Әдеби kz ұшқан ұя Роман Бауыржан Момышұлы /16/2013 Әдеби kz
жүктеу/скачать 1,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| Әдеби KZ
* * * Ол кезде біздің елде хат жазып, қара танитын адам некен-саяқ. Молда дейтін молдалардың өзі құранның о жер, бұ жерінен шала-шарпы жаттап алғаны болмаса, нағыз дүмшелер. Ал, Момыш болса, өз бетінше тырмысып сауатын ашқан кісі, сонысымен бүкіл аймаққа әйгілі, сыйлы адам еді. Жаңадан билік құра бастаған орыс әкімдері алым-салық қағаздарын шығарып, қол қою, бармақ басу деген әдетке айналды. Шағым жазу, арыз жазу салт болды. Ал, қара танымайтындар арыз жазып бер деп әкеме келеді. Әкемнің әділдігіне сенеді. Ояздың қасында о кезде тілмаш болар еді. Тілмаш дегенің елді билеп-төстеген сұмпайының өзі. Соның аузы дуалы. Ұлыққа сол не десе — сол болады. Арызды тілмаш оязға не деп аударып жатқанын сауатсыз қазақ қайдан білсін. Әкемнің айтуына қарағанда, тілмаш дегенің пара жегіш, дауласкер, екі жақты бірдей сорушы жемқор болған. «Сенің сөзіңді сөйлеймін», — дейді де, ұлыққа әңгіменің өңін айналдырып жеткізе береді. Ел ішінде неғұрлым дау-дамай, айтыс-тартыс, жанжал көп болса, ұлық пен тілмашқа соғұрлым тиімді. Екі жақты бір-біріне айдап салып шабындырып, сабылдырып, шығындатып, арандатып, алдап ұрып ала беру со кездегі шиновниктердің, атқамінерлердің тәсілі болған. Ол кезде әрбір үш жылда ояз болыстар мен билердің төтенше съезін шақырар еді. Оның қарсаңында сайлау науқаны сапырылысып, екі ұдай тартыс, жік-жік айтыс, пара беру, жала жабу, бірін-бірі тірсектен қағып, орға жығу,айла-тәсіл, қулық-сұмдық, болыстыққа талас өрттей қаулай берер еді. Сайлау тәртібі бойынша тас салуға елу түтіннен бір кісі өкілдік алады. Ал, іс жүзінде бір рудың атынан бір мықты ғана сайлаушы. Бір ру елдің еркін сыртынан сатып, сол елдің азаматтарының атынан сөйлеп, сонысы үшін пара алып жүретін пысықтар аз емес. 11 Әдеби KZ Шынтуайттап келгенде, дауыс беріп, тас салу деген де жай сөз.Чиновник оған қарамайды, болыстыққа таласқандардың қай жағы дүниені көп берсе — сол жағына қарай қағазды икем деп жібереді, сайлау қағаздарын қалай жасаймын десе де өз қолында. Соны білген атқамінерлер ояздың чиновнигінің аузын алуға жанын салып бағады. «Ояз шықты, сияз бардың» кері келеді. Күштінің алдында байғұстар «бас изейді шыбындап». Бақталастар бірін-бірі балағаттап, қаралап бағады. Домалақ арыз ағылады-ай келіп, арызды оқып жатқан ұлық болмаса да, қайран қазекең арыз жазып қалуды парыз санайды. Ол болмаса басы ауыратындай көрінеді, бойына ас батпайтындай көрінеді, ұйқысы шала, күлкі жоқ, есі-дерті айбақтатып арыз жазсам дейді, баяғы. Бір жолы өңшең атқамінер пысықтар сайлау алдында жиналып алып, қатты сассын. Жандары алқымға келіп, қиналып, тығырыққа тіреліпті. — Ойбай, қағаз тоқтап қалды! Қағаз тоқтап қалды! — дейді ғой бір-біріне қатты сасып. Асу бермес асқар белдің алдында амалы құрығандай боп тұрған кездері екен. Ішінде әкемнің нағашысы Байтана Текебай би де бар екен. Ол кісі қайта сайланудың сары уайымымен аһылап-үһілеп берекесі кете беріпті. Оязға дер кезінде мына қағаз бармайтын болды деп қатты қайғырғаны сонша, соны көріп менің әкем Момыш: — Не боп қалды? Неге қиналдыңыз? — деп сұрайды. — «Жартыны» ешкім жаза алмай қойды ғой, құдай-ау, — депті би. «Жарты» дегені 1/2 екен. — Мен жаза аламын, — депті менің жиырма төрт жасар әкем. Сен жаман неме. не жазып жарытамын дейсің. Екі күннің жүзі болды, ол қиын жазуды мына оқыған молдалардың өзі түсіре алмай отыр, — деп Текебай сене қоймайды. — Мен жазып берсем, қайтесіз, — депті әкем. Әкемді салы суға кетіп отырған молдалардың ішіне алып барады. |