Химия және биология пән мұҒалімдерінің республикалық І съезіне арналған қҰттықтау хат

132 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
I6/Безостая1, Безостая  1/Альбидум II4, Альбидум 114/Безостая 1, Безостая 1/Кинельская 
4, Кинелъская 4/Безостая1. 
Резулътаты  исследований  по  зимостойкости  семиплазматических  линий/ВС
2, 
табл.2/  
показали,  что  и  в  этом  случае  на  проявление  признаков  зимостойкости  оснавная  роль 
принадлежить ядерным генам. 
 
Таблица  1.  Зимостройкость  /в  %/  семиплазматических  линий  пшеницы  (ВС
1
)  в  двух             
экологических точках 
 
Комбинация скрещивания 
КазНИИЗ 
пос.Ал-
малыбак 
Бот. Сад 
Алматы 
1 
2 
3 
Алма-Атинская полукарликовая/ Иличеевка 
 
100 
43,4 
Иличеевка/ Алма-Атинская полукарликовая 
100 
47,8 
Алма-Атинская полукарликовая/Одисская 16
 
45,0 
50,0 
Алма-Атинская полукарликовая/Мироновская 808 
 
95,6 
58,3 
Одисская 16/ Алма-Атинская полукарликовая  
76,4 
50,0 
Мироновская 808/Алма-Атинская полукарликовая  
 
58,8 
36,0 
Алма-Атинская полукарликовая/Альбидум 114 
 
77,2 
63,3 
Альбидум 114/ Алма-Атинская полукарликовая  
 
28,5 
33,3 
Алма-Атинская полукарликовая/Канельская 4 
 
86,3 
10,0 
Кинельская 4/ Алма-Атинская полукарликовая 
 
40,0 
30,4 
Алма-Атинская полукарликовая/Ульянкова  
 
60,0 
52,1 
Ульянкова / Алма-Атинская полукарликовая    
66,6 
25,0 
Красноводоподская 210/Ильичевка   
41,6 
50,0 
Ильичевка/Красноводоподская 210  
95,4 
40,9 
Красноводоподская 210/ Одисская 16  
57,8 
28,5 
Одисская 16/  Красноводоподская 210  
78,2 
50,0 
Красноводоподская 210/ Мироновская 808  
40,9 
56,0 
Мироновская 808/ Красноводоподская 210  
91,6 
65,2 
Красноводоподская 210/Альбидум 114   
81,8 
42,1 
Альбидум 114/Красноводоподская 210  
91,6 
66,6 
Красноводоподская 210/Кинельская 4 
 
65,2 
91,3 
Кинельская 4  /Красноводоподская 210  
82,6 
60,8 
Красноводоподская 210/Ульяновка   
100 
73,9 
Ульяновка /Красноводоподская 210 
95,4 
73,9 
Иличевка/Безостая 1  
100 
69,5 
Безостая 1/Одесская 16  
54,5 
68,0 
Одесская 16/ Безостая 1  
73,9 
87,5 
Безостая 1/Мироновская 808 
84,2 
84,0 
Мироновская 808/Безостая 1  
90,9 
65,2 
Безостая 1/ Альбидум 114  
77,2 
69,5 
Альбидум 114/Безостая 1  
92,0 
86,9 
Кинельская 4/ Безостая 1  
84,0 
75,0 
Безостая 1/ Кинельская 4  
82,6 
48,0 
Безостая 1/Ульянкова  
100 
95,4 
Ульянкова /Безостая 1  
91,6 
52,3 
Богарная 56⁄Ильичевка  
91.6 
    66.6 
Ильичевка⁄Богарная 56   
95.0 
    90.0 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 133
 
Богарная 56⁄Одесская 16  
100 
    83.3 
Одесская 16⁄Богарная 56  
10.9 
    73.9 
Богарная 56⁄Мироновская 808  
100 
 
Мироновская 808⁄Богарная 56  
76.1 
    83.3 
Богарная 56⁄Альбидум 114  
60.0 
    86.3 
Альбидум 114⁄ Богарная 56   
84.0 
    95.6 
Богарная 56⁄Кинельская 4  
88.0 
    87.5 
Кинельская 4⁄Богарная 56   
83.3 
    82.6 
Богарная 56⁄Ульяновка   
96.0 
    41.6 
Ульяновка⁄Богарная 56   
85.7 
    78.2 
Т.масha/Альбидум 114  
48.0 
    44.0 
Ульяновка⁄T.macha   
55.5 
    27.7 
 
Таблица 2 
Зимостойкость /в %/семиплазматических линий пщеницы (ВС
2
) в двух экологических 
точках 
 
Комбинация скрещивания 
КазНИИЗ 
пос. 
Алмалыбак 
Бот.сад 
Алматы 
1 
2 
3 
Алма-Атинская полукарликовая/Ильичевка 
 
100 
60,8 
Ильичевка/Алма-Атинская полукарликовая 
 
78,4 
50,0 
Алма-Атинская полукарликовая/Одесская 16
 
68,1 
58,0 
Одесская 16/Алма-Атинская полукарликовая
 
75,0 
29.1 
Алма-Атинская полукарликовая/Мироновская
 
808 
88,8 
75,0 
Мироновская 808/Алма-Атинская полукарликовая 
 
61,9 
30,4 
Алма-Атинская полукарликовая/Альбидум 114
 
68,4 
52,0 
Альбидум 114/Алма-Атинская полукарликовая
 
68,1 
47,6 
Алма-Атинская полукарликовая/Кинельская 4
 
65,0 
34,7 
Кинельская 4/Алма-Атинская плукарликовая
 
52,0 
19,0 
Алма-Атинская полукарликовая/Ульяновка  
69,5 
65,2 
Ульяновка/Алма-Атинская полукарликовая  
66,6 
28,5 
Красноводопадская 210/Ильичевка 
95,2 
43,4 
Ильичевка/Красноводопадская 210 
65,2 
20,8 
Красноводопадская 210/Одесская 16 
57,8 
69,5 
Одесская 16/Красноводопадская 210 
59,0 
45,8 
Красноводопадская 210/Мироновская 808 
81,8 
52,1 
Мироновская 808/Красноводопадская 210 
50,0 
71,4 
Альбидум 114/Красноводопадская 210 
75,0 
41,6 
Красноводопадская 210/Кинельская 4 
73,9 
75,0 
Кинельская 4/Красноводопадская 210 
42,1 
95,2 
Ульяновка/Красноводопадская 210  
68,18 
86,9 
Безостая 1/Ильичевка   
63,1 
91,3 
Ильичевка/ Безостая 1   
81,8 
69,5 
Безостая1/Одесская 16   
57,8 
76,0 
Одесская 16/Безостая 1   
70,0 
87,5 
Безостая 1/Мироновская 808  
75,0 
60,0 
Мироновская 808/Безостая 1  
41,6 
81,8 
Безостая 1/Альбидум 114  
61,1 
80,0 
Альбидум114/Безостая 1  
75,0 
66,6 
Безостая 1/ Кинельская 4 
60,8 
91,3 

134 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
Безостая 1/Ульяновка  
59,0 
70,8 
Ульяновка/Безостая 1  
90,4 
52,3 
Богарная 56/Ильичевка  
89,4 
82,6 
Ильичевка/Богарная 56  
100 
80,0 
Одесская 16/Богарная 56  
87,5 
90,0 
Богарная 56/Мироновская 808  
96,3 
95,4 
Богарная 56/Альбидум 114  
80,0 
86,3 
Альбидум 114/Богарная 56  
70,8 
65,2 
Богарная 56/Кинельская 4   
86,3 
85,7 
Кинельская4/Богарная 56  
86,9 
90,4 
Ульяновка/Богарная 56  
87,5 
78,2 
 
Эффект  цитоплазмы  на  изучаемый  признак  показан  у  семиплазматических  линий 
Мироновская  808/Красноводопадская  210,  Красноводопадская  210/Кинельская  4, 
Ульяновка/Красноводопадская  210,  Безостая  1/Мироновская  808,  Безостая  1/Альбидум 
114,  Богарная  56/Ильичевка,  Богарная  56/  Кинельская  4,  Кинельская  4/Богарная  56, 
Ульновка /Богарная 56.  
Таким  образом,  результаты  исследования  семиплазматических    линий  показали,что 
морозо 
и 
зимостойкость 
растений 
детерминируется 
как 
ядерными,так 
и 
цитоплазматическими  геномами.Уровень  адаптивности  не  одинаков  как  внутри 
семиплазматических  линий,так  и  по  месту  их  проращивания.Поскольку  процессы 
адаптации  к  низким  температурам  зависят  от  экспрессии  как  ядерных,так  и 
цитоплазматических  генов,то  и  наблюдаемые  различия  по  признаку  устойчивости 
отражает активность различных генетических систем клетки.Эффект цитоплазмы сильнее 
выражен  в  условиях  Ботанического  сада/где  опытные  делянки  очищались  от  снега/. 
Провокационный фон создает хорошие условия для экспрессии генов устойчивости. 
 
ЛИТЕРАТУРА  
 
1.  Давыденко  О.Г.  Роль  цитоплазматической  изменчивости  в  эволюции  и  селекции 
растений. Цитология и генетика, 1989, №4, с.66-76. 
2.  Мовчан  И.М.,  Лежков  Г.В.  Генетика  остистости  и  воспроизводство  сорта  у  озимой 
пшеницы.  Характер  расщепления  при  скрещивании  форм,  различающихся  по  степени 
выражения остистости в колосе. Генетика, 1981,т.17, №10, с.1842-1844. 
3. Палилова А.Н. Генетические системы у растений и их взаимодействие. Минск, Наука и 
техника, 1986, с.160. 
4. Кузьмин Е.В., Зайцева Г.Н. Организация и экспрессия митохондриального генома. В.сб. 
Итоги науки и техники. Серия  общие проблемы физико-химической биологии, 1987, 6.-
с.145. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  излагается  влияние  ядерных  и  цитоплазматических  геномов  на  проявление 
признака зимостойкости.  
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 
Бұл  мақалада  ядролық  жҽне  цитоплазмалық  геномдардың  ҽсерінің  аязға  тҿзімділігі 
берілген.  
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 135
 
ҼОК.  551. 510.42:581.13 
 
БИОСФЕРАҒА АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ТІРІ 
ОРГАНИЗМДЕРГЕ ЗИЯНДЫ ӘСЕРІ 
 
Исалиева Н.С.–магистрант, Кіршібаев Е.А.–б.ғ.к., доцент 
( Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
 
Қазіргі таңда қоршаған ортамыздың кҿптеген зиянды заттармен ластанғаны белгілі. 
Ҿндіріс орындарынан, заводтардан, автотранспорттардан шыққан ҽр түрлі қалдықтар  мен 
улы  газдардың,  ауыр  металдардың  ашық  түрде    атмосфераға  шығуы  ластаушылардың 
негізгі кҿзі.  
Дүние  жүзі  ғалымдарының  басты  мҽселелерінің  бірі-пестицидтерден  кейін  ауыр 
металдардың тірі ағзаларға ҽсерін ҽлсірету болып табылады. Ауыр металдардың қоршаған 
ортаға  таралуы  тек  табиғи  жағдайда  ғана  емес,  сонымен  қатар  антропогенді  жолмен  де 
қарқынды түрде жүзеге асуда /1/. 
 Овчаренко М. М. (1995) мҽліметтері бойынша түсті металл балқыту заводтардан ҽр 
жыл сайын қоршаған ортаға - 154650 т. мыс, 121500 т. мырыш, 89000 т. қорғасын, 12000 т. 
никель,  765  т.  кобальт,  1500  т.  молибден,  30,5  т.  сынап,  ал  кҿмір  жҽне  мұнай  ҿнімдерін 
жағудан 1600 т. сынап, 3600 т. қорғасын, 2100 т. мыс, 700 т. мырыш, 3700 т. никель жҽне 
автотранспорт газынан 260000 тонна қорғасын бҿлінеді /2/, ал Новосибирскідегі Қоршаған 
ортаны  қорғау  комитетінің  анықтауы  бойынша  ауаның  ластануының  70  %-дан  кҿбі 
автотранспорттан болса, 11 %-дайы ЖЭО үлесіне тиеді /3/.  
Ауыр металдармен ластану Қазақстанныңда шешілмеген күрделі мҽселелерінің бірі. 
Мысалы,  Семей,  Арал  ҿңірі,  мұнаймен  ластанып  жатқан  Каспий  аймағы  жҽне 
автотранспорт кҿп кездесетін  Астана, Алматы, Шымкент қалаларын айтуымызға болады. 
Ауыр  металдармен  ауаның,  судың  жҽне  топырақтың  ластанатыны  белгілі.  Семей 
қаласының  ҿндірістік  орындарына  жақын  маңдағы  топырақ  құрамындағы  кейбір  ауыр 
металл  концентрациялары  қалыпты  жағдайдағы  топырақпен  салыстырғанда  мырыш-7,4, 
қорғасын-9,9,  мыс-3,8,  кадмий-13,3,  марганец-1,3,  кобальт-2,4  есеге  жоғарылаған.  Ауыр 
металдардың  топырақтағы  мҿлшері,  таяу  маңдағы  ҿсірілетін  ауылшаруашылық 
ҿсімдіктері мен бау-бақша дақылдарында бақылағанда 2-3,5 есеге дейін жоғарылаған/4/. 
Ауыр  металдар – қоршаған ортаға кҿп  мҿлшерде түскенде организмдерді химиялық 
элементтер.  Бұл терминмен соңғы   жылдары  тек  қана  мынадай  элементтер:  қорғасын, 
мырыш,  кадмий,  сынап,  молибден,  марганец,  никель,  қалайы,  кобальт,  титан,  мыс, 
ванадий аталады. Бұл элементтер қоршаған ортаға түскенде ҿздігінен тазалану процесімен 
ыдырамайды.  Олар  топырақта  жинақталып,  ҿсімдіктерге  ҿтіп,  ҽрі  қарай  биологиялық 
айналымға  түсіп  отырады.  Ауыр  металдардың  жартылай  ыдырау  мерзімі  ұзақ,  мысалы: 
қорғасындыкі 740 жылдан 5900 жылға дейін, кадмийдікі  -13-110 жыл, мырыштыкі  – 70-
510 жыл, мыстыкі – 310-1500 жылдар аралығына  дейін созылады /5/. 
Биологиялық тізбек: топырақ - ҿсімдік – адам, топырақ  – су – адам жҽне топырақтан 
кҿтерілген  шаң  фракциялары   адам  ағзасына ҿтіп,  олар  ҽр  түрлі   ауруға  шалдықтырады. 
Мысалы:  1953  жылы  Жапонияның  Минамат деп аталатын  шығанағының  жағалауында 
тұратын  балықшылардың  жҽне  олардың  отбасы  мүшелерінің  орталық  жүйке  жүйесі 
аурумен  ауырғандар  саны  күрт  ҿсе  түскен:  аурулардың  кҿру  қабілеті  нашарлап,  қол-
аяқтары  жиі-жиі  ұйып,  жүріс-тұрысы  шатқаяқтап,  сҿздері  түсініксіз  болып  қалған. 
Олардың  ішінде  қатты  ауырғандарының  тіпті  кҿздері  мүлде  кҿрмей,  ҿліп  кеткендері  де 
болған.  Кейін  дҽрігерлер  мен  ғалымдар,  Минамат  шығанағына  құйылған  химия 
комбинатының ақаба суында сынаптың мҿлшері ҿте жоғары болғанын дҽлелдеген. Соның 
салдарынан шығанақтағы су ҿсімдіктері шіріп, улы метил сынапқа айналған. Метилсынап 
қоректік  тізбекке  түсіп,  бактериялардан  ұсақ  организмдерге,  атап  айтқанда:  шаяндарға, 
балық  шабақтарына,  одан  ірі  балықтарға  ҿтіп,  оларды  азық  еткен  адам  организміне 

136 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
түскен.  Сҿйтіп,  метилсынап  адамдардың  миында  бірте-бірте  жинақталып,  осы  аурудың 
пайда болуына апарып соққан. Сол себептен бұл ауруды «минамата ауруы» деп атаған. /6/ 
Ҿкінішке  орай,  мұндай  ауру  тек  Жапонияда  ғана  емес,  кейінгі  кезде  құрамында  сынабы 
бар ақаба суларын ағызған химия комбинаты бар дүние жүзінің кҿптеген аймақтарында да 
кездесуде.  Сынап  қосылыстарымен  қоршаған  ортаның  ластануы  Қазақстанда  соңғы 
жылдары орын алып отыр, мысал ретінде Павлодар аймағындағы Ертіс ҿзенінің маңайын, 
Қарағанды  облысындағы  Нұра  ҿзенін  атауға  болады.  1920  жылдары  Дзинцу  (Жапония) 
ҿзенінің жағалауына орналасқан ауылдарда ерекше ауру пайда болған. Бұл ауруға «итай-
итай»  деген  атау  берілген.  Осы  ауруға  шалдыққан  адамдардың  сүектері  майысып, 
сүйектің сырқырағанынан ҿздерін қоятын жер таба алмай, кҿбісі кҿз жұмған. 1968 жылы 
бұл  аурудың  шығу  себебі  -  ҿзеннің  жоғары  ағысына  тазартылмай  үнемі  шығарылып 
отырған  шахтаның  ақаба  суында  кадмийдің  болуына  байланысты  екені  анықталған. 
Шындығында кадмий ҿте улы заттектердің қатарына жатады. Кадмий ҿнеркҽсіптің ақаба 
суы  арқылы  ҿзенге,  одан  теңізге  түседі.  Онда  ол  былқылдақ  денелілердің,  балықтардың 
т.б. теңіз жҽндіктерінің ұлпасына жинақталады. Содан кейін теңіз ҿнімі ретінде адамның 
организміне  ҿтіп,  ҿкпе,  бауыр,  бүйрек,  т.б.  мүшелерді  зақымдайды.  Кадмиймен  жаппай 
уланған  Англияда,  АҚШ-та  жҽне  басқа  елдерде  орын  алған.  Кҿлік  кҿп  жинақталған  ірі 
қалаларда  (мысалы:  Алматы,  Астана,  Шымкент,  т.б.),  сонымен  қатар  металлургия 
комбинаттарының  ақаба  сулары  ағатын  аймағында  тұратын  адамдар  үшін,  ҽсіресе,  ең 
қауіптісі қорғасын болып саналады. Ол сол аймақтағы адамдардың ішек қарнына немесе 
ҿкпесіне сіңіп, қанына, сол арқылы бүкіл денесіне, сүйегіне, бұлшық еттеріне, бауырына 
т.б.  жерлерінде  жинақталады.  Бастапқы  кезде,  тіпті  қорғасын  уы  миға  да  ҽсер  етеді. 
Соның  салдарынан  балалардың  ҿрісі  тарылып,  қозғалыс  үйлесімділігі  бұзылады,  есту 
жҽне  сақтау  қабілеті  кемиді/6/.  Ауыр  металдармен   ластану  дегеніміз – қорғасын,  сынап, 
кадмий  секілді  ауыр  металдармен судың,  топырақтың,  ауаның  ластану  процесі.  Ортаға 
металдардың  ену  жолдары  ҽр  түрлі  (металл  бҿлшектерді  жоңқалау,  коррозия,  іштен 
жанатын 
қозғалтқыштардың, 
жылу 
энергетикасы 
қондырғыларының, 
т.б. 
шығарындылары); олар, негізінен, терең жер қабатынан алынуы жҽне жер бетінде таралуы 
арқылы  жиналады.  Бұл  орайда  антропогендік  химиялық  реакция  нҽтижесінде  табиғи 
қосылыстардан металдардың босауының үлесі шамалы. 
Aдам денсаулығы үшін қауіпті нҽрсе тамақ ҿнімдерінде болатын-ауыр металдар. 
Кез–келген  тамақ ҿнімдерінен ауыр  металдарды  байқауға  болады,  бірақ ҽрбір тағамда  
металдық ластану дҽрежесі (құрылымы) ҽр түрлі болып келеді./6/ 
Ауыр   металдардың шамамен  70  пайызы  адам  ағзасына  тамақ  ҿнімдері  арқылы 
түседі.  Тамақ  ҿнімдерінің  уытты  металдармен  ластануы  адамдардың  денсаулығына  зиян 
келтіреді.  Ҿндірілетін  ҿнімнің  металдық  ластану  құрылымы  негізгі  дайындалатын 
шикізатты  ҿсіру  жағдайы  мен  тазалылығы,  оны  технологиялық  ҿңдеудің  сапалылығы 
жҽне пайдаланылатын қосымша материалдарға тҽуелді болады. 
Қоршаған  ортада  ауыр  металдардың  жоғарылауы  оған  сезімтал  ҿсімдік  түрлерінің 
жойылуына  жҽне  белгілі  бір  аймақтағы  ҿсімдіктердің  азайып  кетуіне  ҽкеледі.  Ауыр 
ҿндірістік  орындардың  дамуына  байланысты  табиғатта  ―техногенді  аймақтар‖  пайда 
болады.  Табиғатта  ауыр  металдардың  кҿп  мҿлшерде  болуынан  ҿсімдік  түрлерінің    осы 
жағдайға тек тҿзімділері ғана қалады. Қоршаған ортадағы химиялық тҿтенше жағдайларға 
ҿсімдіктердің бейімделуі мен табиғи сұрыпталуын популяциялар ішіндегі организмдердің 
биохимиялық жҽне физиологиялық ҿзгергіштігі анықтайды. Ауыр металдармен ластанған 
аймақтарда  ҿсімдіктердің  тҿзімділігі  арта  түседі  де,  тҿзімсіз    жҽне  сезімтал  түрлері 
толығымен құрып кетеді. /5/ 
Ауыр  металдардың  ҿсімдіктерге  ҽсерінің  алғашқы  жҽне  жалпы  белгілері-ҿсімдіктің 
ҿсуі  жҽне биомасса жинақтауының тҿмендеуі, хлороз, некроз пайда болуы жҽне осының 
салдарынан  ҿсімдіктің  ҿнімі  мен  сапасы    тҿмендейді.  Ауыр  металдар  ҿсімдіктердің 
тамыры мен жер үсті мүшелерінің ҿсуін тежейді. Кҿптеген зерттеушілердің мҽліметтеріне 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 137
 
қарағанда  тамырдың  ҿсуі  кҿбірек  тежеледі,  тамыр  түктерінің  саны  жҽне  биомассасы 
азаяды. /7/.   
Ластанған  қоршаған  ортаны  қайта  қалпына  келтірудің  физикалық,  химиялық  жҽне 
биологиялық  жолдары  белгілі.  Олардың  ішінде  химиялық  немесе  физикалық  ҽдістермен 
топырақты тазарту ҿте қымбатқа түседі. Мысалы, АҚШ-та жоғарыдағы ҽдіспен бір тонна 
топырақты тазартуда 50-ден 1000 долларға дейін қаржы шығатындығы есептелген. Жалпы 
есептегенде  1 гектар жерді тазартуға 750 000 доллар шығын кетеді /8,9/. 
Қоршаған  ортаны  қайта  қалпына  келтіру,  ҽсіресе  топырақты  ауыр  металдардан 
мұндай  жолдармен  тазарту  ҿте  тиімсіз.  Жоғарыда  келтірілген  ҽдістердің  ішіндегі  ең 
тиімдісі-биологиялық  ҽдіс.    Ҽсіресе,  ластанған  ортаны    ҿсімдіктер  кҿмегімен    қайта 
қалпына келтіру жолдарын жасау соңғы жылдары аса қарқынды дамуда.  
Осындай  бағыттағы  ізденістер  индустриялы  ҿркендеген  мемлекеттерде    кеңінен 
жүргізіле бастағаны ҽдебиеттерден белгілі. Сонымен қатар ҽр елде климат жағдайына сай 
эндемикалық  жҽне  эндемикалық  емес  ҿсімдік  түрлерін  табумен  қатар  оларды  кеңінен 
қолдану,  тҿзімділік  табиғатын  анықтау  жұмыстары  жүргізілуде  /10/.  Қоршаған  ортаны 
қалпына келтіру, ҽр елде халықты таза сапалы ҿніммен қамтамасыз ету, ауылшаруашылық 
жҽне  мҽдени    ҿсімдіктердің  ауыр  металдарға  тҿзімді  сорттарын  шығару  ҿсімдіктер 
физиологиясы,  селекция,  биотехнология  секілді  ғылым  салаларының  алдында  тұрған 
басты мҽселе.   
Биологиялық  жолмен  тазарту  жолдарымен  елімізде  де  Ҿсімдіктер  биологиясы  жҽне 
биотехнологиясы  институтының  жас  ғалымдары  айналысуда.  Ауыр  металдарға  тҿзімді 
ҿсімдіктерді  анықтап, ластанған жерлерге тҽжірибе жүргізіп кҿргенде жақсы нҽтижелерге 
қол жеткізген./5/ 
 Ауыр  металдармен  техногенді  ластанған  аймақтарды  ҿсімдіктер  арқылы  яғни 
биологиялық  жолмен  тазартуды  ғылыми  тілде  фиторемедиация  технологиясы  деп 
атаймыз.  
Еліміздің  ластанған  аймақтарын  тазартуда  ҽрі  арзан,  ҽрі  тиімді  жолын 
пайдаланғанымыз  тиімді.  Ғалымдар  ұсынған  фиторемедиация  технологиясын  іске  асыра 
отырып,  биосфераның  қайта  қалпына  келуіне,  азық-түлік  ҿнімдерінің  сапалы  болуына 
кҿңіл бҿлейік.  
Сонымен  қорыта  келе  айтарымыз,  адам  баласының  ҿз  қолымен  жасаған  ҽр  бір  ісінің 
теріс  салдарынан  (антропогендік),  қоршаған  ортамыздың  ластанып  ең  соңында  адам 
ҿліміне ҽкелетінін ескерейік.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
 Добров  О.  П.  Техногенез-мощная  геохимическая  сила  биосферы  //  Природа.-  1987.- 
№11- С. 87-92. 
2.
 
 Овчаренко  М.  М.  Тяжелые  металы  в  системе  почва-растение-удоврение  //  Химия  в 
сельском хозяйстве.- 1995 г. - С. 4. 
3.
 
 Состояние  окружающей  природной  среды  Новосибирской  облости  1997  г. 
Новосибирск, 1998.- 158. с. 
4.
 
 Панин М. С. Влияние техногенных факторов и агрохимической деятельности человека 
на содержание и миграцию тяжелых металлов в системе «почва-растение» // Состояние и 
рац-ое испол-е почв Респуб. Каз. // Сб. мат-лов. научн. тех. Конф.- Алматы, 1998.- С. 76-
79. 
5.
 
 Кіршібаев  Е.А.  Ауыр  металдардың  астық  тұқымдас  ҿсімдіктердің  ҿніп-  ҿсуімен 
фитосидерофорлар бҿліп шығаруына ҽсері// Автореф. диссер. б.ғ.к.- Алматы,2006ж-20 б. 
6.
 
 Назарбаев  Н.Ҽ.  «Бейбітшілік  кіндігі».  –  Астана  «Елорда»,  2001  2.  О.  Жанайдаров 
«Менің  елім  -  Қазақстан».  –  Алматы:  «Балауса  баспасы»,  2003  3.  Журнал  «Арай»  1988 
жыл № 10 
7.
 
 Канагатов Ж.Ж. Экологическая оценка влияния химических (пестицидов и нитратов) и 
физических факторов на агроценозы на примере Талдыкорганского региона. // Мат.науч-

138 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
практ. Конф. молодых ученых, посвящ. Году поддерж. культ. – Талдыкорган, ЖГУ. 2000. -  
С. 48-52. 
8.
 
 Rіtter  W.  F.  and  Scarborough  R.W.  A  revіew  of  bіoremedіatіon  of  contamіnated  soіls  and 
groun-water // J. Envіron . Scі. Health. -1995.- Vol. 30,- P. 333-357. 
9.
 
 Cunnіngham S. D., Ow D.W. Рromіses and prospects of phytoremedіatіon // Plant Physіol.- 
1996. -Vol. 110.- P. 715-719.  
10.
 
 Alіkulov Z. A., Boguspaev K. K. The phytoremedіatіon of soіls polluted  wіth toxіc metals 
іn Kazakhstan. // Биотехнология. Теория и практика.- 2000.-№1-2. (13). - С5. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  представлены  данные  о  путях  распределение  тяжелых  металлов  в 
окружающую среду и их токсическое действие живые организмы. Рассмотрены вопросы 
очистки окружающей среды от загрязнителей биологическим путем 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Бұл  мақалада  қоршаған  ортаға  антропогендік  факторлардың  ҽсерінен  ауыр 
металдардың    таралуы  жҽне  тірі    ағзаларға  ҽсері  жайлы  зерттеушілердің  пікірі 
талқыланған.  Техногенді  ластанған  аймақтарды  биологиялық    ҽдіспен  тазарту  жолы 
қарастырылған. 
 
 
 
ҼОК 612.332.085.3:669.29 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: