Гуманитарные науки
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
- Литература
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 69
неизбежность своего поражения, тщетность усилий, неспособность к сопротивлению. Она попадает в "смесительный котел", где сочетаются несовместимые ценности и традиции. Активность ищет выход в соединении с Космосом и Богом.
Но в любых формах, пассивной и активной, проявляется стремление человека обрести убежище, не втягиваться в конфликты. Это выражено в новой формуле жизни, когда предпочтение отдается микро- миру, семье, друзьям, ближайшему окружению. На фоне этих настроений появляются различные поиски смысла жизни, возврат к природе, возрождение прошлых традиций, обращение к будущему.Утрата жиз- ненного порыва выражается в чувстве непредсказуемости будущего потока жизни, которое испытывают большинство людей в условиях распада цивилизации и культуры. Когда свергают кумиров, люди чув- ствуют себя обманутыми, и это сопровождается ожиданием неотвратимости наказания за догматическую веру. Спасение видится в покаянии, очищении от скверны, искуплении вины, в отречении.
Правящее меньшинство неудержимо движется к финалу: приносится в жертву, оттесняется на периферию истории, будучи не в состоянии ответить на новый Вызов. Оно заключает союз с деловым миром. Философия его быстро отцветает, попадая под влияние религии.
- Роста
- Надлома
- Распада цивилизаций, А. Тойнби ставит вполне правомерный вопрос: что же ожидает цивилизацию и культуру в будущем? Исторический процесс беско- нечен, хотя его локальные формы преходящи. Одни цивилизации разрушаются, оставляя лишь воспоми- нания о своем былом могуществе; другие продолжают существование, но в виде реликтовых остатков былого могущества; третьи дают начало новым цивилизациям.
А. Тойнби подробно рассматривает три возможных пути выхода из кризиса: архаизм, футуризм и преображение.
Архаизм представляет собой попытку возвратить некоторые былые формы жизни, заставляет идти вспять в надежде отыскать "золотой век" процветания и благополучия, о чем повествуют сохранившиеся предания. Это хорошо продуманная политика. Архаизм выдается за возрождение, возврат к прежним символам, социальным институтам, религиозным праздникам, обычаям, обрядам, традициям, художе- ственным стилям, родному языку. Он стремится примирить Прошлое и Настоящее.
Футуризм
представляет собой обратную сторону архаизма. Он отвергает прошлое и настоящее во имя незнакомого Будущего. Футуризм характеризуется нигилистическим отношением к наследию, отвер- гает устоявшиеся стили в политике, науке, искусстве и устремляется в будущее, поддерживая и утвер- ждая различные формы новаторства. Прогрессивность этого пути иллюзорна.
Как архаизм, так и футуризм обнаруживают свою несостоятельность при выходе из кризиса. Но жизнь общества в период распада не может остановиться. Вызовы истории требуют Ответов. В этой си- туации все надежды обращены к тем лидерам, которые способны предложить новый путь.
Реальный путь выхода из кризиса А. Тойнби называет преображением,
понимая под ним религиоз- ное возрождение и создание универсального государства. Эта цель ведет к временной остановке соци- ального распада, оживлению творческих сил и надежд. Рано или поздно универсальное государство тоже подвергается распаду, его существование представляет собой достаточно краткую фазу.
Универсальное государство - симптом социального распада, попытка взять процесс надлома под контроль, предотвратить падение в пропасть. Его можно назвать "бабьим летом" общества, последним всплеском тепла перед сыростью осени и холодом зимы. Несмотря на свой неизбежный крах в будущем, такое государство воспринимается его жителями как Земля Обетованная, как цель исторического про- гресса. Именно в этом состоит третий путь - преображение. В период смут и междоусобных войн, когда жестокость и нетерпимость становятся всеобщими, универсальные государства возникают, чтобы оста- новить кровопролитие, заменив борьбу сотрудничеством и кооперацией. "Беженцы, изгнанники, пересе- ленцы, рабы и другие жертвы жестокого века при более человечном режиме универсального государства становятся купцами, профессиональными военными, странствующими философами, миссионерами, то есть всеми теми, кто
распространяет культуру, не прибегая, как правило, к насилию".[1; с. 464] Для культурной композиции универсального государства характерна высокая степень разнообра- зия. Его изначальное предназначение - установление мира и согласия, избавление от бед смутного вре- мени. Одно из средств достижения этого состоит в возрастании роли религии в обществе, которая стано- вится жизнетворным центром и ядром универсального государства.
Вселенская Церковь впитывает в себя энергию распадающейся цивилизации. Она выражает пси- хологическую потребность людей в преодолении дискомфорта, вызванного смутным временем, открывая каналы для духовности, берет на себя нравственную и интеллектуальную ответственность за состояние дел. "Во времена успехов и процветания, - пишет А. Тойнби, - души людские глухи к зову Духа, и, напро- тив, они улавливают даже слабый шепот его, когда суетные мирские дела заканчиваются катастрофой"[2; с.223]. Сердца их смягчаются страданиями и горестями, и они вновь обращаются к Богу. Религия высту- пает как сила, способная преодолеть политические и культурные барьеры, разделяющие разные цивили- зации.
Вселенская Церковь не означает слияния религий, а лишь подчеркивает их значение в духовном совершенствовании мира и человека. Вместе с тем А. Тойнби предупреждает, что церковь как социаль- ный институт не должна вмешиваться в политику, ибо, попав в центр мирских событий, она может утра- тить свою духовную роль, претендуя на утверждение истины любыми средствами, вплоть до насилия.
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 70
Озарение души светом высших религий определяет духовный прогресс человечества, ибо утвер- ждает ценность Жизни, Любви, Милосердия и Мудрости.
Завершая изложение культурологической концепции А. Тойнби, следует отметить, что, исследуя судьбы локальных цивилизаций, он утверждает идею общечеловеческого единства
в многообразии. "Че- ловечество нуждается в единстве, но внутри обретенного единства оно должно позволить себе наличие многообразия. От этого культура его будет только богаче"[3; с. 112].
: 1.
Тойнби А.Дж. Цивилизация перед судом истории: Сборник/Пер. с англ. -
М.: Рольф, 2002
, [с. 464]
1. Тойнби А.Дж. Цивилизация перед судом истории: Сборник/Пер. с англ. - М.: Рольф, 2002, [с.223]
2.
Тойнби А.Дж. Цивилизация перед судом истории: Сборник/Пер. с англ. -
М.: Рольф, 2002
,Там же. [с. 112]
УДК 821.512.122:82 -142
Шәкәр
i м
жасынан
«Мың б i р
түн» әңг i мелер
i н
оқып , ертек қып
айтып
, парсы
, араб
ақындарының
бәйттер
i н
жатқа
тӛг i лд i рет i н болған
. Шәкәр
i м
ӛз
әкес i жайлы: «Түр i кше
әңг
i ме
к i таптарды оқуын
қойған
жоқ» дейді. Шәкәрiмнiң сол тұстағы кiтапханасында Батыс, Шығыс ақындарының толық жинақтары, барлық елдiң лұғаттары, газет - журналдары, «Мың бiр түннiң» толық томдары болғанын баласы Ахат жазады, сонда Шәкәрiм жиырма бiр жаста екен, «белiн буып, бiлiм қууға» түскен. [1,152] «Сен ел iсiне кiрiспе, тек бiлiммен шұғылдан» деген ұлы ұстазы Абай сӛзiн берiк ұстанған.
Шәкәрiм қазақ шежiресiн жазар алдында түркi халықтарының тарихын тың кӛзден ӛткiзiп, Әбiлғазы Баһадүр хан жазған «Шежiре Түрiге», В. Радловтың еңбектерiн, Аристовтiң «Түрiк нәсiлi туралы сын», «ғұдатгу билигтi» қытай, парсы, грек тарихшыларынан, жазушыларынан мол хабарлар алады. Абай ағасы Шәкәрiмге
үлкен үмiт артып, ӛзi бiр кезде кӛксеген арманын Шәкәрiм арқылы жүзеге асырмаққа ниет қылады.
«Адам қырық жасына дейiн бiлiм жинап, қырық жасында кәміл толады, ақыл - ойы, жiгер - қайраты
жетiледi. Ендi үш жылда сен қырыққа толасың. Шығыс тiлiне жетiк болдық»
дептi Абай Шәкәрiм шәкiртiне. Сонда Шәкәрiм: «Барлық қаражат сiзден болса, бiлiм алуға барайын. Бiрақ, қай жерге барамын» десе керек. Сонда ұстазы: «Афин –
Грек бiлiмi Стамболға жиналған, содан табылады. Араб бiлiмi Меккеде, бiрақ менi Меккеден гӛрi Мединадан кӛбiрек табылуы керек, және Мысырдағы Александр атындағы кiтапханаға барасың. Осы тӛрт жерге барып, тарихи орындарды аралап, керек кiтаптарыңды алып, бiлiмiңдi толықтырып қайтасың. Сатып алатын кiтаптарыңа, жол қаражатыңа жiберелiк пұлды ӛзiм берем. Осыған келiссең, қолыңды әкел», деп Абай шәкiртiне қол ұсынған ғой, Шәкәрiм шаттанып кетiп келiссе керек.
Бiрақ, 1901 жылы Абайдың жақсы кӛретiн ағасы Шәке, 1892 жылы Оспан дүниеден озады, 1904 жылы Мағаш кетедi. Мағаштың қырқында Абай қайтыс болады. Кӛп қайғыдан кейiн, Шәкәрiм барлық туғандарынан рұқсат алып, 1906 жылы жолға шығады. Ендi бiр сәт Шәкәрiм атамыздың ӛзiне сӛз ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 71
берейiк. «Сол сапарда, неше ұлттың ғалымдарымен сӛйлесiп, пiкiр алысып, керек кiтаптарды алдым. Ол кiтаптарды посылка етiп, Семейдегi Әниярдың атына жiберiп отырдым. Стамболда тарих қорларын сақтайтын орындарда болып, ары бара жатқанда 13 күн тарих ақтардым. Ертедегi Шығыс ақын –
- философ
- тарының шығармаларын, Батыс философтарының шығармаларын, ертедегi Түрiк ғалымдарының жазған шығармаларын, әр елдiң лұғаттарын, Америка жазушыларының шығармаларын алдым. Демек, менiң бұл сапарым кӛкiрек кӛзiмдi ашып, аңсаған арманыма қолым жеткен сапарым болды! Бұ да Абайдың маған ақыл - кеңесiнiң жемiсi. Стамболдан Меккеге бардым, оның тарихи орындарында болып, кӛп қажеттерiмдi таптым. Мединаға бардым. Одан Араб халқының ескi замандағы Мұхаммед пайғамбардан 200 жылдай бұрын болған Абу Суфиян сияқты ғалымдардың шығармаларымен танысып, кiтаптарын алдым» дейдi. [1,171]
Шәкәрiм 1907 жылы «Ләйлi - Мәжнүн» дастанын жазып бiтiредi, шығармасын айналасына жиналғандарға оқып бередi. Бұл Абайда да, Шәкәрiмде де дәстүр болған. Баспасӛзi, журналы жоқ далада тыңдаушылар кӛп болған. Абайдың ақындық мектебiнде де сондай үрдiс орын алған едi. Алдымен жас ақындарға тапсырма ретiнде тақырып берiлетiн, кейiн бiршама уақыттан соң сол тыңдалатын, таңдалатын баға берiлетiн және қорытылатын. Содан, «Ләйлi - Мәжнүн» де «Дубровский» дастандары ел аузында жатталып кетедi.
Шығыс қазыналарына жас Мұхтардың кӛзiн ашқан Шәкәрiм екенi анық жай екенi хақ. Мұхтар Әуезов айтады екен: «Сол кезде Шығыс әдебиеттерiнде Шәкәрiмдей жүйрiк адам кӛргем жоқ. Шығыс Әдебиетiне берiлуiме себеп болған ұстазым Шәкәрiм! Шәкәрiмнiң Шығыс шайырларының арғы жағынан келе жатқан әдеби жәдiгерлер жайында да бiлетiнi салмақты болғанға ұқсайды. Мысалы, Шәкәрiм қажы Иранның үлкен кiтаптарының бiрi «Авестаны», соның негiзiнде қаланған зороастризм дiнiнен, бастаушысы Заратуштрадан хабары мол болған. Ал, «Қорқыт, Қожа, Ғафиз түсiме ендi де» деп басталатын ӛлеңiне әндер шығарғанын кӛрдiм» деп жазады баласы Ахат. [1,210]
Әкесiнiң бай кiтапханасы жайлы Ахат ақсақал тебiренiп, iшi жылап отырып жазады. Қажы атамыз кiтаптарына адал қарап, мұқият болса керек. Жыл сайын кiтаптарын тазалықтан ӛткiзiп отырыпты. Құран, Iнжiл, Таурат, Забур, «Мың бiр түннiң» барлық томдары, Будда, зороастризм дiндерi жайлы кiтаптар, тарихқа, философияға байланысты шығармалар, Аристотель, Платон, Сократ, Авиценна, Ұлықбек, Шопенгауэр, Кант, Луи Пастер, Гомер поэмалары, Бигер Стоу, Байрон, Шедрин, Крылов, Гоголь, Некрасов, Пушкин, Лермонтов, Толстой, Фердоуси, Науаи, Сағди, Низами, Физули секiлдi даңқтылардың дастандарын Шәкәрiм қажы кӛз қарашығындай сақтаған. Солардың бәрi 1931 жылы надандардың жауыз қолымен отқа оранып кете барған. Баяғы Меккеге қажылыққа барғанда Шығыс сапарларынан арқалап келген қымбат қазыналары ӛртенiп Шәкәрiм атаның ӛлi денесiн және бiр сырқыратып ӛтедi.
Осы орайда Шәкәрiмнiң бiр мәндi сӛзi ойға оралып отыр: «Дүниенiң қайғысы ақ жауындай үзiлмей жауса да, қуаныш анда - санда найзағайдай жарқ етедi де ӛшедi, бұл нелiктен? Бұл адам баласының қиянатының кӛптiгi –
мейрiмнiң аздығынан» деген едi. Уақыт бәрiн ӛз орнына қойды. Халық кӛкiрегiнде жатталып, ӛшпей қалған Шәкәрiм шығармалары халқына қайта оралды. Солардың бiрi «Ләйлi - Мәжнүн» дастаны. Арғы арабтан берi қарай тарап кететiн ғашықтар аңызы Еуропаның «Ромео мен Джульеттасынан» асып түсiп, әлемдi аралап кеткен едi. Осы тұста атақты Физули, Низами, Науаи сияқты Шығыс алыптарымен поэзиялық жарысқа түскен Шәкәрiм шайыр шын шеберлiк танытып, әдеби ерлiк жасайды.
Қазақ даласына ежелден етене таныс Ләйлi - Мәжнүн махаббатын Шәкәрiм шыңға кӛтерiп қайта жырлайды және қалай жырлаған десеңiзшi. Арабта «хамса», «хамисун» деген сӛз бар, бұл
«бестiк» деген мағынаны бередi. Шығыстың классик ақындары Фирдоуси, Низами, Әбдiрахман, Жәми және Науаи арттарына атақты бес дастандарын («хамса») жазып қалдырды. Бес поэманы түркiтiлдес поэзияда жалғыз Науаи жазған едi. Ал ендi Әлiшер Науаидан кейiнгi орынды сӛзсiз Шәкәрiм Құдайбердiұлына беруге болады. Қазақ ӛлеңiнiң тарихында құнды қазына жасап, әйгiлi бес дастан жазған Шәкәрiм шыңымен ешкiм таласа алмайды. Сондықтан да бiз ақынды қазақ әдебиетi тарихында «Хамсаның» («Бестiктi») негiзiн қалаған автор деп қараймыз. Олай болса, ӛзбектiң ұлы шайыры Науаидан кейiнгi орынды Шәкәрiм шын шеберлiгiмен ойып алып отыр демекпiз. Шәкәрiм шығар - машылығы Шығыс пен Батыстың арасындағы кӛркемдiк кӛкжиегiнiң синтезi секiлдi. Шәкәрiм әлемiнде бүкiл дүниежүзi әдебиетiнiң
тәжiрибесi жинақталған десек артық сӛз болмас едi. Қазақ
поэзиясы тарихында М.Әуезов айтқандай «назирагӛйлiк» әдiсiн Шығыс алыптарынан кейiн қазақ аспанына бақандай тiреп тастаған Шәкәрiм қажы едi, бұл әдiстiң арнасында оның алдына түсетiн жан жоқ едi. Шығыста бiр Ләйлi - Мәжнүн тақырыбына үлкен - кiшiсi бар жүз жиырма сегiз поэма жазылған екен. Әрине, солардың бәрi тарихта қалған жоқ едi, ал Низами Гәнжәун (12 ғ.), Әмiр Хұсрау Дехлеуи (13 ғ.), Әбдiрахман Жәми (15 ғ.), Әлiшер Науаи (15 ғ.) жазған «Ләйлi - Мәжнүн» дастандары әлем әдебиетiнiң тарихында лайықты орындарын алып қалды.
Ал ендi тап - таза қазақ топырағынан, қазақ ӛмiрiнен бес дастанды сом алтынның сынығындай етiп қазып алған Шәкәрiм Құдайбердiұлы ӛзiнен бұрын ӛткен ұлы таланттардың алдында жаутаң - дамай, жастақтамай «Ләйлi - Мәжнүндi», «Нартайлық - Айсұлуды», «Қалқаман - Мамырды», «Дубровс - кийдi» жырдың жарқын жағасына жалғыз алып шықты. Ақын үш поэмасының сюжет негiзiн сол тұстағы ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 72
қазақ
қоғамының ортасынан ойып алса, қалған екеуiн ӛзге әдебиеттердiң ӛрiсiнен алып келiп, қазақ бақшасына әкелiп қазықтай қадап кеттi. Сӛйтiп, «Хамса» («Бестiк») жанрын қазақ жайлауына қон - дырып, қазақ ӛлеңiнiң жұлдызын жарқырата түстi. Ӛзiнiң қаншалықты әдеби ерлiк жасағанын ақынның ӛзi де сезбей қалса керек. Батыс пен Шығыстың әдеби
кӛпiрiн жалғастыра бiлген Шәкәрiм феноменi алыстаған сайын тұлғалана бередi. Батыс Шекспирiн мадақ тұтса, бiз Шәкәрiммен мақтануға тиiспiз.
Шәкәрiмнiң «Ләйлi - Мәжнүнi» 1907 жылы жазылған соң халық арасына ауызша таралып кетеді де, тек қана 1922 –
1923 жылдары Ташкенттен шығатын «Шолпан» журналына Мұхтар Әуезов апарып бастырады. 1935 жылы Алматыда Сәкен Сейфуллиннiң алғысӛзiмен жеке кiтап болып басылып шығады. Осы жолдардың авторы Москвада СССР Ғылым Академиясының Шығыстану институтында стажер -
- Мәжнүн» дастаны деген тақырыпта тұңғыш баяндамасын жасайды. Алматыдан келген жас зерттеушiнiң бұл ғылыми баяндамасы белгiлi шығыстанушылардың қызығушылығын тудырады. Кейiн осы баяндама «Простор» журналында жарияланады .[2,4-
5] Журналдың осы он бiрiншi саны шықпай қалу қаупiне ұшырап, тек редакторы, Ұлы Ахаттың бiрiншi жазған хаты былай басталушы едi: «Құрметтi, Ӛтеген, бауыр! Мен сiздiң «Простор» журналының 1971 жылғы, 12 санындағы «Ләйлi - Мәжнүн» поэмасы жайындағы мақалаңызды бiреу берген соң, жақында оқып шықтым. Соны жазған Шәкәрiм. Менің туған әкем. Мен қырық жылдай оқытушы болдым. Ӛзiмнiң туған жерiм Абай ауданына 1968 жылы келгем. Аудан, облыс басшыларының ұйғаруларымен, Абайдың қыстауындағы музейiне тағайындалған едiм. Сонда қызмет iстеп келем. Дербес пенсия аламын, 72 жасқа келiп, таяп тұрмын...
Бұл «Ләйлi – Мәжнүн» поэмасын Шәкәрiм 1907 жылы жазған. Поэманың кiрiспе алғы сӛзi «Шолпан» журналында да, Сейфуллин бастырған кiтапшада да жазылмай келген. Алғы кiрiспе ӛлеңнiң бiр жерiнде Шәкәрiм былай дейдi:
Менi айтсам, оны кiм деп күлемiсiң. Сабырбай, Жанақ, Шӛже, Кеншiмбай деп,
Түк бiлмей онан ӛзге Жүремiсiн.
Науаи, Сағди, Шамши Фазули бар,
Сайхали, Хожа - Ғафиз,
Фердоусилар,
Бәйiтшi елден асан шешен болып, Әлемге сӛздiң нұрын жайған
Солар.
Мәжнүннiң Ләйлiменен аз
Жұмысы.
Әлi шын ғашықтың
Қылған iсi. Бұлардың әфсанасын жазған аден - Фзули Бағдади деген кiсi.
Кӛп ұзамай мақала авторы Семейден Ахат Шәкәрiмұлы Құдайбердиевтен хат алады. Сол хаттар
Алтынбек Сәрсенбаев редакторлық еткен «Ӛркен» газетiнде толық басылды. «Шәкәрiм - танушылар» үшiн сол хаттардың маңызы зор деп есептеймiн. Себебi, Ахат әкесiнiң шығармаларын алғаш құнтап кӛшiрушi, жинаушылардың бiрегейiнен саналады. Шәкәрiм шығармашылығының қыр - сырын одан артық бiлетiн адам кезiнде болған жоқ. Жазған хаттарынан жан - жақты, терең бiлiмдi, жанашыр, кӛреген кiсi екенi байқалады. Шығыс, Батыс әдебиетiн тәуiр бiледi, тiлге жүйрiк, шешен кiсi.
Абайдан кейiн қазақтың ұлттық жазба әдебиетiн, қазақ поэмасын қалыптастыруда, аяғынан тiк тұрғызуда Шәкәрiм еңбегi шексiз деуге лайық. Шәкәрiм тұсында денi қазақ фәлсафалық түйiнi бар ӛлеңдерден
гӛрi ойы
- қыры кӛп, оқығалы ұзақ ӛлеңдерге, әпсаналарға ерекше қызыққаны белгiлi жайт. Абай ақындығының мектебi тыңдаушысын солай қалыптастырған едi.
Ғашықтық туралы араб аңызы талай Шығыс елдерiн аралап ӛтiп, қазақтың дарқан даласына келiп ат басын тiрейдi. Шәкәрiмдей қайратты қаламгердiң құдiреттi қаламына iлiнiп, жаңадан туған қазақ
поэмасы боп құлпырып шыға келедi. Бұл алыптардың үндесiнен туған толағай туынды едi. Иесi қазақ игерiп, жаттап алып иен далаға таратып жiберген едi, Еуропа мұндай әдеби құбылыстан бейхабар едi. Шығыстан Шәкәрiм даусы шаңқ ете қалды. Ләйлi мен Мәжнүн қазқтың сайын сахарасына жетiп тiреледi. Тiрiлткен Шәкәрiм атамыздың таланты едi.
«Ләйлi – Мәжнүн» бiр - бiрiне мәңгi қосылмай кеткен ғашықтардың аңызы. Негiзгi желiсi - махаб
- бат. Қайғы –қасiретпен аяқталатын махаббат. Әуелгi кезде Шәкәрiм Низами, Науаи және Физули iзiмен жүрiп отырғандай кӛрiнедi, бiрақ сәлден соң желiнi ӛзiнше тартып әкетедi.
Дастанның қысқаша мазмұны арабтарда асқан бiр бай болады, бiрақ баласы болмайды. Бай қайыр - садақа таратады, құдайдан бiр перзент тiлейдi. Бұл кӛрiнiс қазақ эпостарына жат емес - тiн. Ақырында байдың бәйбiшесi мерзiмi ӛткеннен кейiн
ұл туады. Жаңа туған сәбидiң есiмiн Қайыс деп қояды. Қырық күн той болады, бiрақ Қайыс мазасыз келедi, не себептi екенiн тәуiпте танып айта алмайды.
Дәл осы тұста Шәкәрiм |