Химия және биология пән мұҒалімдерінің республикалық І съезіне арналған қҰттықтау хат

100 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
ҿсімдігінің  топыраққа қоятын талабы тҿмен, сондықтан құнарсыз  жерлерде, соның 
ішінде сортаң  топырақтарда да, қанағаттанарлықтай ҿнім қалыптастыра алады.  Бірақ, 
дегенмен тұрақты жҽне  жоғары ҿнімді құнарлылығы жақсы топырақтарда, ауа райы 
қолайлы жылдары қалыптастырады (1). 
Алматы  облысы  негізінен  Қазақстанның  оңтүстiк-шығысында  жатыр.  Облыстың 
солтүстік  жақ  бҿлiгi  Балқаш  ҿңірінің  ұлан-байтақ  шҿлдi  жазығымен,  ал  оңтүстiгi  Iле 
Алатауы  мен  Күнгей  Алатауының  таулы  жоталарымен  кҿмкерiлген.  Бұның  ҿзi  облыс 
климаты мен топырағына алуан түрлi сипат бередi. Мұнда барлық ландшафтарды, табиғат 
аймақтары мен топырақ-климат түрлерін – кҿшпелі құм мен тақыр шҿлден альпiлiк жҽне 
субальпiлiк  шалғындарға,  сондай-ақ  мҽңгi  қар-мұз  басып  жатқан  биiк  таулық  климатқа 
дейiн кездестiруге болады (2).  
Алматы  облысы  негізінен  Қазақстанның  оңтүстiк-шығысында  жатыр.  Облыстың 
солтүстік  жақ  бҿлiгi  Балқаш  ҿңірінің  ұлан-байтақ  шҿлдi  жазығымен,  ал  оңтүстiгi  Iле 
Алатауы  мен  Күнгей  Алатауының  таулы  жоталарымен  кҿмкерiлген.  Бұның  ҿзi  облыс 
климаты мен топырағына алуан түрлi сипат бередi. Мұнда барлық ландшафтарды, табиғат 
аймақтары мен топырақ-климат түрлерін – кҿшпелі құм мен тақыр шҿлден альпiлiк жҽне 
субальпiлiк  шалғындарға,  сондай-ақ  мҽңгi  қар-мұз  басып  жатқан  биiк  таулық  климатқа 
дейiн кездестiруге болады (3).  
Егiстік  тҽжiрибе  Қазақ  егіншілік  жҽне  ҿсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу 
институтының  тҽжірибе  стансасы  алқабында  жүргiзiлдi.  Ол  Алматы  облысы  Қарасай 
ауданының  Алмалыбақ  поселкесінің  (КИЗ)  солтүстiк-шығысында  Алматы  қаласынан  23 
км, ал аудан орталығы Қасклең қаласынан солтүстiк  – шығысқа қарай 7 км қашықтықта 
жҽне теңiз деңгейiнен 650-655 м биiктiкте орналасқан.  
Алқаптың  табиғи  ҿсiмдiктерiне:  боз  жусан,  жабайы  шетен,  сары  жоңышқа  жҽне 
жусанды-бетегелi түрлi шҿптер жатады.  
 ―Қазақ  егіншілік  жҽне  ҿсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институтының‖  оқу-
тҽжiрибе  стансасы  алқабы  Iле  Алатауы  бҿктерiнiң  қуаң  далалық  аймағына  жатады. 
Топырақ құраушы жыныс болып орташа саздақты шҿгiндiлер есептеледi.  
Тҽжiрибе алаңындағы  ашық - күрең топырағының 0 - 40 см қабатындағы қара шiрiнді 
2,1%,  бір  киллограмм  топырақтағы  жылжымалы  азот  мҿлшері  40  -  50  мг,  жылжымалы 
фосфор - 22-25 мг жҽне жылжымалы калий 350-400 мг құрайды.  
Үлгілер  мен  сорттардың  себу  мерзімдері  наурыз  айының  үшінші  декадасына  сай 
болып отырды, 1 га кететін  тұқым мҿлшері 25 кг, себу тҽсілі кең қатарлы, кҿбіне 60 см.   
 Фенологиялық  бақылау  деректерін  талдау  нҽтижесінде  зерттеудегі  мақсары 
коллекциялық  материалының  2008-2010  жылдардағы  орташа  егiстiк  ҿнгiштiгi  40-93% 
аралығында ауытқитыны анықталды. Оның ең жоғары кҿрсеткiштерi (85-93%) Шыңжаң 1, 
Шыңжаң 4, Ақмай, Шағантай, 11п-317д (К-453), 12п-362д, АТ-117, АТ-118, 107-42 жҽне 
кв10 (сары гүлді), ал ең тҿменгілері (40,0-46,5%) кв10 (қызыл гүлдi), АТ-80 жҽне 779293-1 
сорт-үлгiлері бойынша тіркелді. 
Жоғарыда  аталған  кҿрсеткiштер  бойынша  ерекше  назардағы  мақсарының 
селекциялық  алты  сорты  мұқият  бақыланды.  Мұнда  барлығының  да  егiстiк  ҿнгiштiгiн 
жоғары  бағалауға  болады.  Алайда,  бҽрінен  озық  шыққан  Шыңжаң  1  үлгісінің  94%,  ең 
нашар Милютинский 114 бақылау сортының 65,7% тұқымы ҿркен берді.  
Арамшҿптер  саны  бойынша  шыққан  бҿлшек  орташа  мҽндер  бүтінге  айналдырып 
берілді. Шынжан 1, 107-42, 12п-362д жҽне 95Н-1(12-358) мҿлдектерінде арамшҿптің ең аз 
мҿлшері  тіркелді  (17-19  дана/м
2
).  Ең  жоғары  деңгейде  (90-97  дана/м
2
)  арамшҿптермен 
ластанған АТ-105, АТ-125, 80-12 жҽне 11п-316д (К490-2) егістері болды (Б-қосымшасы). 
Бұл  белгінің  мақсары  тұқымының  егістік  ҿнгіштігімен  байланысы  болғанымен,  кейбір 
жағдайларда  ондай  заңдылық  сақталған  жоқ.  Оған  нақты  мҿлдектер  орналасқан  жердегі 
арамшҿп тұқымының мҿлшері, ҿнгіштігі, топырақтың ылғалы жҽне басқа факторлар ҽсері 
басым болуы мүмкін.  
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 101
 
1-кесте. 
Мақсары сорт-үлгiлерiнiң ҿсiп-даму ерекшеліктері (2008-2010 жж. орташа). 
 
Үлгi, сорт 
тiкендiлiгі 
егiстiк ӛнгiш- 
тiгі, % 
арамшӛп 
саны, дана/м
2 
1 
2 
3 
4 
Нұрлан - стандарт 1 
- 
83,2 
72 
Милютинский 114 - стандарт 2 
+ 
65,7 
88 
Шыңжаң 1 
+ 
94,0 
17 
Ақмай 
- 
91,5 
64 
Шыңжаң 4 
+ 
90,8 
58 
107-42 
+ 
86,5 
18 
АТ-118 
+ 
86,5 
50 
АТ-117 
+ 
86,5 
65 
Шағантай 
- 
82,5 
54 
кв10(сары гүл) 
- 
85,0 
70 
12п-362д 
+ 
80,0 
18 
77-3 
+ 
80,0 
42 
АТ-105 
+ 
80,0 
90 
95Н-1 (12-358) 
- 
78,0 
19 
11п-316д(К490-2) 
+ 
78,0 
97 
13-384кв III-1 
- 
75,0 
46 
4п-99(98-8) 
- 
75,0 
48 
3Н-69д(80-21)К 
- 
75,0 
64 
11п-317д (К453) 
- 
74,0 
28 
10-адос 
- 
74,0 
68 
АТ-107 
+ 
71,5 
68 
97-53 
+ 
71,5 
87 
АТ-125 
+ 
66,5 
94 
4п-120 (415-16с) 
+ 
63,0 
60 
11п-315д(К489-4) 
- 
63,0 
65 
92-52 
- 
61,5 
45 
АТ-118 
- 
61,5 
73 
Жалғасы  
АТ-118 
- 
61,5 
73 
134-1 
- 
60,0 
82 
14-415 91К 424-1 
- 
60,0 
85 
45-16 
- 
58,0 
71 
80-12 
- 
55,0 
93 
11п-320 д (К515-448) 
+ 
53,0 
75 
779293-1 
- 
46,5 
58 
АТ-80 
+ 
45,0 
77 
 
Алғашқы,  яғни  2008  жылы,  үлгілердің  егістік  ҿнгіштігі  кейінгі  жылдармен 
салыстырғанда жалпы тҿмендеу. 2009 жҽне 2010 жылдары үлгілердің басым кҿпшілігінің 
егістік  ҿнгіштігі  жоғарылады.  Мысалы:  АТ-105  үлгісінің  мҿлдектерінде  2008  жылы  8 
дана/м
2
 ҿркен ҿніп шықса, 2009 -2010 жылдары бұл кҿрсеткіш 16 данаға дейін кҿтерілді, 
ал 92-52 үлгісінде 2008 ж. - 7, 2009ж. - 11,6, 2010 ж. - 12,3 дана/м
2
.  
Егістік  ҿнгіштігі  нашар  болған  11п-320д  (к515448)  үлгісінде  тиісінше:  8,0  10,0  10,6 
дана/м
2
, кв10 (қызыл гүлді) үлгісінде 6,0, 7,6 жҽне 8,0 дана/м
2
 ҿсімдік есепке алынды. Ал 
осы аталған 3 жылда тұқымының жақсы егістік ҿнгіштігімен АТ-117(+), АТ-118(+), 107-42 
коллекциялық үлгілер ерекшеленді. 2008-2010 жылдардағы орташа егiстiк ҿнгiштiгi 86,5% 
болған үлгiлерде орта есеппен 17,3 дана/м
2
 жҽне 40% ҿркен берген кв10 (қызыл гүлдi) үлгі 
мҿлдектерінде  8  дана/м
2
  ҿсiмдiк  есептелді.  Ал  Нұрлан  стандарттық  сортында  ҿсіп-ҿнген 
ҿсiмдiк  саны  16,3  дана/м
2
.  Бұдан  ҿсімдіктердің  бұтақтану  фазасына  дейін  аса  сиремей, 
ҿсіп-дамып сақталғанын байқауға болады. 

102 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
Дегенмен, зерттеу жылдары жүргізілген фенологиялық бақылаудан ҽртүрлі деректер 
алынды. Генотип-орта анализін қолдану белгілі бір аймаққа экологиялық параметрлері сай 
түрлер  мен  сорттарды  сұрыптаудың  тиімділігін  жоғарылатып,  генотипті  ортаның 
селекциялық  үдерістердің  ҽртүрлі  этаптарына  бейімдеуде  оперативті  мҽлімет  алуда 
маңызды /58/. 
2008-2010 жылдары аралығында мақсарының 29 үлгісі мен 6 сортына биометриялық 
ҿлшеулер  жүргізу  нҽтижесінде  бірнеше  статистикалық  талдаулар  арқылы  оның  егістік 
ҿнгіштігінің  генотип-орта  арақатынасында  ұқсастығы  мен  ҿзгермеліліктері  бойынша 
анықталды. 
 Мақсары үлгілері  бойынша вегетация кезеңі  жалпы алғанда 20.05-22.06 аралығында 
бұтақтану,  22.06-10.07  -  бүршіктену,  10.07-28.07  -  гүлдеу,  28.07-25.08  -  тұқым  пісу 
фазалары деп қарастырылды. Мамырдың 20 жұлдызынан бастап ҿсімдіктердің бұтақтану 
фазасында  санақ  жүргізгенде,  үлгілер  6-19  ҿсімдіктен  тұратын  болды.  Ҿскін  фазасынан 
бастап  тұқымы  піскенге  дейінгі  вегетациялық  кезеңнің  үш  жылдық  орташа  ұзақтығына 
қарай тҽжірибедегі сорттар үш топқа бҿлінді: ерте, орташа жҽне кеш мерзімде пісетін. 
  2-кесте. 
Ҿсіп-даму кезеңдерінің ұзақтығы бойынша мақсары сорттары мен үлгілері топтарының 
сипаттамасы. 
Сорт топтары 
Саны, 
дана 
Орташа вегетациялық кезең ұзақтығы, тҽулік 
2008 ж. 
2009 ж. 
2010 ж. 
х 
Ерте 
пісетін 
 
7 
 
85 
 
80 
 
90 
 
86 
Орташа 
мерзімде пісетін 
 
16 
 
92 
 
96 
 
99 
 
95 
Кеш 
пісетін 
 
12 
 
105 
 
104 
 
118 
 
110 
 
Осы  есеппен  келесі  сатыларда  да  санақ  жүргізгенде,  20%  сорт-үлгілер  ерте,  45,7% 
орташа,  34,3%  кеш  мерзімде  пісетін  топтарға  кірді.  Ерте  пісетін  топтағылардың 
вегетациялық  дҽуірі  80-90  (орташа  86)  тҽулікке,  орташа  мерзімде  пісетіндердікі  91-100 
(орташа 95), кеш пісетіндердікі 101-120 (орташа 110) тҽулікке созылды. 
Ерте  пісетін  сорттардың  қатарында  Шыңжаң  1  жҽне  Шыңжаң  4  те  бар.  Тұқымы 
осылармен бір мезгілде немесе сҽл ертерек пісетін мақсары үлгілері селекцияда пайдалану 
үшін университеттегі тек қорында сақталуда. Бұлардың арасынан вегетациялық кезеңнің 
ҽртүрлі  болу  немесе  тұқымы  ерте,  орташа  жҽне  кеш  мерзімде  пісу  кҿздері  сұрыпталды. 
Аса тез пісетін жекелеген ҿсімдіктердің вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 84-87 тҽулік. 
Тұқымы  орташа  мерзімде  пісе  бастайтын  16  үлгінің  тобына  Шағантай  сорты,  11п-
315д  (К489-4),  11п-320д(К515-448)  жҽне  АТ-118  үлгілері  қосылды.  Аталған  үлгілер 
вегетациялық  кезеңдерінің  барлық  фазаларын  дерлік  мақсары  ҿсімдіктері  үшін  ең 
қолайлы ауа райының ылғалдылық жҽне жылылық режимінде ҿтіп тұрды.  
Тұқым  оруға  кеш  пісіп-жетілетін  топқа  12  үлгі  жатқызылды.  Олардың  арасына 
шаруашылықта  құнды  белгілерінің  кҿрсеткіштері  жоғары  45-16,  АТ-80  үлгілері, 
стандарттық  Милютинский  114  жҽне  Нұрлан  сорттары,  сондай-ақ  Ақмай  қосылды. 
Мұндай  жағдай  Қазақстанда  тараған  сорттардың  кеш  пісетіндігін  кҿрсетеді.  Жоғары 
далалық ҿнгіштік, ерте, орташа жҽне кеш мерзімдерде пісу сияқты шаруашылық үшін аса 
құнды белгілердің кҿздері ретінде сұрыпталған сорт-үлгілер мен жекелеген ҿсімдіктерден 
жоғары кондициялы тұқым алынды.  
ҼДЕБИЕТТЕР 
1. Попов И., Дьяков В. Сафлор -ценная культура // Сельское хозяйство Киргизии. - 1987. - 
№3. - С.36 - 40. 
2.Минкевич И.А. Масличные культуры. - М.:Сельхозгиз.- 1952.- с. 124-128  
3.Момот Я.Г. Масличные культуры в Казахстане // Сельское хозяйство Казахстана. -1935.- 
№5. - с.16-18. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 103
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  мақсары  дақылының  агробиологиялық  ерекшеліктерін  3  жыл  зерттеу 
нҽтижесінде Іле Алатауы бҿктеріне бейімделген далалық ҿнгіштіктері стндарттардан ҽлде 
қайда  жоғары  сорттар  мен  үлгілер  таңдалып,  олардың  ерте,  орташа  жҽне  кеш  мерзімде 
пісетін  сорттары анықталды.  
РЕЗЮМЕ 
В статье рассмотрены реультаты исследования продуктивности растений софлора в 
зависимости от биологических особенностей культуры в условиях Заилийской предгорной 
богары,  где  в  среднем  за  3  года  установлены  наибоее  стабильные  и  устойчивые 
сортообразцы для раннего, среднего и позднего возделывания. 
 
 
 
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ СУАРМАЛЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЕСКІРГЕН ЖОҢЫШҚА 
ЕГІСТЕРІНЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ШАРАЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІ 
 
Жексембиев Р.Қ.-доцент, Оразбаев К.- б.ғ.к. доцет м.а., а.ш. ғ.к 
(Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
 
 Алматы  облысының  суармалы  жағдайында  мал  азығы  үшін  кҿп  жылдық  шҿптерді 
eгiп  тиімді  пайдалану  тҽсілдерін  жетілдіру  ҿте  қажетті  агротехникалық  шаралар  болып 
саналады. 
Еліміздің ауыл шаруашылық ҿндірісіндегі салалық қатынастар түбегейлі ҿзгеріп келе 
жатқан  кезеңде  ет,  сүт,  жҽне  басқа  ҿнімдер  ҿндіретін  шаруашылықтар  мен  жаңа 
құрылымдардағы мал басын жоғары сапалы жемшҿппен қамтамасыз ету үшін ҿнімділігін 
арттырып    топырақтың  құнарын  кҿтеру  жҽне  кҿпжылдық  шҿптер  арасында  тендесі  жоқ 
жоңышқа  егістігін  пайдаланудың  маңызы  ҿте  зор.  Осыған  байланысты  қолданылып 
жүрген  жоңышқаның  ҿнімін  ұзақ  уақыт  пайдалану  үшін    қарапайым  агротехникалық 
шараларды    тиімді  пайдалануға  қол  жеткізу  бүгінгі  күннің  ҿмір  талабы.  Мысалы, 
жергілікті  жетісу  жоңышқасының  Алматы  облысында  аудандастырылғанына  ұзақ  жыл 
ҿткенмен,  оның  пайдалану  технологиясы  осы  күнге  дейін  толық  зерттелмеген.    Жеке  
шаруа  қожалықтар  жоңышқаның  егістігін  суарылмалы  жерде  үш-ақ,  тҽлімі  жерде  бір-ақ 
орып,  дұрыс  пайдаланбай  жүр.  Оны  жайылымға  пайдалану  тҽсілдері  жҿнінде  тҽжірибе 
жүргізілмегендіктен  мал  жаюға,  мҽдени  жайылым  жасауға,  жасыл  конвейерге  тиімділігі 
тҿменгі дҽрежеде болып отыр (1,5). 
 Тұқымның  қымбаттылығын  ескере  отырып  кҿп  жылдық  шҿптің  ҿсу  деңгейін  оған 
лайықты агротехникалық шараларды дер кезінде қолдану арқылы ұзартуға болады.  
Сондықтан  Алматы  облысының  шҿл-дала  аймағындағы  ҽсіресе  суармалы  жағдайда 
жоңышқа  танаптарының  пайдалану  мерзімінің  ұзартылуын  зерттеу  мҽселесі  топырақты 
ҿңдеу  ҽдістерін  тиімді  жүргізуге,  ҿзіндік  құнын  азайтып  сапасын  арттыруға  жҽне 
жоңышқаның ҿсу қарқынына байлайнысты олардың биоморфологиялық ерекшеліктерінің 
ҿзгеруін анықтауға негізделген. 
"Жергілікті  Жетісулық"  жоңышқа  (Medicago  sativa)  жҽне  оның  экотиптері  — 
вегетациялық уақыты бойынша ұзақ жасайтын ҿсімдіктерге жатады.  
Топырақты  ескі  егістіктерде  қопсытқанда  топырақтың  физикалық  қасиеттері 
жақсарады жҽне арам шҿптерді отап кетіп оларды жоюға ҽсерін тигізеді. 
Мысалы,  Нургалиев  К.,  Копытин  И.,  Нуркасымов  К.  (2)  келтірген  мҽліметтерінде 
топырақ  қопсытылғанда  жоңышқа  шҿбі  12-15%  жоғары  ҿнім  береді.  Абдугалиев  І.А., 
Кушнарев  В.Г.  т.  б.  (3)  ғалымдарының  жазуынша  жоңышқаның  ескі  ҿсіп  тұрған 
егістіктерін,  тісті  тырмамен,  кҿлденең  (БИГ-3,0)  мен  егістікті  екі  қайтара  ҿңдесе,  онда 
топырақ қопсытылуымен қатар, оған ауа кіріп жалпы егістік жақсарып қалады. 
Белгіленген  зерттеу  жұмысына,  тақырыбына  сҽйкес  ескі  егілген  жоңышқаның 

104 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
лайықты  түрлерінің  ҿнімділігін  жҽне  соған  байланысты  сортын  алдық.  Жергілікті 
жетісулық  жоңышқа  сортын  мал  азығын  ҿндіруге  жҽне  пішен,  кҿкбалауса  ретінде 
пайдалануға лайықты ерекшеліктерін Алматы облысының шҿлді-далалы аймағында егіп, 
бір  орнында  ескі  жоңышқаны  суармалы  жағдайда  кҿп  жыл  ҿсіру  жағдайында  анықтау 
кҿзделінді. Осы бағдарламалық жҿне ҽдістеме мҽселелерді толығымен шешу үшін аталған 
аймаққа  тҽн  табиғи  ерекшелігіне  тиісті  жағдайда  тҽжірибелер  жүргізілді.  Зерттеу  жасау 
үшін  Алматы  облысы,  Іле  ауданы,  Жетіген  ауылының  маңында  орналасқан  Іле 
Мемлекеттік сорт сынау учаскесі таңдап алынды. 
Бұл бағдарламалық мҽселе бойынша 2008-2010 ж., арнаулы тҽжірибелер жүргізілді. 
Зерттеу  мақсатына  ескірген  жоңышқа  егістеріне  агротехникалық  ҿңдеу  тҽсілдерін 
қолданып, қосымша жима тарғақ тұқымын сеуіп ҿнім арттыру болды. 
1-кесте.  
Ескірген жоңышқаның үстіне қосымша жима тарғақ тұқым себу  
мен ҿңдеу ҽдістеріне байланысты ҿнімділігі (2010 жыл) 
 
Ҿңдеу ҽдістері 
Алынған ҿнім ц/га 
 
Жиыны 
 
Салыстырмалы 
бақылау, % 
1-орым 
2- 
орым 
3-орым 
4-орым 
Ҿнделмеген 
жер 
(бақылау) 
21,2 
20,0 
14,7 
9,5 
65,4 
100 
Ҿңделген жер БДН-3,0 
тырмасымен 
22,0 
21,2 
16,5 
12,1 
71,8 
109 
БЗТ-1,0  мен  2-қайтара 
тырмалап+жима 
тарғақ себу 
25,0 
22,5 
18,8 
15,3 
81,2 
124 
БИГ-3,0  ҿңдеп+  жима 
тарғақ себу 
30,0 
27,2 
19,0 
14,9 
92,1 
140 
БДТ-3,0 тісті 
тырмамен 
ҿңдеп+жима 
тарғақ 
себу 
32,3 
28,4 
20,4 
15,3 
96,4 
147 
ШН-2-140 
см  
тілгішпен ҿңдеп+жима 
тарғақ себу 
31,1 
2,2 
19,1 
15,0 
92,4 
141 
 
Келтірілген  мҽліметтер  дҽлелдеп  отырғандай,  егістік  шығымдылығын  қамтамасыз 
етуші маңызды фактор — ылғалдылық кескішпен дискілеу арқылы ҿңдеу пайдаланылды. 
Тҿменде  келтірілген  нұсқалардың  пайдасы  топырақ  қабаттарының  оңды  орналасуына 
байланысты.  Нҽтижесінде  топырақтың  тҿменгі  қабаттарының  ылғал  ҿткізгіштігі 
жақсарып, оның булануы тҿмендеді. 
Жоңышқаның  арам  шҿптерден  тазалығы  бойынша  дискілеу  мазмұнды  нұсқа 
артықщылығымен  сипатталады.  Мұндай  шара  жоңышқаның  жақсы  ҿсуіне  жағдай  жасай 
отырып, мал азығының сапасын арттырады, себебі құрамында арам шҿптік қоспа аз. 
Топырақ қабатын қопсытумен қоса, ҿңдеу дақыл жиілігіне жҽне оның  массасының 
артуына кҿмегін тигізеді. 
 Тырмалау  барысында  бірлі-жарым  ҽлсіз  ҿсімдіктер  жұлынды.  Ҿңдеу  барысында 
ҿсімдіктің 15 % - ға дейіні жойылды, бірақ та салмақ ҿсімі керісінше ҿскен болатын. Жеке 
алғанда,  тілу  нұсқасында  ҿсімдік  салмағы  бақылаулық  салмақтан  40  %  жоғары, 
тырмалаудан кейінгі салмақтан 21 % жоғары. 
Қалған нұскалар аралық жағдайда болды. Нҽтижесінде ҿнімділігі бойын-ша дискілік 
тырмамен ҿңдеу нұсқасының бірқатар артықшылығы бақыланды. 
Яғни,  жалпы  биомасса  құрамында  жоңышқа  үлесі  жоғары  жҽне  ең  үлкен  ҿнімділік 
топырақты  дискілік  тырмамен  ҿңдеу  нұсқасында  тіркелген.  Бұл  негізінен  жоңышқамен 
бірге  ҿсетін  арам  шҿптер  (арпабас,  ошаған,  қына,  арамшырмауық,  т.  б.)  ҿсімін  азырақ 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 105
 
нашарлатумен қамтамасыз етілді. Дискілік құрал, тістін ену бұрышы 18 градус болғанның 
ҿзінде де тұқым арқылы кҿбейетін аталған арамшҿптердңің кҿбірек жойылғаны байқалды. 
2-кесте .  
4 жылдық ескіре бастаған жоңышқаға қопсыту ҽдістерінің ҽсері 
 
 
 
Топырақты ҿңдеу тҽсілі 
 
 
Пішенге алынған ҿнім, ц/га 
 
Жиыны 
Бақылау-мен 
салыстыр-
ғанда пайызы 
1-ші орым 
 
2-ші орым 
 
3-ші 
орым 
 
4-ші 
орым 
 
Ҿңдеусіз (бақылау) 
21,0 
18,1 
15,0 
14,1 
47,2 
100 
БЗТ-1,0  тырмасымен  екі  рет 
тырмалау 
22,0 
18,9 
15,8 
16,7 
73,4 
155 
БИГ-3,0 тырмасымен ҿңдеу 
24,0 
20,6 
16,1 
16,2 
76,9 
162 
БДТ  -3,0  дискілі  тырмасымен 
ҿңдеу 
24,7 
21,2 
17,8 
16,1 
79,8 
169 
ШН -2-140 тілгішімен ҿңдеу 
23,8 
18,5 
18,5 
15,8 
77,6 
164 
Келесі  нұсқа,  топырақ  қабатын  тілу,  мұндағы  суару  тҽртібі  алдыңғы  нұсқаға 
қарағанда  жақсы.  Атап  айтқанда  топырақ  тілудің  ҽсері  кҿбірек  білінді.  Жалпы 
жоңышқаның ҿнделген егісінің ҿнімділігі бесінші жылы бақылаулық кезеңге карағанда 2-
9% жоғары болды. 
Ҿңдеу  жүргізілген  жылы  жоңышканың  ҿнімділігі  бірінші  орымнан  үшінші  орымға 
дейін 23-27%-ға кеміді. Ҽрине, ҿнімділікке баска да факторлар осер  етеді  (жоңышқаның 
биологиялыық ерекшелігі,  қоректік заттардың қозғалмалы факторы). 
3-кесте.  
Ескірген жоңышқаны ҽртүрлі агротехника арқылы ҿңдеу ҽдістеріне байланысты алынған 
ҿнім (2010 жыл) 
Ҿңдеу ҽдістері 
Пішенге алынған ҿнім, ц/га 
Жиыны  
Бақылау-мен 
салыстыр-
ғанда, % 
1-орым 
2-орым 
3-орым 
4-орым 
Ҿңделмеген жер (бақылау) 
20,6 
19,8 
10,1 
9,8 
60,3 
100 
Ҿңделген жер 
28,6 
24,8 
20,1 
13,8 
87,3 
144 
БЗТ-1,0 
мен 
2-қайтара 
тырмасымен ҿңделген 
209,8 
25,3 
21,4 
14,2 
90,7 
150 
БИГ-3,0 
тісті 
тырмасымен 
ҿңделген 
30,2 
26,0 
20,8 
15,1 
92,1 
152 
БДТ-3,0 тырмасымен ҿңделген 
31,8 
27,9 
21,8 
15,5 
97,0 
160 
Тіліп ҿңделген Ш-2-140 см 
29,5 
24,7 
20,9 
14,7 
89,8 
148 
Кҿпжылдық екпе шҿптерді егіп шығаруда суармалы жерлердің қажеттілігі арта түсті. 
Мҽселен,  жоңышқаның  ҿсіп-ҿнуін,  тек  агротехникалық  шараларды  қолданып  ұзартуға 
болады.  Бұл  жерде  біз  қымбат  бағалы  жоңышқа  тұқымын  сатып  алудан  аулақ  боламыз. 
Бұл жеке шаруа қожалықтарына ҿте қажет. Тағы басқа бір жол, бүл суармалы жайылымда 
қажетті кҿпжылдық шҿптерді еге отырып жайылымның ҿнімділігін арттырамыз. Бұл жем-
шҿп ҿндіру шаруашылығында кҿптеп пайдаланылып келеді. Бірақ бұның пайдалылығы ҽр 
жерде  ҽр  қалай.  Ҽсіресе  бұл  Алматы  облысы,  Іле  ауданында  анық  байқалды.  Осыған 
байланысты,  біздің  жүргізілген  жұмысымыздың  жекелеген  жаңалықтары  бар.  Осыған 
байланысты ҿз алдымызға мақсат қойып, осы сұрақтарға шешу іздеп осы жерде ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізілді. 
 "Жергілікті  жетісулық"  жоңышқасының  кҿкмайсасын  ауаның  құрғақтығына 

106 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
жеткізіп кептірілген құрғақ заттың шығымы орымға жҽне варианттардың ерекшеліктеріне 
қарай ҿзгеріп тұрды.  
Бірінші  орымның  кҿкмайса  ылғалдылығы  ең  жоғары  деңгейде  болды.  Екінші 
орымның ҿнімі бҽрінен құрғақ, ал ең суы кҿп те, құрғақ заттың шығымы кҿп болу үшін 
суарған  дұрыс.  Сондықтан  кҿкмайса  ҿнімінен  шығатын  ауадағы  құрғақ  зат  бірінші 
орымда 20,1-30,2%, екіншіде - 21,6-32,3%, үшіншіде - 20,7-21,5% болды. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.Зыков Ю. Д. Влияние внешних условий на развитие Семиреченской люцерны. Биология 
- М., 1961. - С. 24. 
2.Нургалиев  К.С.,  Копытин  И.П.,  Нуркасымов  К.  Агротехнический  уход    за 
старовозрастным  посевом  люцерны  в  орошаемых  условиях  пустынно-степной  зоны 
Алматинской области. Заключительный отчет отдела кормовые культуры за 1998-2000 г. 
г. – Алматы, КазНИИКиП. - 2000. - С. 7-18. 
3.Кушнарев  В.Г.,  Абугалиев  И.А.,  Часовитина  Г.М.,  Величко  П.К.,  Николаенко  И.Н., 
Костин  Н.Ф.  Технология  производства  и  заготовки  кормов  на  пашне.  -  Алма-Ата, 
КазНИИЗОСК. - 1987. - С. 4-6, 57. 
4.Смелое С.П. Теоретические основы луговодства. - М.: Колос, 1986. - С.  
Гардт А.Г. Творческий подход. // Сельское хозяйство Казахстана. - 1980.- №1. - С. 84. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 Мақалада  Алғаш рет суармалы жерлерді тиімді пайдалану үшін  ескірген жоңышқа 
егістіктеріне  4  жыл  болғанда,  ҽр  нұсқаулар  арнаулы  ауылшаруашылық  құралдармен 
ҿңделіп, қосымша жима тарғақ тұқымының 60-75% себудің пайдасы анықталып алынған 
ҿнім ғылыми тұрғыдан дҽлелденген. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье впервые  установлены научнообоснованые   подтверждения  о том,  что для 
эффективного использования орошаемого гектара и повышения продуктивности люцерны 
4 года жизни необходимы  применения различных вариантов обработки старовозрастных 
трав  специальными  сельскохозяйственными  орудиями  в  сочетании  с  подсевом  60-75% 
ежи сбороной.  
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 107
 
УДК 608 2:62 
 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: