АҚБӚКЕННІҢ  ТІРШІЛІК ЕТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 93
 
табыс  кҿзіне    айналдырған.  Мысалы  былтырғы  жылы  92  ақбҿкен  заңсыз  атылған  15 
браконьерлік қылмыс анықталып, жануарлар  ҽлеміне  19 миллион шығын келтірілген. 
Бейресми мҽліметтерге қарағанда Қытайдың қара нарығында  ақбҿкеннің 4 данадан 
тұратын  1  килограмм  мүйізі  шамамен    4  мың  АҚШ  доллары  тұратының  ескерсек,  бұл 
қорғансыз жануарларды  қыру оңай  олжаға айналып,отырғаны анық. 
Ертеректе  Еуропа  мен  Азия  құрлығын  тұтастай  мекендеген  киіктер  қазір  тек  қазақ 
даласында  ғана  қалыпты.  Қытай  мен  Түрікменстаннан  мүлдем  жоғалып  кеткен. 
Киіктердің  селдіреген  табындарын  қалмақ  даласынан  кҿруге  болады.  Жайылым  жердің 
аздығынан  олардың  да  басы  кҿбейе  қойған  жоқ.  Аздаған  ақбҿкен  моңғол  жерін 
мекендейді. Қазір олардың да тұқымы құрып бітті деуге болады. XІX ғасырдың аяғында, 
XX  ғасырдың  басында  Қырым,  Таврия,  Казказ  ҿңіріндегі  киіктердің  ҿрісі  тарылып, 
жойыла бастаған. Республикамызда олардың бір-бірінен жеке дара бҿлінген Бетпақдала-
Арыс,  Үстірт  жҽне  Еділ-Жайық  деген  топтары  мекендейді.  Ең  ірісі  жҽне  сан  жағынан 
басымы  -  Бетпақдала-Арыс  тобы.  Бұл  ақбҿкендердің  мекені  -  Қарағанды,  Ақтҿбе, 
Қызылорда,  Жамбыл  облыстарының  елсіз  жазықтары.  Үстірт  тобына  жататын  Ақтҿбе 
ҿңірінде  бүгінде  5  мыңға  жуық  киік  бар.  Олар  негізінен  Шалқар,  Байғанин,  Ырғыз, 
Ҽйтеке  би  аудандарының  кҿлемін  мекендеуде.  Киіктердің  тағы  бір  кҿп  шоғырланған 
тобы - Қостанай облысының Ақкҿл, Южный, Айырқұм, Ақкұм селолық округтері маңы.
 
Қазақтың сайын даласын ежелден мекен еткен киелі киіктердің тағдыры тал ұшында 
тұр.  Ұшы-қиыры жоқ  Бетпақдаланың  атырабында алыстан қарағанда  теңіздей толқып 
жүрген  ақбҿкендердің  санының  күрт  азаюына  не  себеп?  Мұның  себептерінің  бірі  -  
браконьерлер  киіктің мүйізіне бола оларды аяусыз қоғадай жапырып  қыруы, екіншіден  
тегін  ет  деп  оңай  олжаға  құныққан  аш  кҿздердің  жауыздығы  бҿкендердің  кемуіне  ҽкеп 
соқтырған. Осындай  адам қолымен қасақана жасалған қастандық орны толмас шығындар 
келтіруде. 
 «Киіктер  тек  Қазақстанды  мекен  етеді.  Сондықтан  бұл  жануарды  ұлттық  брендке  
айналдырып,  қорғауға  алу  керек»  дейді  Германияның  халқаралық    техникалық  қатынас 
жҿніндегі агенттігінің сарапшысы Штеффен Цутер /1/. 
2004  жылдан  бастап  ақбҿкенді  атуға  тыйым  салынды.  2006  жылдан  бастап 
ақбҿкендерді  үкімет    «Қызыл  кітапқа»  енгізді  /2/.  Осыдан  кейін  ақбҿкендерді  тұрақты 
қорғау  шаралары  жүзеге  аса  бастады.  Заңсыз  браконерлерге  айыппұлдар  салынып, 
жауапқа тарту жолдары қолға алынды. Жануарларды санап тұру үшін тікұшақтар мен жол 
талғамайтын  кҿліктер  бҿлінді  «Ештен  кеш  жақсы»  -  бұл  шаралар  кеш  қолға  алынса  да, 
ҿсімтал    жануар  күтімі  кҿп,  қорғауы  жақсы  болса,  санаулы  жылдары  –  ақ  кҿбейіп, 
даламыздың сҽнін келтірер деген ойдамыз.  
Айта  кететін  бір  жайт,  соңғы  он  жылда  киіктеріміздің  саны  жақсы  ҿсіп  келеді. 
Тіліміз тасқа. 2003 жылы киіктеріміздің саны 21 мың болса, қазір 102 мыңға жеткен. Биыл 
киіктердің  таралу  аймағы  100  миллион  гектарға  жетіп  отыр  екен.  Жҽне  бір  қызығы, 
киіктердің жосылу тҽртібі де жыл сайын ҿзгеріп отырады екен. Бірде топтасып жүрсе, енді 
бірде щащырап жүреді, топтасып жүрген  киік бақылауға да жеңіл дейді мамандар /3/. 
Ақбҿкендер  саны  соңғы  жылдары  ҿскенімен,  оларды  қыру  тежелмей  отыр.  Қыс-
қыстауға  шекарадан  ҿтіп,  қайта  оралмауы,  қасқырлардың  шабуылы,  браконьерлердің 
қаскҿйлігі олардың алаңсыз кҿбейуіне кедергі болып тұр.  
Кҿктем  мезгілі  мамыр  айларында  ақбҿкендердің  кҿбею  кезеңі  жүреді.  Олар  мекен 
еткен  Үстірт  аймағында  қасқырлардың  кҿбейіп  кеткендігін  айтып  мамандар  күрес 
шараларын жүргізуде. Киелі жануарымызды қорғауға қоғам болып ат салыссақ нұр үстіне 
нұр болар еді. Бұл жануарладың киеліліктері сонда  аналық бҿкендерді  текелері қаумалай 
ортаға алып, кҿздері жҽудіреп оққа  кеуделерін  тосып, хайуан екеш хайуан да ҿз тұқымын 
сақтауға ҽрекет етіп, ҿмір үшін тайталасады. 
 
 

94 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.  Жаңалық Ахаш. Киелі жануар кеміп барады.  «Атамекен»  2011 №9, 3- бет. 
2. Сҽтімбеков Р., Бұралқиева З., Нұрсейітова Ж.  Халқаралық табиғат қорғау одағының 
Қызыл кітабына тіркелген Қазақстанда кездесетін жануарлар. Журнал: «Биолог 
анықтамалығы» 2010 №2, 18-23 беттер, 2010 №3, 8-11 беттер. 
3. Салтан Сҽкен. Киікті қырған аурумен қалай күрессек екен?...  «Атамекен» 2012 №9, 5-
бет 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  Қазақстан  териториясындағы  ақбҿкендердің  тіршілік  ерекшеліктері  мен 
оның экологиялық жағдайы қарастырған.  
 
РЕЗЮМЕ 
Всем  Казакстанцам  известно  что  мы  уничтожили    многие  сайгаков  из  за  мясо  и  
ценным  рогам.  Не  развевает  порыв  жизни  нашего  святых  сайгаков  никакой 
браконьерство,  никакой  преступление  и  никакой  больезень.    Конечно  покровителя 
бдительной работы у  наших специалистов.  
 
 
 
УДК 581.1 
КЕЙБІР СУ ӚСІМДІКТЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРІНЕ 
ХРОМНЫҢ ӘСЕРІ 
 
Есмағұл К.- б.ғ.к., профессор, Ерназарова Г.И.- б.ғ.к., доцент,   
 Рамазанова А. - магистрант. (Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
 
Су  қоймасы-  тірі  ағзалар  қоғамы  мен  ҿлі  орта  бірге  қызмет  ететін  күрделі 
экологиялық  жүйе.  Қазіргі  экологияда  экожүйелердің  тұжырымдамасы  ғаламдық  болып 
табылады.  Осы  ғылымның  ҽдістемелік  негізі  күрделі  ұйымдасқан  объектілердің 
спецификалық  сипаттамаларын,  элементтер  арасындағы  байланыс  түрлілігін,  олардың 
түрлі  сапалылығын  зерттеуге  бағдарланған  жүйелі  тұрғыдан  қарау  болып  табылады. 
Қоғамдастық  экологиясын  зерттеумен  олардың  ҿзара  байланысы  механизмін  анықтау 
зерттелуші ағзалар биологиясының фундаментальді негіздерін (физиология, морфология, 
анатомия,)  олардың  құрылымдық  ҽрі  функциональды  ерекшеліктерін  білмесе  болмайды. 
Табиғи  ҿзара  байланысты  зерттеу-  бұл  рационалды  табиғатты  пайдаланудың,  табиғатты 
қорғаудың ғылыми негізі.  
Қазіргі  жағдайда  организмдерге  ауыр  металл  иондарының  ҽсерін  зерттеумен  қатар 
олардан  тазарту  жолдарын  іздестіру  экология  ғылымдарының  ҿзекті  мҽселелерінің  бірі. 
Ауыр металдар жинақталған қалалық шайынды сулардың ҿзен бассейіндеріне түсіп, оның 
сапасының тҿмендеуінен суды тазарту жолдары қарастырылады.  
Ылғалдылығы жеткілікті  жағдайда ҿскен ҿсімдіктің хлорофилл құрамы ҿте жоғары 
болады.  Сондықтан  сулы  ортадағы  ауыр  металдар  мҿлшерінің  су  ҿсімдіктерінің 
пигменттік комплексінің қызметіне ҽсерін зерттеу, су токсикологиясының міндеті болып 
табылады.  Су  ҿсімдіктерін  ауыр  металмен  ластанған  су  қоймаларында  биотест  ретінде 
пайдалануға мүмкіндік береді.  
Хром  табиғатқа  зиян  келтіретін  ҿте  қауіпті  металдардың  қатарына  жатады.  Қазіргі 
кезде  Қазақстанның  кҿп  аймақтары  хром  иондарымен  ластанған.  Жоғары  сатыдағы  су 
ҿсімдіктері ауыр металдарды кҿп мҿлшерде ҿздеріне жинайды. Судағы ауыр металдардың 
мҿлшері ( Hg, Pb, Cu, Cd, Ni, Co, Sn, Mn, As, Fe, Zn, Cr) ҿсімдіктердің ұлпаларында 100 есе 
(Fe),  мың  есе  жҽне  де  100  мың  есе  (Mn,  Zn)шоғырланады.  Су  қоймасындағы  ауыр 
металдардың  кҿп  мҿлшерде  болуы,  аймақтың  геохимиялық  ерекшеліктерімен  немесе 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 95
 
ҿндірістік  ағымдармен  анықталады.  Жоғарыда  айтылған  элементтердің  аз  мҿлшеріндегі 
концентрациялары  ҿсімдіктердің  метаболизм  процесінде,  олардың  қоректенуімен  қатар 
тыныс алуына, кҿбеюіне маңызы зор. Ауыр металдардың концентрациялары жоғарылаған 
сайын  қоршаған  ортаға  қауіпті.  Жоғары  сатыдағы  су  ҿсімдіктерінде  ҽр  түрлі 
микроэлементтердің  шоғырлануға  қабілеттері  бірдей  емес,  яғни  биологиялық  жинақтау 
коэффициенті  ҽр  түрлі.  Ҽсіресе,  үлкен  кен  орындары  жҽне  кен  байыту  орындарының 
маңындағы  жерлер,  ҿзен-  кҿлдер  ластануда.  Ең  алдымен  металл  иондары  ҿсімдіктер 
арқылы  жануарлар  жҽне  адам  организміне  түседі.  Сондықтан  металл  иондарының 
ҿсімдіктерге ҽсерін жҽне ҿсімдіктердің металдарға тҿзімділігін зерттеудің маңызы зор.  
Хром  ауыл  шаруашылығында  кеңінен  қолданылады.  Хромды  50-  ден  астам  ҽр  түрлі 
ҿндірістерде пайдаланады. Ағын сулардың жеткіліксіз тазартылуы нҽтижесінде кҿптеген 
кҽсіпорындар  хромның  кҿп  мҿлшерін  су  қоймаларына  тҿгеді.  Хром  қосылған  су  ауыл 
шаруашылығын  суару  үшін  пайдаланады.  Нҽтижесінде  судың  құрамындағы  хром 
ҿсімдіктердің ұлпаларында шоғырланады /1/ . Хром ауыр металл ретінде ҿсімдіктерге улы 
ҽсер  етеді.  Ауыр  металдардың  ҽсерінен  ҿсімдіктердің  пигменттік  жүйесінің  қызметі 
бұзылады жҽне пигмент мҿлшерінің құрамы ҿзгереді, каротиноидтар мҿлшері жоғарылап 
ҿсімдіктің тҿзімділік белсенділігі арта түседі.  
Сонымен  қатар,  жоғары  сатыдағы  су  ҿсімдіктері  суды  биологилық  тазарту  ҽдісінің 
объектісі болып табылады. Жоғары сатыдағы су ҿсімдіктре лас суларды тазарту ҽдістері 
үшін болашағы бар объект ретінде кҿп кҿңіл бҿлінуде.  
 
1-сурет.  Су ҿсімдіктері кҿмегімен ластанған топырақты тазарту 
 
 
Пигменттердің  құрамы  мен  олардың  жағдайы  тек  фотосинтетикалық  жүйенің  даму 
мен белсенділігін ғана емес, басқа ферментативті реакциялар жай- күйін анықтайтын, яғни 
ҿсімдіктердің  ҿнімділігі,  ҿмір  сүру  қабілеттілігі  мен  беріктігін  сипаттайтын  интегралды 
кҿрсеткіш  екендігі  белгілі.  Ауыр  металдардың  артық  ҽсерінен  ҿсімдік  ағзалары 
пигменттік жүйесінің қызмет етуі бұзылады, пигменттердің құрамы  мен мҿлшері ҿзгереді 
/2/ . 
2.
 
 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ЗЕРЗАТТАРЫ  
Зерттеу  объектілері  ретінде  жоғары  сатыдағы  кейбір  су  ҿсімдіктер  түрлері  пистия- 
(Pistia  stratiotes),  ряска-  (lemna  minor),  азолла-  (Azolla  sp),  эйхорния-  (Eihornia  crassipes) 
алынды. Зерттеу жүргізу үшін Алматы облысы бойынша кҿп таралған жоғары  сатыдағы 
су ҿсімдіктеріне жүргіздік. 
Хлорофилл концентрациясын СФ-26-сфектрофотометриялық анализбен хлорофилл 
―а‖  жҽне  хлорофилл  ―b‖-  ны  тҿмендегі  формулаға  салып  анықтадық  (Гавриленко  жҽне 
т.б.1976 ж.). 

96 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
С
хл а
 =9,93*Д
660
-0,78*Д
642,5 
 С
хл
 в=17,6*Д
642,5
-2,81*Д
660 
 С
ХЛ А+ХЛ В
 =7,12* Д
660
+16,8* Д
642,5 
Кҿптеген  зерттеушілер  қоршаған  ортаның  металдармен  ластану  жағдайында 
ҿсімдіктер  хлорофилының  синтезінің  басылып,  оның  фотодеструкциясы  орын  алатынын 
анықтады.  ―а‖  хлорофилының  қоршаған  ортадағы  ауыр  металдардың  жоғарғы 
концентрациясына  сезімталдығы  анық  болды  (  ―b‖  хлорофиліне  ҽсері  аз  зерттелген)  . 
Ауыр  металдар  жоғары  концентрациясы  ҽсерінен  каротиноидтердің  жалпы  мҿлшері 
жоғарылауы  мүмкін,  бұны  хлорофилдердің  фотодеструкциясымен  қышқылдануына 
кедергі 
болатын 
қорғаушы 
механизм 
ретінде 
қарастырады. 
Токсиканттар 
концентрациясымен  олардың  ҽсер  етуі  ұзақтығының  жоғарылауы  каротиноидтер 
мҿлшерінің азаюына ҽкеледі.  
2-сурет. Хромның ҽр түрлі концентрацияларының ҿсімдіктің негізгі пигменттеріне 
ҽсері 
 
 
Пигменттердің болуы физиологиялық күйдің маңызды кҿрсетіштерінің бірі, ол ҿсімдік 
организмдерінің  фотосинтетикалық  ҽрі  ҿнімділік  белсенділігімен  байланысты  жҽне  де 
хромның ҽсеріне ҿсімдіктің тұрақтылығын білдіреді. 
Бұл  жұмыста  хромның  ҽр  түрлі  концентрацияларының  ҿсімдіктің  негізгі 
пигменттеріне  ҽсері  зерттелді.  Пигмент  мҿлшері  хлорофилл  ―а‖,  хлорофилл  ―b‖  жҽне 
оның қосындысы 0,01 мг/мл жҽне 0,025 мг/мл концентрацияларында бақылауға қарағанда 
кҿбірек.  Тҽжірибе  бойынша  хлорофилл  қосындысы  9,7  мг/мл  бақылаудан  1,5  есе  кҿп. 
Бақылауда  хлорофилл  а  2,7  мг/мл  болса,  0,01-0,025  мг/мл  хром  концентрациясында  3,8 
мг/мл.  Хромның  концентрациясы  0,05  мг/мл  болғанда  жоғары  жағдайда  жапырақтағы 
хлорофилл  ―а‖  жҽне  хлорофилл  ―b‖  мҿлшері  біршама  тҿмендегенін  байқаймыз. 
Жапырақтағы  пигменттің  мҿлшері  0,1  мг/мл  концентрациясында  бақылаумен 
салыстырғанда жоғары болды.  
Ҿсімдіктердің  пигмент  мҿлшерінің  жоғарылауы  ҿсімдіктің  ҿзіндік  ерекшелік 
қасиетіне байланысты, осы ерекшеліктеріне байланысты зерттелінген су ҿсімдіктерін суы 
ластанған су қоймаларын тазартуға ұсынуға болады. 
Хромның  иондарымен  ортаның  ластануы  шарттарындағы  дене  -  биохимиялық 
процесстердiң зерттеу  нҽтижелерi  су жоғарғы ҿсiмдiктерiнiң ҿсуiнде жалпыбиологиялық 
мҽнi болады 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 97
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1. Серегин И.В., Иванов В.Б. Физиологические аспекты токсического действия кадмия 
и свинца на высшие растения // Физиология растения. 2001. Т.46.№4. с. 606-630  
2.  Ерназарова  Г.И.,  Джокебаева  С.А.  Влияние  хрома  на  содержание  пигментов  в 
культурах  микроводорослей  //  Тезисы  докладов  58-й  конференции  молодых  ученых  и 
студентов,  посвященной  70-летию  КазНУ  им.аль-Фараби  "Актуальные  вопросы 
современной биологии и биотехнологии". – Алматы, 2004. - С.25-26. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Бұл  мақалада  ластанған  ортада  ҿскен  жоғары  сатыдағы  су  ҿсімдіктерінің 
физиологиялық  –биохимиялық  процестеріне    хром  иондарының  ҽсері  туралы  мағлұмат 
берілген. 
РЕЗЮМЕ 
В статье результаты исследований физиолого-биохимических процессов при  росте 
водных  высших  растений  в  условиях  загрязнения  среды  ионами  хрома  имеют 
общебиологическое значение. 
 
 
 
МОРФОФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ  ОСНОВЫ  ПРОДУКТИВНОСТИ  РИСА 
 
Жайлыбай К.Н.- б.ғ.д., профессор 
(г.Алматы, КазгосженПУ) 
 
На  основе  обобщения  (1970-2012гг.)  взаимосвязи  показателей  фотосинтетической 
деятельности, вертикального распределения площади листьев (ПЛ) и оптимального хода 
формирования ассимиляционного аппарата – листьев, установлены типы продукционного 
процесса  высокопродуктивных  агроценозов  среднерослых,  низкорослых,  карликовых 
сортов  риса  при  оптимальной  дозе  (N
150-180
P
120
)  удобрений.  Так,  у  среднерослых 
узколистных  сортов  риса  наибольший  урожай  (75-78  ц/га)  зерна  получен  при 
оптимальном  ходе  формирования  ассимиляционной  поверхности    при  уровне 
максимальной  ПЛ  –  68-72  тыс.  м
2
/га  (ИЛП-6,8-7,2  м
2
/м
2
),  фотосинтетический  потенциал 
(ФП) – 2,8-3,8 млн. м
2
дней/га, Фч.пр. – 6,6 г/м
2
  сутки,  Фч.пр.  после  фазы  выметывания– 
8,0  г/м
2
  сутки,  Кхоз  –  48-51%.  При  вертикальном  распределении  основная  ПЛ  в  фазе 
начала налива зерна сосредоточена в верхнем слое – 60-90 см.  
 У  среднерослых  крупнолистных  сортов  урожайность  –  70-73  ц/га  образована  при 
формировании  ПЛ  –  78-88  тыс.  м
2
/га  (ИЛП-7,8-8,8  м
2
/м
2
),  ФП  –  3,5-3,8  млн.м
2
  дней/га, 
Фч.пр. – 6,3 г/м
2
  сутки,  Фч.пр.  после  фазы  выметывания  –  7,0  г/м
2
  сутки,  К
хоз
  –  46-49%. 
Основная ПЛ сосредоточена в слоях – 50-100 см. 
 При  этом,  оптимальным  типом  –  «идеатипом»  растений,  формирующих 
максимальный  урожай  зерна  на  высокопродуктивных  посевах,  оказалось  получение 
формы  (сортов)  риса  с  крупным  флаговым  листом,  с  более  длинными  2  и  3  листьями  и 
короткими  4-5  листьями.  Ориентация  листьев:флагового  –  горизонтальное  после  фазы 
выметывания, 2 и 3-го листьев – вертикальное, 4 и 5-го листьев с более увеличивающим 
углом  отклонения.  Это  является  оптимальным  типом  продуктивного  процесса 
агроценозов  среднерослых  узколистных  и  крупнолистных  сортов  риса  в  экстремальных 
условиях Приаралья, способствующим формированию наибольшей урожайности зерна. 
Выявлена  роль  чистой  продуктивности  фотосинтеза  (Фч.пр)  как  интегрального 
показателя, находящегося в сложной функциональной зависимости от процессов роста и 
развития,  архитектоники  сортов,  техногенных  и  экологических  факторов.  Показано 
изменение  Фч.пр.  в  посевах  в  связи  с  величиной  листового  индекса,  особенностей 

98 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
формирования  фотосинтетического  потенциала  (ФП)  и  приростов  биомассы  (У 
биол.
), 
фазой  развития  растений.  При  оптимальных  значениях  ПЛ,  ФП  у  разных  сортов  на 
высокопродуктивных агроценозах, и при повышении Фч.пр. от 5,2-6,1 до 6,7-8,0 г/м
2 
сутки 
значительно увеличивается урожай зерна.  
На  основе  сравнительного  изучения  взаимосвязи  показателей  фотосинтетической 
деятельности  при  возрастающих  дозах  азотного  удобрения  установлен  первый  эффект 
«достаточно  высокой  урожайности»  при  дозе  N
120
P
90-120 
и  второй  (предельный)  эффект 
повышения урожая зерна при дозе N
150-180
P
120
. 
Выдвинуто  положение,  что  одной  из  причин,  лимитирующих  зерновую 
продуктивность  среднерослых  и  низкорослых,  крупнолистных  сортов  при  высокой  дозе 
(N
240
P
120
)удобрений  является  неблагоприятная  структурная  организация  посевов. 
Установлено,  что  в  таких  аргоценозах  формируются  очень  высокий  индекс  листовой 
поверхности  (ИЛП  –  около  10м
2
/м
2
)  и  ФП  посева  (более  4,0  млн.м
2
  дней  /га),  при  этом 
основная  площадь  листьев  сосредоточена  в  нижних  слоях  –  30-60  см  (за  счет  листьев 
боковых  побегов).  Происходит  перекрытие  листьев  соседствующих  растений,  что 
вызывает неблагоприятное их взаимовлияние в агроценозах.  
Резервы  дальнейшего  улучшения  показателей  фотосинтетической  деятельности  в 
процессе селекции риса в экстремальных условиях Приаралья следующие: 
а)для  выявления  сортов  риса,  эффективно  использующих  естественное  плодородие 
почв  севооборота  или  минимальные  дозы  (N
90
P
60
)удобрений,  необходимо  повысить 
площадь  листьев,  фотосинтетический  потенциал  при  одновременном  увеличении  чистой 
продуктивности  фотосинтеза  (Фч.пр.),  коэффициента  хозяйственной  эффективности 
фотосинтеза  (К
хоз
),  при  интенсивном  накоплении  сухого  вещества  в  метелке  с  большим 
выходом полноценного зерна с одного растения. 
б) При оптимальной (N
150-180
P
120
) дозе  удобрений рис формирует мощную площадь 
листьев  (ПЛ),  фотосинтетический  потенциал  (ФП)  и  биомассы  (У
биол
).  Поэтому  при 
выведении  отзывчивых  на  высокий  агрофон  сортов  риса  повышение  чистой 
продуктивности фотосинтеза (Фч.пр.), хозяйственной эффективности фотосинтеза (К
хоз
) и 
высокой  синхронности  развития  метелок  боковых  побегов  (К
мм
,  К
кз
)  являются  главным 
резервом  роста  урожайности  в  ближайшей  перспективе.  Поэтому  необходима  оценка  и 
отбор по этим признакам на ранних этапах селекции. 
При  селекции  риса  на  максимальную  урожайность  зерна  необходимо  отбирать 
растения  по  продуктивности  главной  метелки,  но  одновременно  следует  учитывать 
продуктивность  и  синхронность  развития  метелок  боковых  побегов,  так  как  при 
оптимальной дозе удобрений большим изменениям подвержены продуктивность метелок 
боковых побегов, одновременно они вносят значительный вклад в формирование урожая. 
Нами  установлено,  что  в  изверженных  посевах  –  75-82%,  умеренных  50-58%, 
высокопродуктивных,  оптимальных  по  густоте  посевах  35-47%  урожая  формируются  за 
счет метелок боковых побегов. 
Ценотически  пластичные  сорта  и  образцы  имеют  повышенные  коэффициенты 
синхронности  развития  метелок  боковых  побегов  и  способны  формировать  высокий 
урожай  зерна  на  изреженных  и  умеренных  посевах,  максимальный  –  на 
высокопродуктивных и не снижают зерновой продуктивности на загущенных посевах. 
По  темпам  накопления  сухого  вещества  в  метелке  сорта  и  образцы  риса 
различаются:  1)  образцы,  интенсивно  накапливающие  сухое  вещество  в  метелке  –  в 
основном  скороспелые  и  очень  раннеспелые  формы;  2)  образцы,  с  умеренной 
интенсивностью  накапливающие  сухое  вещество  в  метелке;  3)  образцы,  медленно 
накапливающие  сухое  вещество  в  метелке.  При  этом  эффективным  является  тип  налива 
зерна,  который  идет  за  счет  прямого  фотосинтеза  с  одновременной  реутилизацией 
пластических веществ из вегетативных органов. 
По  анатомическому  строению  стебля  у  высокоурожайных  сортов  количество 
внешних  мелких  и  внутренних  крупных  проводящих  пучков  и  их  площадь  больше.  Это 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 99
 
способствует  большей  транспортировке  ассимилятов  по  флоэме  и  питательных  веществ 
по ксилеме. 
При  внесении  средней  (N
120
P
90
кг/га)  и  оптимальной  (N
150-180
P
120
  кг/га  д.в.)  дозы 
удобрений увеличивается площадь каждого листа, повышается число хлорофиллоносных 
клеток  и  количество  проводящих  пучков.  В  тоже  время  толщина  листа  не  должна 
утончаться.  Все  это  способствует  повышению  интенсивности  и  продуктивности 
фотосинтеза,  в  большем  количестве  и  быстрой  транспортировке  органических  веществ 
(ассимилятов) в зерно и формированию наибольшего урожая зерна высокого качества. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Биіктігі,  архитектоникасы  ҽртүрлі  күріш  сорттарының  морфофизиологиялық 
ерекшелігін,  анатомиялық  құрылысын,  ҿсіп  даму  сипатын  кҿп  жылғы  (1970  –  2012ж.ж.) 
зерттеу нҽтижесінде жоғары ҿнімді сорттардың сипаттамасы анықталып тұжырымдалды. 
 
РЕЗЮМЕ 
На  основе  многолетнего  (1970  –  2012г.г)  изучения  морфофизиологии  и  ростовых 
процессов  сортов  риса,  различающихся  по  высоте,  архитектонике  дана  характеристика 
сортов, формирующих максимальный урожай зерна в различных агроценозах. 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: