Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Международный научно-популярный журнал



Pdf көрінісі
бет19/38
Дата12.03.2017
өлшемі4,17 Mb.
#8986
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   38

Moldassan K.Sh. 
the candidate of pedagogy,  of the Kazakh National University  named by Al-Farabi    
Rakym G.Zh.
Undergraduate The University of Foreign  Languages and Business Career
THE VALUE ROLE OF KUTTY BILIK DASTAN FOR TURKISH NATION
Summary. This Article highlights the value of Kutty 
bilik by Jussup Balasagun, who holds a well-deserved 
place in a global civilization.
Резюме.  В  статье  рассматриваются  педаго-
гические идеи  по проблеме гуманного управления 
и  ценность  произведения  тюркского  мыслителя 
Юсуфа Баласагуни «Кутадгу Билиг».
Yusuf Khas Hajib was born in the capital city of 
Karakhanids  Balasagun  (now  Kyrgyzstan)  in  the 
interval  1016-1018  gg.  Facts  about  his  biography  is 
very scarce. What is known is that at age 50 in 1069/70 
he completed his poem ” Kutadgu bilig” (” Knowledge 
of Grace ” or “The Science of Happiness “), introduced 
her to the ruler of Kashgar , and was awarded the title ” 
Has Hajib ” – Minister of tsarist yard.
Poem  ”  Kutadgu  bilig  ”  –  the  only  extant  work 
Balasaguni Yusuf . The most complete of the known 
manuscripts  of  this  poem  is  currently  stored  at  the 
Institute  of  Oriental  Studies  of  the  Academy  of 
Sciences  of  the  Republic  of  Uzbekistan.  Poem  ” 
Kutadgu  bilig  ”  contains  bayts  6520  ,  divided  into 
85  chapters;  moreover,  it  has  three  applications 
containing 124 bayt , divided into three chapters . For 
all  its  ethical  and  moralistic  orientation  poem Yusuf 
Balasaguni ” Kutadgu bilig ” is a philosophical work 
,  which  examines  the  meaning  and  value  of  human 
life  ,  outlining  the  responsibilities  and  standards  of 
behavior in society . Author of the poem shows how 
to be not only the rulers , but also the common people; 
what personal qualities they should possess . Thus, the 
author of the poem put forward in his work a number 
of the just demands of the powerful : to be educated 
to care about people , good to know the literature , art, 
etc. In this regard, work Balasaguni ” Kutadgu Bilik 
” is considered one of the most important sources for 
the history of Uzbek statehood . Furthermore , since 
this work is written in the language of Turkic peoples 
– which became the nucleus of the Uzbek people , it is 
also important as a source for the history of the Uzbek 
language of the era.
”Kutadgu Bilik” is the first encyclopedic work of 
the Turkic language. This work is not only a political 
treatise  ,  but  also  it  is  the  sum  of  knowledge  in 
various fields of science and culture of its era , it is 
collected and summarized material from philosophical 
understanding of attitudes of the author, in particular, 
we consider the philosophical problem of the meaning 
of  life,  purpose  of  man,  his  place  and  role  in  the 
social and natural universe. Balasaguni product is an 
extensive system in which problems are put forward 
as a general philosophical nature and vital practical , 
ethnic and aesthetic plan.
Significance  and  relevance  of  putting  into 
circulation ” Kutadgu bilig ” Yusuf Balasaguni clearly 
emerges  in  terms  of  a  comprehensive  study  of  the 
multidimensional  process  of  cultural  development. 
Scientific use, study , interpretation works Balasaguni 
historical  and  philosophical  slice  yielded  Repose 
of  mental  content,  the  intellectual  life  of  the  region 
Karakhanids era .
Yusuf Khas Hajib Balasaguni rightly considered a 
writer, an outstanding poet , a highly educated man , 
a connoisseur of the human soul , philosopher, scholar 
and lexicographer , poet , who owned all the subtleties 
of poetry and Turkic folklore.
For an independent state that has become sovereign 
a necessity for restoring its historical values arises to 
be  a  model  for  other  developing  countries  in  terms 
of  public,  political  and  social  events  against  the 
background  of  economic  changes  taking  place  in  its 
development.  Here,  the  main  objective  is  to  make 
education and society benignant, improve an education 
content  on  a  national  basis  by  raising  an  individual 
that may make our national values globally valuable, 
make our national spirit closer to a global level, and 
be  among  the  most  developed  countries  in  terms  of 
development rate and globally competitive.
In this connection, as today’s information century 
and globalization gain momentum, Jussip Balasagun’s 
sociophilosophic  ideas  and  thoughts  take  a  special 
place in national idea and consciosness shaping.
Regardless of any times, it is evident that the life 
journey  and  creative  path  and  thoughts  of  persons 
unique to their times cannot be considered separately 
from  the  society  development,  and  historic  and 
sociopolitical  events  of  such  times.  Well  known 
German  Philosofer  Karl  Yaspers    says:  “There  are 
some  special  periods  in  a  human  history,  and  the 
fate  of  a  future  civilization  is  associated  with  such 
periods”.The above years are also scientifically known 
as essential ones. Similarly, the Karakhan Era is also 
deemed essential.
The times the Sage lived in are historically known 
as the Renaissance or the Oriental Renaissance. Also, 
well known scientist and Kazakh literature researcher 
A.  Konyratbayev  says:  “The  X-XV  Renaissaince 
in  Central Asia  takes  a  special  place  in  the  Kazakh 
nation’s medieval  cultural life”,  and pays a special 
attention to those times [Pages 2 and 14]..

123
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №6 (42) 2016
Nevertheless, subject to the historic, cultural and 
political  events  of  those  periods  and  regardless  of 
prospering Arabian and Persian languages, publishing 
Sage and Thinker Jussup Balasagun’s in a local Turkic 
language  for  the  first  time  is  an  unimitable  historic 
event.  Turkic  Sage  Jussup  Balasagun’s  teaching 
heritage proves that a benignant theory in a human’s 
life is necessary for a society. 
Of  Jussup  Balasagun’s  heritage  teacher  and 
scientist  Zh.  Abiev  says:  “In  his  creative  work  the 
Sage nurtured in the Turkic/Persian culture’s nutritive 
environment and exposed to a powerful Arabic impact 
tries to understand a human’s place and activities in 
a society, and made his society-related lofty historic, 
teaching  and  philosophic  goals  public”,  and  shows 
that Kutty bilik written in Turkic for the first time is 
a  pedagogical  and  philosophic  monument  to  a  vital 
sense [Pages 3 and 70], while researcher A.Yegeubay 
highly estimates the Dastan’s teaching significance by 
saying: “Even  until today, Jussup Balasagun’s ideas 
have not lost their teaching and raising power. Being a 
historic heritage, an admonition relating to humanity, 
intellect and knowledge together with wise ideas will 
yet serve numerous generations to come, may review 
and  make  our  nation’s  ethical  features  consciously 
acceptable” [Pages 4 and 175].
Surely,  regardless  of  how  much  time  elapses, 
the Dastan is an eternal heritage that will never lose 
its  value.  I.e.  the  valuable  humanity,  intelligence 
and fairness ideas available in the Dastan by Jussup 
Balasagun are evidently reqired for searching a current 
national ideology and raising a young generation on 
a  national  value  basis.  The  Enligtener  says  that  all 
social matters arising in a society may be benignantly 
reviewed  and  calls  for  society  amendment  by 
performing socially beneficial acts. Thus, the gist of 
educational  ideas  in  Jussup  Balasagun’s  teaching 
heritage is to make good for people, be wise and good-
hearted, and  a human’s reason to live is to show mercy 
toward, and honestly serve, his/her land and people. 
Jussup  Balasagun’s  ideas  originate  from  benignancy 
and  deeply  touch  labor,  interaction,  patience  and 
satisfaction  topics. And,  the  idea  of  humanity,  value 
and  benignancy  in  Jussup  Balasagun’s  worldview 
has an educational and psychological base. From the 
educational  point  of  view,  this  means  that  relations 
between benign people are based on love and a human’s 
conscience,  sense  and  humanity  are  respected. Also, 
from Jussup Balasagun’s educational heritage we see 
the  high  objectives  of  spiritual  and  esthetic  treasury 
for managing people’s education on a benignant basis. 
Data  on  improving  human  raising  and  people’s  idea 
are distributed through famous Kutty bilik Work.
There  is  a  basis  for  a  relation  procedure,  family 
matter,  social  and  philosophic  values  and  spiritual 
one. Thus, Jussup Balasagun’s Kutty bilik is a spiritual 
backbone  for  Turkic  nations.  He  made  attempts  to 
make an education goal unified. In the Sage’s opinion, 
a good word, good course and kind wish are the main 
thing  for  making  a  human    wise,  self-raising  and 
individual improvement. Public activity does not mean 
that choosing a political path is must. Today, our society 
needs, in the first instance, a person that is intelligent 
and  may  objectively  evaluate  and  review.  The  Sage 
directly says that the society lays great emphasis on 
every deed commited, every word uttered, and every 
act performed, by a ruler. For example, this is proved 
by the thought:
The word said to the point is competent
Otherwise causes a headache and gloats [Pages 3 
and 92].
Humanity  is  a  basis  for  comprehensive  human 
raising  and  forming.  Generosity  is  the  main  source 
of  precious  human  features.  Generosity  and  greed. 
Modesty and obstinacy. They are contradict each other.
If his Grandpa was a bek, he is surely to follow.
If god had meant us to fly, he had given us wings 
[Pages 3 and 215]. In this way the Thinker shows his 
conclusions from the education point of view.
Thus,  all  these  are  resulted  in  strengthening  the 
unity  and  maintaining  of  Turkic  stateand  power, 
and  cherishing  the  instructions  of  our  ancestors  and 
excluding a get-together. The sole source of estimating 
the spiritual values is to promulgate the morale.  Also, 
a concord between the people and power is excelently 
described in the Dastan.
Despite alternative times, the matter of benignancy 
has  not  lost  its  actuality.  A  pattern  benign  society 
primarily  considers  ways  for  improving  its  people’s 
psycology, nature and worldview. From this point of 
view  the  wise  enlightener  of  his  times  is  a  mentor 
for successors. Thus, Jussup Balasagun’s Kutty bilik 
Dastan highlights how our nation’s worldview thoughts 
respected  by  Turkic  nations  and  medieval  moral 
opinions are shaped. Unless features such as fairness 
and satisfaction develops, no improvement is expected 
in  a  society.  To  know  how  to  research  our  national 
values and great heritage is of great importance. 
If  so,  such  nationally  significant  valuable  work’s 
importance for satisfying society needs and demands 
is great.
Literature used:
1.  Myrzageldy К. – Astana: «Audarma,  2002.  – 
56 p.
2. Konyratbayev A.  “Kazakh Literature History”. 
– Almaty: Sanat, 1994.– 312p.
3.  Jussup  Khas  Khazhyb  Balasagun  «Kutty 
bilik».  Translated  from  ancient  turkic,  preface  and 
explanations  prepared,  by  A.  Yegeubay.−Almaty:  
«Olke», 2006. − 640 p., Edition 2.

124
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №6 (42) 2016
Молдасан Қуаныш Шорманқызы 
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Педагогика және білім беру менеджменті 
кафедрасының доцент м.а, п.ғ.к.
ӘЛEУМEТТIК ПEДAГOГТЫҢ БАЛАЛАР ҮЙІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРІНІҢ 
ТОЛЕРАНТТЫЛЫҒЫН  ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫ
Түйін.  Бұл  мақалада  әлeумeттiк  пeдaгoг-
тың  балалар  үйі  тәрбиеленушілерінің  толерант-
тылығын  қалыптастыру жұмысы туралы айты-
лады.
Summary. This article is considered the formation 
of tolerance on the children in the orphanages.
Резюме. В данной статье раскрываются  роль 
национального  воспитания  в  воспитании  подрас-
тающего поколения. 
Әлеуметтік экономикалық себептерге байланы-
сты және әртүрлі себептер тұрғысынан әлеуметтік 
жетім балалар саны артуда.Түрліжағдайларға бай-
ланысты  ата-ананың  қамқорлығы  мен  сүйіспен-
шілігінен тыс қалғандардың мәселелері, жетімдер 
мәселесі және оларға білім беру, тәрбиелеу үдерісі 
білім  саласында  көкейкесті  болып  отыр.  Бүгінгі 
таңда жетімі жоқ ел сирек.   
Сондықтан  да,  бұл  жағдайпсихологтар  мен 
дәрігерлердің,  әлеуметтік  педагог  мамандарының 
зерттеу  нысанына  айналуда.  Жетім  балаларды 
әлеуметтендіру  мәселесін  шетелдік,  отандық  ға-
лымдардың зерттеулері мен тәжірибелеріне сүйене 
отырып,  теориялық,  практикалық  тұрғыда  сипат-
тау,  қазіргі  педагогика  ілімдеріндегі  өзекті  мәсе-
лені  шешуге  себеп  болады.Психикалық  дамудың 
тежелуін ғана талдап  қоймай, сонымен бірге, бала-
ның мінез-құлық дамуының сапасын қарастырған. 
Қазіргі кездегі психология мен педагогика ғылымы 
баланың  психикалық ерекшеліктерін, эмоциясын, 
ойлауын,  сөздік  қорын,  мінез-құлық  ерекшелік-
терін,  ересектермен  және  қоршаған  ортамен  қа-
рым-қатынасын  сипаттайтын  бүтіндей  бейнені 
береді. Осыған орай, оқушылардың толерантты мі-
нез-құлықтарын  қалыптастыруға  арналған  тиімді 
іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін белгілі бір мін-
деттерді шешу қажеттілігі туады.
Толеранттылық  мәселесі  сонау  ерте  заманнан 
басталған.  Толернаттық  ұғымы  ізгілік,  рақым, 
шыдамдылық,  төзімділік,  адамгершілік  идеялары 
негізінде  көрініс  тапқан.Толеранттылықтың  не-
гізі  өзінің «басқаға, бөтенге» қатынасын бақылау 
болып  табылады.  Бұл  күнделікті  кездесетін,  тұр-
мыстық  деңгейден  бастап,  кәсіби  қарым-қатынас 
жасауға дейінгі аралықты қамтитын мәселе болып 
саналады.    «Толеранттылық»    (лат.  «tolerantia»  – 
шыдам, төзім) деген мағынада түсініктеме беріледі: 
1)  бір  нәрсеге,  біреуге  төзімділік,  төзу,  шыдау;2) 
биологиялық,  медициналық  тұрғыда  –  иммундық 
реакцияның жартылай немесе толықтай болмауы, 
яғни  ағзаның  ауруға  қарсы  тұратын  антиденелер 
шығару  қабілетінің  төмендеуі.  Ал  педагогикалық 
сөздіктерде бұл ұғымға «қайсыбір жағымсыз фак-
торға жауап әрекеттің болмауы не бәсеңсуі; оның 
әсеріне сезгіштіктің төмендеуінің нәтижесі» деген 
анықтама беріледі.
Толерантты  мінез-құлықты  қалыптастыруға 
әлеуметтік-қоғамдық  үдерістер  себепші  болады, 
олар:  ортада,  қоғамда  әлеуметтік  зомбылықтың 
өсуі,  ұлтаралық  қақтығыстардың  жалғасуы,  ұлт-
тық  экстремизмнің  өсуі  және  т.б.,  сонымен  қатар 
әлеуметтік  зорлықтың  әр  түрлі  жағдайларында 
жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың толерант-
ты мінез-құлқын азаматтық келісім өлшемдерінің 
негізі  ретінде  әлеуметтік  практикаға  енгізу  қа-
жеттілігі    ескерілуі  қажет.  Балалар  үйі  тәрбиеле-
нушілерінің  толеранттылығын    арттыру,толерант-
ты  мінез-құлықтарының  қалыптасуы  қоғамның 
даму  заңдарымен,  білім  беру  үдерісімен,  оқыту 
және жеке тұлға дамуымен тікелей байланысты.
М.Б.  Хомяков  күнделікті  қолданыстағы  «шы-
дамдылық» толеранттылықтың дамымаған, толық 
емес формасы деп атап көрсетеді. [1]
Балалар  үйі−  ата-анасыз  қалған  балалар  үшін 
құрылған мемлекеттік тәрбие ұйымы. Балалар үй-
інде мемлекет тарапынан көмек, пана қажет ететін 
және  ата-ана  қамқорлығы  мен  мейірімінен  ерте 
айрылған жетім балалар, жағдайы жоқ жалғызба-
сты  аналардың  балалары  мен  денсаулығы  нашар 
кемтар балалар тәрбиеленеді. Балалар үйінің мақ-
саты балаларға мемлекет тарапынан пана болу, ма-
териалдық, моральдық көмек беру, олардың білім 
мен тәрбие алуына қолайлы жағдай жасау, тәуел-
сіз өмір сүруге даярлау болып табылатыны айқын.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамыту-
дың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 
бағдарламасында  «Жастар  саясатын  іске  асыру 
қазақстандық  патриотизмді,  рухани-адамгершілік 
мәдениетті тәрбиелеу, ұлттық сәйкестікті қалыпта-
стыру негізінде жүзеге асырылады» делінген бола-
тын [2].
  Балалар үйі мектеп жасына дейінгі және мек-
теп  жасындағы  балаларды  қоғам  талабына  сай 
тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол демокра-
тиялық қоғамның тұлғаларын даярлайды. Балалар 
үйі  ұйымдарының  өзіндік  ерекшелігіне  байланы-
сты  бірнеше  түрлері  бар.  Мұндай  балалар  үйінің 
негізгі түрлері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға арналған бө-
бекжайлар (туылғаннан  3 жасқа дейінгі);

125
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №6 (42) 2016
- аралас балалар үйі (мектеп жасындағы бала-
лар  мен  мектепке  дейінгі  жастағы  балаларға  ар-
налған);
  -  арнаулы  балалар  үйі  (денсаулығы  нашар, 
кемтар балаларға арналған);
 - жалғызбасты аналардың  "Үміт" балалар үйі.
Бұл  арнаулы  ұйымдар    тәрбиеленушілердің 
дағдыларын  қалыптастырып,  әлеуметтік  тұрғыда 
бейімделуін  қамтамасыз  етеді.  Балалар  үйі  тәр-
биеленушілеріне  жетпейтіні  −  шын  ықылас  пен 
жылыллық.  Тәрбиешілер  қанша  мейірім  шуағын 
төккенімен, олар отбасының орнын толтыра алмай-
ды.  Балалар  үйінде  тәрбиеленуші  баланың  жеке 
тұлғасының  әлеуметтік  қалыптасуының  өзіндік 
ерекшелігі бар. Оның іс әрекеті толығымен тәртіп-
ке  сай  қадағаланалады,  бұл  бала  дамуында  артта 
қалушылықты, масылдықты, жеке басы еркін ұй-
ымдастырудың төменгі деңгейін туындатады. Бала 
"бәрімен бірдей болып" өмірлік кеңістігінде және 
тамақтануында  өмірлік  тұтыныстарын  шектеуге 
мәжбүрленеді. Ол жекеленіп ерекшелене де алмай-
ды, оның өзінің жеке басының ойыншықтары және 
заттары да жоқ.
«Тұлғаның  адамгершілік  қасиетінің  ажырамас 
бір бөлігі болып табылатын толеранттықты оның 
мәдени  дамуының,  мәдени  қарым  қатынасының 
өлшемі  деп  есептеуге  болады».  Дәл  осы  жағдай-
да,  яғни,  толеранттық  мәдениетпен  біріккенде, 
ол  ұлтаралық  қақтығыстар  сияқты  қарама  қай-
шылықтарды шешудің тиімді құралы мен формасы 
бола алады. [3]
Балалар  үйі  тәрбиеленушілерін  қоғамдық 
өмірге  даярлауда  өздерімен  қатар  бірге  алып 
жүретін адамдардың қажеттігі туындайды. Біздің 
ойымызша, олар ең алдымен, әлеуметтік педагог-
тар, содан кейін психологтар, жалпы педагогтар, 
мұғалімдер т.б.
Оларды әлеуметтендіруге қиыншылық тудыра-
тын  себептерге  тоқталар  болсақ,  олар  әлеуметтік 
бейімделу  деңгейлерінің,  әлеуметтік  белсенділік-
терінің,  әлеуметтік  құзыреттіктерінің,  әлеуметтік 
құндылықтарының  қалыптасуының  төмендігі  бо-
лып отыр. Қазақстан Республикасында білім беру-
дің ұлттық моделін жасау және дамыту жайындағы 
құжаттарда, білім беру жүйесін модернизациялауға 
арналған  тұжырымдамаларда  өскелең  ұрпақтың 
әлеуметтенуіне  ықпал  ететін  пәндердің  рөлі  мен 
ұлттық  тәрбиенің  мәнін  арттыруға  талаптар  қой-
ылып  отыр.  Қазіргі  кезеңдегі  қоғамның  даму 
жағдайы  бала  тұлғасының  әлеуметтенуі  балалар 
іс  әрекеттерінің  ерекше  ұйымдастырылған,  әлеу-
меттік тұрғыдан тәуелді, қоғамдық және тұлғалық 
маңызға  ие  болатын  баланың  өзін  өзі  анықтауға, 
ұсынуға  бағытталған  әлеуметтік  педагогикалық 
құбылыстармен  түсіндіріледі.  Қазақстан  Респу-
бликасында  жетім және ата ана қамқорлығынсыз 
қалған  балаларды  кәмелетке  толғанша  мемлекет 
тікелей қамқорлығына алады, сондай ақ кәмелетке 
жеткенненкейін  де  олардың  жоғары  оқу  орында-
рына  қабылдануына,  жұмысқа  орналасуына,  бас-
панамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген 
негіздерде  түрлі  жеңілдіктер  көрсетіледі.  Тұлға-
лық-бағдарлық тұрғыдан қарау баланы қорғаудың 
негізгі стратегиясы мен тактикасын көрсетеді. Бұл 
− өзінің ар-ожданын жете түсінетін және басқалар-
дың ар-ожданын, құқын, еркін құрметтейтін тұтас, 
еркін тұлғаны қалыптастыру.
Тәрбиеленушілердегі  толерантты  емес  мі-
нез-құлық  көрінісінің  себебін  талдау  барысында 
оның  бірі  «Мен  тұжырымдамасының»  қалыпта-
суының  болмауы  деп  көрсетіледі.  «Мен  тұжы-
рымдамасы»  деп  біз  тұлғаның  мінез-құлқының 
қалптасуына негіз болатын өзі туралы саналы және 
саналы  емес  көзқарастарының  жүйесін  айтамыз. 
Жағымсыз «Мен тұжырымдамасы» («Мен ұнамай-
мын»,  «Мен  керек  емеспін»)  оқушының  табысы-
на  кедергі  болады,  оның  жағымсыз  жаққа  қарай 
өзгеруіне  ықпал  етеді.  Оқушыда  жағымды  «Мен 
тұжырымдамасының»  қалыптасуы  үшін  мынадай 
жағдайлар қажет деп есептейміз:
- әр оқушыны бірегей тұлға деп қарап, оны құр-
меттеу, қабылдау, оған сену;
- оқушыға табыс, тілектестік жағдайын жасау;
-  оқушылардың  жағымсыз  мінез-құлықтары-
ның себебін түсіну және олардың ар-ожданына ти-
мей, оны жоя білу;
- жағымды іс-әрекеттер арқылы жүзеге асыруға 
мүмкіндік беру.
Коммуникативті-диалогтық  тұрғыдан  қарау 
түпкі нәтижеге жетуді болжауда ашық, тең құқылы 
өзара  қарым-қатынас  болып  табылатын  барлық 
субъектілердің өзара әрекетін құрудан тұрады. Бұл 
тұрғыда,    «біріншіден,  барлық  жақтың  мақсат-
тары  мен  мүдделерін  ескеру  арқылы,  екіншіден, 
бірін-бірі сыйлау мен тепе-теңдікті сақтау арқылы 
табысқа  жетуге  болатын  коммуникацияны  тең 
дәрежедегі  диалог  деп  есептеу»  басты  орын  ала-
ды.  Коммуникативті-диалогтік  тұрғыдан  қарауда 
педагог  пен  оқушының  субъект-субъектілік  өзара 
байланысы  маңызды  болып  табылады.  Бұл  шарт 
тәрбиелік кеңістіктің толерантты мінез-құлық үл-
гілерімен  толықтырылуын  қажет  етеді.  Ал,  толе-
рантты  мінез-құлық  иелері  алдымен  педагогтар, 
сондай-ақ кейбір оқушылар болып табылады.
Толеранттылық  мәселесін  елбасымыз  Н.Ә.На-
зарбаев  халыққа  жолдауында  ерекше  атап  өтті: 
«Біз  әркімнің  ар-ұжданы,  абыройы  мен  беделі 
қадірленетін, мәртебелі мораль, этикалық негіздер 
мен рухани құндылықтар ірге тепкен қоғам құруы-
мыз»,– деді.[4]
Көп ұлтты тәуелсіз мемлекет ретінде қалыпта-
сқан егеменді еліміз өзінің даму тарихы кезеңінде 
көптеген ұлттардың Отанына айналды. Тәуелсіздік 
алған жылдар ішінде көршілес мемлекеттерге қа-
рағанда  саяси-экономикалық  жағынан  қарқынды 
дамып,  әлемдік  деңгейде  өзін  танытқан  еліміздің 

126
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №6 (42) 2016
жетістіктері  ұлтаралық  татулық  пен  толерант-
тылық  осы  бағыттағы  Елбасы  мен  мемлекеттің 
жүргізіп  отырған  саясатының  арқасында  болып 
отыр.
Ол  қазіргі  таңда  толеранттылықты  шыдам-
дылықпен  араластыру  мүлде  дұрыс  емес  деп 
таниды.  Бір  жағынан  алып  қарағанда,  қазіргі  за-
манғы қоғамда толеранттылық өзгеге белсенді қа-
рым қатынас ретінде қызмет атқаруы мүмкін. Ал 
екінші  жағынан,  бұл  өзгелердің  этникалық,  діни 
ерекшеліктеріне, күшті не әлсіздігіне қарамастан,  
оның  құқығы  мен  еркін  саналы  түрде  мойындау 
болып  табылады.Басқаша  айтқанда,  толерант-
тылық қазіргі заманғы түсінікте өзге әсерлерге қа-
рамастан өмір сүру әркеті дегенді білдіреді.
Толерантты  ойлаудың  қалыптасуы  білім  беру 
және  тәрбие  үдерісінің  мәнді  құраушысы  болып 
табылады. Білім – адам өмірінде ерекше орын ала-
ды. Тәрбие беру үдерісі адам өмірінде ұзақ уақыт-
ты  қамтиды,  сол  уақытта  мақсатты  жұмыс  бары-
сында  оқушыға  өзге  ұлт  өкілдеріне  толерантты 
қарым-қатынасты қалыптастыруға болады. 
Баланың жеке адам болып қалыптасуы әр жас 
кезеңіне байланысты құрылады және де сол тұста 
оның психикасының даму сатысы көрінеді. Ал ба-
лалар  үйінде  тәрбиеленушілердің  психикасының 
қалыптасуы  жанұяда  тәрбиеленген  балаларға  қа-
рағанда психиканың басқа заңдылықтармен ерек-
шеленеді. Баланың психикасының дамуына, жеке 
адам  болып  қалыптасуына  оның  біріккен  ортасы 
үлкен ықпал етеді.
Балалар  үйі  тәрбиеленушілерін  толерант-
тылыққа  тәрбиелеуде  педагог-психологтың,  әлеу-
меттік  педагогтың  атқаратын  жұмысының  маңы-
зды зор. Әлеуметтік педагог − оқушылардың жас 
ерекшелігін,  ұлттық  индивидуалды  ерекшелік-
терін,  әрбір  тәрбиеленушінің  топ  мүшелерімен 
қарым-қатынасын  ұйымдастырушы.  Балалар  үйі 
тәрбиеленушілерін  толеранттылыққа  тәрбиелеуде 
әлеуметтік педагогтың жұмысы ерекше болып та-
былады, себебі индивидуалды және эмоционалды 
күшке ие.
Балалар  үйінде  тәрбиеленушілерді  толерант-
тылыққа  тәрбиелеудің  әсерлі  болуына  олардың 
ұжымда  бірлесе  жұмыс  жасауы  әсер  етеді.  Бала-
лардың  бойындағы  толеранттылықтың  эффек-
тивтілігі  ұлттық  және  ұлтаралық  сферадағы  мі-
нез-құлықтық  дағдының  және  сенімнің,  білімнің 
қалыптасу  тұрғысынан  қаралуы  керек.  Балалар 
үйінде  тәрбиленушілерді  толеранттылыққа  тәр-
биелеу  үшін  күрделілік  деңгейіне  қарай  дәстүрлі 
және дәстүрлі емес формадағы әр түрлі әдістерді 
қолдануға болады, яғни, дөңгелек үстелдер, дебат, 
диспут,  оқушылардың  шығармашылық  жұмыста-
рын  көрсету,конкурстар,  тренингтер  өткізу.  То-
леранттылыққа  тәрбиелеу  интеллектуалды,  руха-
ни-адамгершілік, эстетикалық, еңбек, патриоттық, 
құқықтық т.б. бағыттарда да дамиды. Осыған орай,  
ұлттық тәрбиені негізге ала отырып, сабақтан тыс 
іс-шараларды ұйымдастыру арқылы балаларды то-
леранттылыққа  тәрбиелеуді  іске  асыруға  болады. 
Осылайша, ұлттық тәрбие беру негізінде толерант-
тылыққа  тәрбиелеу  үшін  өткізілетін  іс-шаралар 
жүйелі және кешенді түрде жүргізілсе, оқу үдерісі 
барысында оқушы пән бойынша білімдерді меңге-
румен  қатар,  әлеуметтік  қарым-қатынасты  меңге-
реді,  яғни  толерантты  мінез-құлықтың  негіздерін 
үйренеді.
Толеранттылықты 
қалыптастырудың 
аса 
маңызды  көзі  оқытушының  балалар  үйі  тәрбие-
ленушілерімен  педагогикалық  қарым-қатынасқа 
түсуі.
Балаларда  толерантты  мінез-құлықты  қалып-
тастыру  екі  жақты  келісімді  макро  және  микро 
деңгейлерінің  нәтижесі  арқасында  жүзеге  асы-
рылуы  мүмкін.  Педагогикалық  шарттар  кешені 
толеранттылықты  қалыптастырудың  әдістемелік 
жағын  сипаттайтын  оқу-тәрбие  жұмысының  ұй-
ымдық формаларының жиынтығын іске асырумен 
толықтырылады.
Әлеуметтік педагогтің балалар үйіндегі жұмы-
сы  диагностикалық,  түзету-дамыту,  профилакти-
калық және әдістемелік жұмысты қамтиды. Біздің 
ойымызша,  шыдамдылық  пен  толеранттылықты 
тәрбиелеу ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан 
міндеттердің бірі және оны қалыптастыру мектеп 
қабырғасынан басталып, өмір бойы жалғасуы ке-
рек деген тұжырымға келдік.
Толеранттылықты  қалыптастырудың  негізі  – 
мұғалімнің  оқушымен  педагогикалық  түрде  қа-
рым-қатынас  жасауы,  әр  түрлі  жағдайларда  үлгі 
ретінде  өзін-өзі  ұстаудың  эталоны  ретінде  көрі-
неді: сабақ және сабақтан тыс қалыпты қарым-қа-
тынас жасау барысында; шығармашылық кездесу-
лер өткізу, ғылыми конференциялар барысындағы 
қарым-қатынасқа түсуі маңызды болып табылады.
Толеранттылықты қалыптастыруда мұғалімнің, 
әсіресе әлеуметтік педагогтің жұмысы ерекше рөл-
ге ие, оның педагогикалық компетенттілігі жоғары 
болуы тиіс.
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Хомяков М.Б. Толерантность как социокуль-
турная  проблема  //  Толерантность  и  ненасилие: 
теория  и  международный  опыт.–Екатеринбург: 
изд. Уральского гос. универ, 2000, 9 с.
2.  Қазақстан  Республикасында  білім  беруді 
дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемле-
кеттік бағдарламасы. edu.gov.kz
3.  www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarati-
ons/toleranc.shtml.
4.  ҚР  Президентінің  Қазақстан  халқына 
жолдауы.  Қазақстан  экономикалық,  әлеуметтік  
және  саяси    жедел  жаңару  жолында.  2005.  16 
ақпан. 

127
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №6 (42) 2016

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   38




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет