Экология және тұрақты даму

Әдебиеттер: 
1.
 
Ақбасова Ж., Саинова Г. Экология: Оқу құралы. - Алматы: «Бастау».2003.  
2.
 
Бейсенова  А.С.,  Шілдебаев  Ж.Б.,  Саутбаева  Г.З.  Экология,  -  Алматы, 
Ғылым, 2001; 
3.
 
Оспанова Г.С Бозшатаева Г.Т. Экология. - А., Экономика, 2002. 
4.
 
Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы, Алматы, 
Ғылым. 1997. 
5.
 
Николайкин Н.И., Николайкина Н.Е., Мелехова О.П. Экология.  - М., 
«Дрофа», 2009. 
6.
 
Валова В.Д. Основы экологии. Уч. пос.-М.: «Дашков и К»,2002. 
7.
 
Новиков Ю.В.  Экология, окружающая среда и человек» Уч.пос:- 
М:ФАИР-ПРЕСС, 2003. 
8.
 
Трушина Т.П.Экологические основы природопользования.-Ростов н/Д 
«Феникс», 2001. 
 
 
 
2.5. Әдебиеттер тізімі: 
Негізгі әдебиеттер: 
1.
 
Ж. Ақбасова, Г. Саинова. Экология: Оқу құралы.- Алматы: «Бастау».2003.  
2.
 
Бейсенова А.С., Шілдебаев Ж.Б., Саутбаева Г.З. Экология, Алматы, Ғылым, 
2001; 
3.
 
Бродский  А.К.  Жалпы  экологияның  қысқаша  курсы.  Оқу  құралы,  Алматы, 
Ғылым. 1997. 
4.
 
Валова В.Д. Основы экологии.Уч. пос.-М.: «Дашков и К»,2002. 
5.
 
Новиков Ю.В Экология, окружающая среда и человек» Уч.пос:- М:ФАИР-
ПРЕСС, 2003, 319-333 б. 
6.
 
Оспанова Г.С Бозшатаева Г.Т. Экология.- А., Экономика, 2002. 
7.
 
Трушина  Т.П.Экологические  основы  природопользования.-Ростов  н/Д 
«Феникс», 2001. 126-144 б. 
Қосымша әдебиеттер: 
1.
 
Әділов Ж М. Тұрақты даму және айналадағы орта, Алматы., Ғылым. 1998.  
2.
 
Бейсенова А.С Шілдебаев Ж.Б Экология. А., Агроуниверситет. 1999. 
3.
 
Каженбаев С Махмудов С. Табиғат қорғау., А: «Ана тілі» 1992. 
4.
 
Мамбетказиев  Е  Сыбанбеков  Қ.  Табиғат  қорғау.  Оқу  құралы:  А.:  ғылым. 
1998.  
5.
 
Жамалбеков  Е.Ү  Білдебаев  Р.М  Жалпы  топырақтану  және  топырақ 
географиясы мен экологиясы. А.: Қазақ университеті, 2000. 
6.
 
Сағымбаев Ғ.Т Экология негіздері. Алматы. 1995. 
7.
 
Сағымбаев Ғ.Т Экология и экономика. Алматы. 1997. 
8.
 
Саданов А.К Сыбанбаева З.С Экология. Алматы.: Агроуниверситет. 1999. 
9.
 
Сағымбаев Г.К Туған табиғатты аялайық, Алматы. 1984. 
10.
 
 Сарыбеков Н Қазақ халқының табиғат қлрғау дәстүрлері.: Алматы.: Рауан. 
1996. 
11.
 
 Тарасов А.О Экология и охрана природы. 

12.
 
 Радкевич В.А. Экология. Минск, 1983. 
13.
 
 Торманов Н.Т. Экология және табиғатты қорғау, Алматы. 1995. 
14.
 
 Фурсов  В.И  Экологические  проблемы  окружающей  среды,  Алматы,  Ана 
тілі, 1991.  
15.
 
 Атамекен. Экокурьер. 
16.
 
 Журнал: Экология и жизьн. Природа и человек.  
17.
 
 ҚР «Атмосфералық ауаны қорғау» туралы заң 2002. 
18.
 
 ҚР «Жер қорғау» туралы заң 1997, Жаршы. 13-14. 
19.
 
 ҚР «Орман кодексі» 2002. 
20.
 
 ҚР «Су кодексі» 1993. 
21.
 
 ҚР «Қоршаған ортаны қорғау» туралы заң. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. ПӘН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖӘНЕ ТАПСЫРУ 
№  Жұмыс түрі 
Тапсырма
ның 
мақсаты 
мен 
мазмұны 
 
Ұсынылатын 
әдебиеттер 
Орындау 
мерзімі 
және 
тапсыру 
уақыты 
(аптасы) 
Бал
л 
Бақылау 
түрі 
1. 
Сабаққа 
қатысуы 
Дәріс, 
семинар 
сабақтарғ
а қатысу 
Дәріс 
конспектісі 
1-15 апта 
100 
Дәрістер 
бойынша 
мағлұматт
арды 
қайталау 
2. 
Семинар 
сұрақтарына 
жауап беру 
 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі 
1-15 апта 
100 
 
3. 
Сабақтағы 
белсенділік 
Ойлау 
қабылетін 
тексеру 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі 
1-15 апта 
100 
Семинар, 
ОЖСӨЖ-
ын 
уақытылы 
орындау, 
сұрақтарды 
кең қамту 
4. 
Жеке 
тапсырма 
Білімді 
бағалау, 
талдау 
және 
танымдық 
қабілетте
рін 
арттыру 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі 
8, 15 апта 
 
100 
Кесте 
толтыру, 
сұрақтарға 
жауап беру 
5. 
Тірек 
конспектісі 
 
Талдау 
және 
танымдық 
қабілетте
рін 
арттыру 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі 
9,12 
100 
Тақырыпта
р бойынша 
негізгі 
түсініктерд
і 
конпектілеу 
6. 
Пікірталас 
ОЖСӨЖ 
тапсырмала
рын орындау 
өз ойын 
нақтаыла
й білуге, 
сөз 
мәнеріне, 
талқылауғ
а үйрену 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі, дәріс 
конспектісі, 
интернет 
материалдары 
6,11,15 
100 
Талқылау, 
ойын 

7. 
Реферат 
Тақырып 
бойынша 
негізгі 
баяндама 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі 
8,15 
100 
Реферат 
және 
баяндама 
8. 
Презентация 
дайындау, 
интернетте
н жаңа 
материалдар
мен танысу 
Интеракт
ивті 
әдістерді 
пайдалану, 
компьтер
мен 
жұмыста
ну 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі, 
интернетпен 
жұмыс 
6,13-7,10 
100 
Проектор 
арқылы 
баяндау 
10. 
Коллоквиум 
Білімді 
бағалау, 
тексеру 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі, дәріс 
конспектісі 
7,14 
100  Сұрақтарға 
жауап беру 
 
11. 
Микротесті
леу 
Білімді 
бағалау, 
тексеру 
2 тараудағы 
әдебиеттер 
тізімі, дәріс 
конспектісі 
8,15  
100 
Тест 
сұрақтарын
а жауап 
беру 
 
 
 
 
 
 
100 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

4. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ КАРТАСЫ 
 
№ 
п/п 
Әдебиет атауы 
Орны 
Ескерту 
кітапхан
ада   
кафед
рада 
Студенттің 
қамтылуы 
(%) 
Электрон
ды 
вариант 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
1 
 
 
 
        
2 
 
 
 
 
 
 
 
3 
 
 
       
 
 
 
 
 
 
4. 
 
 
 
         5. 
 
 
Бейсенова 
А.С., 
Шілдебаев 
Ж.Б., 
Саутбаева 
Г.З. 
Экология,  Алматы, 
Ғылым, 2001; 
Валова В.Д. Основы 
экологии.Уч.  пос.-
М.: 
«Дашков 
и 
К»,2002. 
Новиков Ю.В 
Экология, 
окружающая среда и 
человек» Уч.пос:- 
М:ФАИР-ПРЕСС, 
2003, 319-333 б. 
Оспанова Г.С 
Бозшатаева Г.Т. 
Экология.- А., 
Экономика, 2002. 
Трушина 
Т.П.Экологические 
основы 
природопользования
.-Ростов 
н/Д 
«Феникс», 
2001. 
126-144 б 
Степанвских А.С. 
Экология: Учебник 
для вузов.-М., 
ЮНИТИ-
ДАНА,2003.-703 
стр. 
Сағынбаев 
«Экология 
негіздері», Алматы, 
1995 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
20 
 
 
 
 
10 
 
 
 
12 
 
 
 
 
 
30 
 
 
 
10 
 
 
 
 
5 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
№2 оқу 
залы,ка
федрада 
 
 
№2 оқу 
залы,ка
федрада 
 
№2 оқу 
залы 
 
 
 
 
№2 оқу 
залы 
 
 
№2 оқу 
залы 
 
 
кафедра
да№2 
оқу 
залы 
 
 
 
 
 
 

5. ДӘРІСТІК КЕШЕН (ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ, КӨРНЕКІЛІК, ТАРАТЫЛУ 
МАТЕРИАЛДАРЫ, ҚАЖЕТТІ ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ) 
 
1 апта   
1 кредит сағат  
№ 1 дәріс 
Тақырып: Экология және тұрақты даму пәніне кіріспе. 
Дәрістің мазмұны: 
1. Экологияның қысқаша тарихы. 
2. Экология пәні, міндеті және мазмұны. 
3. Экология ғылымының басқа ғылымдармен байланысы. Экологияның негізгі 
бөлімдері. 
4. Экология ғылымының зерттеу әдістері. 
Дәрістің  мақсаты:  Экология  пәнінің  даму  тарихы,  бөлімдері  және  зерттеу 
әдістері туралы жалпы түсінік беру. 
Негізгі сөздер: экология, экономика, мониторинг; 
 
1.    Экология  тірі  ағзалардың  бір-бірімен  және  қоршаған  ортамен  қарым-
қатынасын  зерттейтін  биология  ғылымының  саласы.  «Экология»  (гр.  oikos  –  үй, 
тұрақ,  мекен;  logos  -  ғылым)  терминін  ғылымға  алғаш  1866  ж.  неміс  ғалымы 
Эрнест Геккель енгізді. 
Экологиялық  зерттеу  обьектісіне  биологиялық  макрожүйелер  (популяция, 
биоценоз, экожүйе) және олардың кеңістіктегі динамикалық өзгерістері жатады. 
Экология  ғылымының  мақсаты  –  биосфера  шегінде  әлемдік  жағдайларды 
бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау, адам–қоғам–биосфера 
арасындағы  қарым-қатынастарды  үйлестіре  отырып,  табиғат  ресурстарын  тиімді 
пайдалануды нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу. 
Экология  ғылымының  негізгі  міндеті  -  популяция,  биоценоз  және  экожүйені 
динамикалық 
зерттеу, 
экологиялық 
үрдістердің 
заңдылықтарын 
ашу, 
индустриализация  және  урбанизация  жағдайындағы  ғаламшар  проблемаларын 
зерттеу.  
2.  Экология  биологияның  саласы  ретінде  ХІХ  ғ.  ортасында  пайда  болғанмен, 
жеке  ғылым  ретінде  ХІХ  ғ.  аяғы  мен  ХХ  ғ.  басында  қалыптасты.  Экологияға 
қызғушылық  ертеден  басталды  деуге  болады.  Сол  кездің  адамдары  жеке-жеке 
емес,    бірлесіп,  қауымдасып  өмір  сүргенде  ғана  орта  қарсылығын  (жауынан 
қорғану,  ауа-райының  күрт  өзгерістеріне  төтеп  беру  т.б.)  тіршілік  үшін  күресте 
жеңіп  шығатынын  ұғынды.  Ертедегі  адамдардың  тіршілік  жағдайларын  біз 
бүгінде тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба  жұмыстарын 
жүргізу  барысында  тастан,  ағаштан  жасалған  қаруларын  табу  арқылы  көз 
жеткіземіз. 
Жаратылыс  туралы  көптеген  мәліметтер  антика  дәуірінің  ғалымдары 
Гераклитттің,  Гипократтың,  Аристотельдің  еңбектерінде  келтіріледі.  Мысалы, 
Аристотель  «Жануарлар  тарихы»  деп  аталатын    еңбегінде    өзі  білетін  500-ден 
астам  жануарларды  зерттеп,  мінез-құлығына  талдау  жасайды.  Ғылымды 

дамытудың  алғашқы  алғы  шарттары  –  нақты  материалдар  жинау  мен  оны 
жүйелеудің  тұңғыш тәжірибесі осылай жүзеге асады.  
Аристотель  шәкірті  Т.Эрезийский  қазіргі  Жерорта  теңізінің  жағалауындағы 
өсімдіктерге  топырақтың  және  ауа  райының  әсерін  баяндады.  Т.Эрезийскийдің 
еңбектерінде  әртүрлі  ағаштардың,  бұталар  мен  жартылай  бұталардың  қандай 
топырақта жақсы өсетіні туралы алғашқы деректер келтірілді.  
Орта ғасырларда  табиғатты зерттеуге деген ұмтылыс бәсеңдеп қалды, себебі, 
бұл  кезде    діни  схолостиканың  кең  өріс  алуына  байланысты  құдайға  қарсы 
шықққандарды 
«әулие 
отына» 
өртеп 
отырды. 
(Джордано 
Бруно 
«гелиоцентризм»).  
Қайта  өрлеу    дәуірінің  келуімен  қалыптасқан  жағдай  өзгерді.  Бұл  өзгеріс 
Альберт  Великий    еңбектерімен  байланысты.  Ол  «Алхимия  жөніндегі», 
«Металдар  мен  минералдар  жөніндегі»  деген  шығармаларда    жердің  климаты, 
оның  географиялық  орны  мен  теңіз  деңгейінен  биіктігіне,  күн  сәулесінің  түсу 
бұрышына, топырақтың қызу дәрежесіне байланысын атап айтқан. 
Атақты  итальян  мүсіншісі  Леонардо  Да  Винчи  өсімдіктер  морфологиясын 
зерттей  отырып,  олардың  өсуі  мен  функциясына  жарықтың,  ауаның,  су  және 
минералды заттардың әсер ететінін байқаған.  
 XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы Ұлы географиялық ашылулар дәуірі деп аталады.  
1492  ж.  итальян  теңіз  жүзушісі  Христофор  Колумб  Американы  ашты.  1498  ж. 
португалдық Васко до Гамма Африканы айналып,  теңіз жолымен Индияға жетті. 
Ал  1519-1521  жж.  Фернан  Магеллан  бастаған  испандықтар  тұңғыш  рет  жер 
шарын  айналып  шықты.  Бұл  саяхаттар  жер  туралы  білімнің  кеңеюіне  септігін 
тигізді. 
XVІІІ  ғ.  соңы  мен  XІX  ғ.  басында  қоршаған  ортаны  зерттеушілер  саны  арта 
түсті.  1807  ж.  Гумболдь  Орталық  және  Оңтүстік  Америкада  жүргізген  көптеген 
зерттеулері  негізінде  «Өсімдіктер  географиясы  туралы  ойлар»  еңбегін  жарыққа 
шығарды.  Онда  ғалым  өсімдіктердің  өсуі  мен  өркен  жаюы  ауа-райы  жағдайына, 
температураға байланысты екенін ашып көрсетті.  
Бертін  келе  бұл  ойлар  орыс  ғалымы  К.Ф.Рульенің,  Н.А.Северцевтің, 
А.Н.Бекетовтың еңбектерінде тереңдетіле түсті. Экологиялық ғылымның одан әрі 
дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, В.И.Вернадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстің 
үлесі жоғары болды.  
 
    3.   Экология ғылымының даму кезеңдері: 
І кезеңде (1707–1924 жж.) экология ғылымының алғышарттары қалыптасты; 
ІІ кезеңде (1924–1980 жж.) экология ғылымы дара ғылым деңгейіне көтеріліп, 
өзінің зерттеу салаларын, мақсат-міндеттерін жетілдіре түсті; 
ІІІ  кезеңде  (1980–2000  жж.)  экология  әлеуметтік,  саяси-экономикалық, 
нарықтық жағдайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейіне жетті.  
Экологияның  дербес  ғылым  болып  қалыптасуы  19  ғ.  2-ші  жартысына  сәйкес 
келеді.  
«Экология» гректің oicos -  үй және logos – ғылым сөзінен шыққан, яғни дәлме-
дәл мағынасы экология – «өз үйіңдегі ағзалар» туралы ғылым.  

«Экономика»  сөзі  де  (гректің  oiconomike)  oicos  түбірінен  шыққан,  яғни  үй 
шаруасын  жүргізу.  Бұл  екі    пән  өте  тығыз  байланысты,  бірақ  соңғы  кезде  бұл 
көзқарас мағынасын жойған.  
 
     4. Экологияның зерттеу әдістері:  
1.
 
Негізгі  теоретикалық  әдістерге  сипаттама,  жүйелік  анализ,  моделдеу 
жатады.  
2.
 
Негізгі эмпирикалық әдістерге бақылау, салыстырмалы талдау, эксперимент 
(лабораториялық, далалық) және мониторинг жатады. 
Эколог  ғалым  үшін  далалық  зерттеу  маңыздырақ,  себебі  популяция  немесе 
бірлестікті табиғи ортада бақылау керек. 
Сипаттау әдісі өсімдіктер бірлестігін зерттеген кезде қолданылады.  
Экспериментальды  әдіс  жасанды  ортада  ағзаға  әртүрлі  факторлардың  әсерін 
анықтайды. Мысалы: түрді басқа ортаға көшіру.  
Қазіргі  заманда  экологияда  математикалық  әдістер,  ақпарат  теориясы  мен 
кибернетика  әдістері  қолданылады.  Кең  қолданылатын  ЭВМ  көмегімен  іске 
асырылатын модельдеу әдісі.  Бұл әдісте жүйенің шын оригиналымен қатар, оның 
жасанды моделі зерттеледі.  
Мониторинг ұғымы 20 ж. пайда болды, ғылымға 70 ж. енгізілді. Мониторинг – 
қоршаған  орта  жағдайларына  бақылау  жасау,  ол  3  іс-әрекет  жиынтығынан 
тұрады: 
1.
 
Бақылау  - қоршаған орта жағдайларына  систематикалық бақылау; 
2.
 
Болжау  -    табиғат  және  антропогендік  факторлар  әсерінен  қоршаған 
ортаның өзгеру күйін болжау; 
3.
 
Басқару – қоршаған орта  жағдайларын реттеу іс-шаралары.  
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.Экология ғылымы нені зерттейді? 
2.Экология ғылымың мақсаты мен міндеттері. 
3.Экология ғылымының даму тарихының кезеңдері. 
4.Экологияның зерттеу әдістерінің түрлері. 
5.Мониторинг ұғымы. 
Әдебиет:  
1.  Бейсенова  А.С.,  Шілдебаев  Ж.Б.,  Саутбаева  Г.З.  Экология,  Алматы,  Ғылым, 
2001;  
2. Степановских А.С. Экология: Учебник для вузов.- М.: ЮНИТИ - ДАНА,2003.- 
703 с. (с.5-27). 
 
2 апта 
2 кредит сағат  
№ 2 дәріс 
Тақырып:  Ағза  және  орта.  Экологиялық  факторлар  және  олардың  тірі 
ағзаларға әсері. 
Дәрістің мазмұны: 
 1. Ағзалардың тіршілік ету орталары. 
 2. Экологиялық факторларға ағзалардың бейімделу қабілеті.. 

 3. Абиотикалық факторлар:жарық, температура, ылғалдылық. 
 4. Биотикалық факторлар: түрішілік, түраралық. 
 5. Антропогендік факторлар. 
Дәрістің  мақсаты:  Экологиялық  факторлардың  түрлері  мен  олардың  тірі 
ағзаларға тигізетін әсерін талқылау. 
Негізгі  сөздер:  экологиялық  фактор,  абиотикалық,  биотикалық  және 
антропогендік факторлар; 
 
1.
 
Жер  шарындағы  алғашқы    тіршіліктің  пайда  болуы,  одан  тірі 
организмдердің    құрлыққа  шығуы,  топырақ  түзілу  процестері  бәрі  де  тірі 
организмдердің  жер  бетінде  табиғи  заңдылықпен  таралуына  әкеп  соқты. 
Организмдердің суда, құрлық пен әуеде, топырақта тірішілік ететін  формалары 
келіп шықты.    
Мекен  ету  ортасы дегеніміз  –  тірі  ағзаны  қоршайтын  және  оған  тура    немесе 
жанама әсер ететін табиғаттың бөлігі. Планетамыздағы тірі ағзалар 4 негізгі мекен 
ету ортасын игерген. Олар: 
1.
 
Су; 
2.
 
Құрлық-ауа; 
3.
 
Топырақ; 
4.
 
Тірі ағзалар. 
 
2.
 
Ағзаға  қажетті  немесе  кері  әсерін  тигізетін  қоршаған  ортаның  элементтері 
экологиялық факторлар деп аталады. Табиғатта бұл 
     факторлар жеке емес, күрделі кешен түрінде әсер етеді.  
Организмдер  болса  факторлардың  әсеріне    әр  түрлі  реакция  береді.  Мәселен, 
ащы суда тіршілік  ететін организмдер үшін  тұз және минералды заттар шешуші 
роль атқарса, ал тұщы су организмдері үшін қажеті шамалы.  
Шөл-шөлейітті  жерлердегі  өсімдіктер  үшін  жоғары  темрпература,  ылғалдың 
аздығы  қолайлы  фактор  болса,    ал  орман  өсімдіктеріне  бұл  қолайсыз    ортаның  
факторлары  болып  табылады.    Міне,  осы  жағдайлар  мен  факторлар  оларға 
организмдердің  бейімделуі  ұзақ  жылдар  бойы  қалыптасқан  тарихи    дамудың 
жемісі  деп  білеміз.    Нәтижесінде  өсімдіктер  мен  жануарлардың  түбегейлі 
қалыптасқан географиялық  белдемдері айқындалады.  
Факторлар  үш  негізгі  топқа  жіктеледі:  абиотикалық,  биотикалық  және 
антропогендік. 
 
3.
 
Абиотикалық  факторлар  дегеніміз  -  бейорганикалық  табиғаттың  тірі 
ағзаларға тигізетін әсері.  
1.  Белгілі  бір  аймақта  тіршілік  ететін    барлық  ағзалар  тобына    әсер  ететін 
климаттық немесе физикалық факторлар: 
ауаның  ылғалдылығы;  жауын-шашынның  мөлшері;  ауаның  температурасы; 
жарық  мөлшері;  күн  мен  түннің  ұзақтығы,  желдің    әсері;  ауа  қысымы,  ауаның 
құрамы. 
Жарық,  температура,  ылғалдылыққа  байланысты  ағзалардың  келесі  экологиялық 
топтарын бөліп көрсетеміз. 

Дене температурасының тұрақтылығана байланысты жануарлар: 
А) Пойкилотермді (салқынқандылар); 
Ә) Гомойотермді (жылықандылар). 
Ылғал режиміне байланысты өсімдіктер: 
А) Гигрофиттер (ылғалы мол жерлерде өсетін өсімдіктер); 
Ә) Мезофиттер (ылғалы орташа жерлерде өсетін өсімдіктер); 
Б) Ксерофиттер (құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктер). 
Ылғал режиміне байланысты жануарлар: 
А) Гигрофилдер (ылғалы мол жерлерде тіршілік ететін жауарлар); 
Ә) Мезофилдер (ылғалы орташа жерлерде тіршілік ететін жауарлар); 
Б) Ксерофилдер (құрғақ жерлерде тіршілік ететін жауарлар). 
Жарыққа байланысты өсімдіктер мынадай экологиялық топтарға жіктеледі: 
А) Гелиофиттер (жарығы мол жерлерде өсетін өсімдіктер); 
Ә) Сциофиттер (көлеңке жерлерде өсетін өсімдіктер); 
Б) Факультативті гелиофиттер (көлеңкеге шыдамды өсімдіктер). 
2.  Құрлықта  тіршілік  ететін    ағзалаларға  топырақтың  әсері  –  эдафикалық 
фактор: 
химиялық құрам; физикалық және механикалық ерекшелігі. 
      3. Суда тіршілік ететін ағзалар үшін гидрологиялық факторлар: 
судың  тұнықтығы;  күн  сәулесінің  түсуі;  құрамы;  қысымның  түсуінің  өзгеруі, 
ластануы.  
      4. Жер бедерінің әсері: 
күн сәулесінің түсу ерекшелігі; беткейдің еңістігі, т.б.  
 

жүктеу/скачать 1,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: