АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МАЛДАРЫНЫҢ АҒЗАСЫНДАҒЫ АЗОТТЫҚ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 139
 
негізгі азыққа табиғи адсорбент – цеолит (1 г/кг тірі салмаққа) қосып берілді. 4-ші кезеңде 
барлық қоспаларрды беру тоқтатылып, ағзадағы ҿзгерістер анықталды. Күре тамыр мен 
бауырдың қақпа венасынан бір мезгілде қан алынды. Қан плазмасынан аммиак /3/ пен 
мочевинаның /4/ концентрациясы анықталды. Алынған нҽтижелерге Microsoft Exel 
бағдарламасымен статистикалық ҿңдеу жүргізілді. 
Нәтижелер және оларды талдау. Ауыр металл тұздары ең алдымен бауыр қызметін 
бұзады. Жүргізілген тҽжірибедер жануарлар азығына сірке қышқылды қорғасын тұзын 
қосып беру күре тамыр жҽне қақпа венасының қан құрамындағы аммиак 
концентрациясын жоғарылататынын кҿрсетті. 
Кесте – 1 
Сірке  қышқылды  қорғасын  тұзы  мен  цеолит  енгізгендегі  қан  құрамындағы 
биохимиялық ҿзгерістер 
Кҿрсеткіштер 
Тҽжірибе кезеңдері 
1 
2 
3 
4 
Аммиак, 
мкМ/л 
(күре тамыр) 
21.9+0,3 
28,3+0,5 
(р<0,05) 
29,4+0,7 
21,6+0,9 
(р<0,001) 
Аммиак,    мкМ/л 
(қақпа венасы) 
31.8+1,2 
41,0+2,1 
(р<0,01) 
33,5+2,8 
24,4+1,3 
(р<0,01) 
Мочевина,  мг/100 
мл  
(күре тамыр) 
27.5+1,3 
32,3+1,3 
(р<0,005) 
29,5+0,6 
36,8+2,4 
(р<0,01) 
Мочевина,  мг/100 
мл  
(қақапа венасы) 
29.0+1,4 
34,3+1,6 
(р<0,05) 
32,6+0,9 
(р<0,1) 
28,0+1,7  
 
Қорғасын  тұзымен  ҽсер  еткенде  қан  құрамындағы  аммиак  концентрациясының 
жоғарылауы  аммиактың  мочевинаға  айналуын  қамтамасыз  ететін  бауыр  функциясының 
бұзылғандығын кҿрсетеді. 
Жануарлар  азығына  сірке  қышқылды  қорғасын  тұзымен  бірге  цеолит  қосып  беру 
порталды  қандағы  аммиак  концентрациясын,  ал  күре  жҽне  бауыр  қақпа  қанындағы 
мочевина  деңгейін тҿмендетті. 
 
 
1-бақылау, 2- қорғасын тұзын енгізу, 3-қорғасын+цеолит, 4-тоқтату 
 

140 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
 
 
1-бақылау, 2- қорғасын тұзын енгізу, 3-қорғасын+цеолит, 4-тоқтату 
 
Қорғасын  тұзын  беруді  тоқтату  аммиак  пен  мочевина  деңгейін  тҿмендеткенін 
байқадық. 
Созылмалы  тҽжірибелерде  қойларға  қорғасын  тұзын  енгізгендегі  ҿзгерістер,  яғни 
күре жҽне бауыр қақпа венасында аммиак пен мочевина концентрациясының жоғарылауы 
гепатоциттер  функциясының  бұзылғанын  кҿрсетеді  /5/.  Сонымен  бірге  қорғасын  тұзы 
қойлардың  асқорыту  жүйесінде  функционалдық  ҿзгерістер  тудырады.  Азыққа  цеолит 
қосып  беру  байқалған  ауытқуларды  түзете  отырып,  жануарлар  ағзасындағы  азоттың 
руменогепатикалық айналымын тұрақтандырады. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1  Гигиена.  Под  общей  редакцией  академика  РАМН  Т.И.Румянцева.  Учебник  для  вузов. 
М.: ГЭОТАР МЕД. 2001. 
2  Korenkova  B.,  Nad  P.,  Skalicka  M.  The  effects  of  industrial  emissions  on  heavy  metal 
occurrence in organs and tissues of cattle in the vicinity of Kosice.// J.Trace and microbe techn., 
1998, Vol. 16, P. 445-452. 
3  Chaney,  A.L.  Modified  reagents  for  determination  of  urea  and  ammonia  /  A.L.  Chaney, 
E.P.Marbach // Clin. Chem/-1962. – V. 8. – P. 130. 
4  Kulhanek,  V.  Mimoradne  citlive  a  jednoduche  stanoveny  mocoviny  v    krevnim  seru, 
mozkomisnem moku a v moci / V. Kulhanek, V. Vojtiskova // Vnitr. Lek/-1965. №7. – Р. 692-
696. 
5  Валеева  И.Х.,  Гумерова  А.А.,  Киясова  А.П.  О  механизме  пролифераци  гепатоцитов, 
индуцированной нитратом свинца №№ Казанский мед.журнал, 2000, 81, №3, 195-197 Б. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  условиях  хронического  эксперимента  на  жвачных  животных  при  свинцовом 
отравлении  наблюдали  нарушение  функции  гепатоицтов,  приводящее  к  повышению 
содержания  аммиака  и  мочевины  в  крови  животных.  Добавление  в  рацион  животных 
цеолита нивелирует отравляющее действие соли свинца. 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 141
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Созылмалы  эксперимент  жағдайында  күйіс  қайыратын  малдардың  қорғасын 
тұзымен  уланғанда  гепатоцит  қызметі  бұзылып,  жануарлардың  қанында  аммиак  пен 
мочевина  мҿлшерінің  артатыны  байқалды.  Жануарлар  азығына  цеолит  қосу  барысында 
қорғасын тұзының улы ҽсері бҽсеңдейді. 
 
 
 
УДК: 612.06.46 
ИТТІҢ  БАУЫРЫНА ҚОРҒАСЫННЫҢ ӘСЕРІ 
 
Парманбекова М.Х.–б.ғ.к. доцент м.а., Қырбасова Э.А.–аға оқытушы,                        
Иманова Э.М.–а/ш,ғ.к.  (Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
 
Қоршаған ортаның ҿндіріс орындарының қалдықтарымен ластануы, автокҿліктердің 
санының  артуы  үлкен  қалаларда  басты  экологиялық  мҽселелердің  бірі  болып  саналады. 
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы қоршаған ортаның ҿзгерісіне ҽкеліп соғады, соның 
нҽтижесінде  ағзаның  қызметінде  ҽртүрлі  морфофункциялық  ҿзгерістер  пайда  болады, 
ҽсіресе тіршілік үшін маңызды мүшелерде. Бұл ҿзгерістер қоршаған ортада ауыр металдар 
тұздарының  мҿлшерінің  артуына  байланысты.  Азық-түлік  құрамында  ауыр  металдар 
тұздарының  мҿлшерінің  артуы  нҽтижесінде  адам  мен  жануарлар  ағзасында  олар 
жинақталып, ағзаны улайды /1/. 
Ауыр  металл  тұздарының  жекеленген  мүшелерге  ҽсерін  терең  зерттеу  мақсатында, 
жасанды  қан  айналу,  яғни  перфузиялық  тҽсілмен  иттердің  оқшауланған  бауырларына 
тҽжірибелер қойылды. Тҽжірибеге алынған иттер саны 5.  Бауырды перфузиялау ИСЛ – 3 
аппараты  кҿмегімен  В.П.Нефедов  /2/  тҽсілі  арқылы  жүзеге  асырылды.  Перфузиялау 
мақсатында  мүшелерді  бҿліп  алу  антисептик  жағдайында  жүргізілді.  Негізгі  қан 
тамырларына  (артерия,  вена)  жҽне  ҿт  жолдарына  арнайы  түтікшелер  қойылды. 
Перфузаттың  ҿзі  полюглюкин,  антибиотиктер  қосылған  жануардың  ҿз  қанынан 
дайындалды. ИСЛ – 3 аппаратына қосылған препарат алғашында салқындату жағдайында 
ұсталды (су құбырына жалғау барысында 18
0 
– қа дейін). Мұның ҿзі зат алмасу процесін 
қалыпқа келтіруде ҿте маңызды. Одан кейінгі 30 минут ішінде ультратермостат кҿмегімен 
қан температурасы кҿрсеткіші 36
0 
– қа келтірілді. 
 Ҽр  түлі  температуралық  деңгейге  ауысу,  жылу  алмастырғыш  кҿмегімен  жүзеге 
асырылып отырды.  
 Перфузатты  оттегімен  байыту  атмосфералық  ауа  үретін  компрессор  арқылы 
жасалды.  Қан  жҽне  ҿт,  ҽрбір  15  минут  сайын,  температураны  қалыпќа  келтіру  алдында 
жҽне ауыр металл тұздарын перфузатқа қосқаннан кейін алынды. 
Перфузияланатын  мүшеде,  бүтін  организмдегідей  физиологиялық  процесстің  ҿзара 
байланысы  сақталады.  Сондықтан  қан  айналу  жүйесі  мүшенің  тіршілік  қабілетін 
қамтамасыз ететін ― ішкі орта‖ болып саналады. 
Перфузияланатын мүшенің физиологиялық жағдайы, мүшенің қан айналу жүйесінің 
қызметіне  тікелей  тҽуелді.  Қан  айналу  жолдарының  жағдайы  ең  біріншіден  оның 
тонусына байланысты. 
Оқшауланған мүшенің перфузиялану жағдайында тамырлардың тонусы тҿмендеген, 
яғни  ол  нейрогуморальдық  ҽсерлердің  тҿмендеуіне  негізделген.  Соған  қарамастан  қан 
тамырларындағы  кедергілер  айтарлықтай  жоғары  болуы  мүмкін  жҽне  ол  перфузат 
құрамына,  ондағы  метаболизм  нҽтижесінде  жинақталған  заттарға  байланысты  ҿзгеріп 
отырады. 
Оқшауланған органды перфузиялау жағдайында физиологиялық процестердің ҿзара 
қатынасын  зерттеу  ҿзектілігі  сҿзсіз.  Бұл  жағдайда  зерттеліп  отырған  жүйеге  ҽртүрлі 
факторлардың  ҽсері  зор.  Олар:  перфузия  құрамының  ҿзгеруі,  оның  тұтқырлығы, 

142 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
температурасы,  оксигенациясы,  перфузаттың  ағым  кҿлемінің  ҿзгеруі,  сосуд  ішілік 
перфузиялық  қысым  тағы  басқалары.  Нерв  жүйесінің  ҽсері  жҽне  қабаттасқан  ҽртүрлі 
нейрогуморальдық  ҽсерлер  шектеліп,  қосалқы  факторлар  (бұлшық  ет  қозғалысы,  тыныс 
алу  т.б.)  минимумға  ҽкелінеді.  Мұнда,  қан  –  перфузат  үлгісін  алу  кезінде  жалпы  қан 
ағымының    кҿлеміне  ешқандай  кесел  келтірілмейді.  Себебі  бұл  жағдайда  жасанды  қан 
айналдыру аппаратында перфузаттың қосымша қоры болады. 
Тҽжірибелерімізде  қанға  қорғасын  ерітіндісі  мен  цеолит  енгізгендегі  қақпа  жҽне 
бауыр веналарының қанынан ҽсерін зерттедік. Перфузия жағдайында қан құрамынан қант, 
жалпы белок анықталды. 
1 - кесте  
Перфузат құрамындағы қант (мМ/л) жҽне жалпы белок мҿлшері (г/л) 
 
 
Кҿрсеткіш 
 
бақылау 
Қорғасын 
тұзын енгізу 
(15 мин) 
 
30 мин 
 
45 мин 
 
60 мин 
 
 
 
Қант 
 
5,37

1,3 
 
6,6

1,7 
 
5,2

1,0 
 
7,2

1,1 
 
7,3

2,03 
 
 
Жалпы 
белок, г/л 
 
82,4

8,6 
 
 
 
90,8

7,37 
 
96,4

17,5 
 
 
 
 
92,23

21,3 
 
 
88,0

22,47 
 
Кестеден  кҿріп  отырғанымыздай  бауырды  перфузиялап,  қорғасынның  сірке 
қышқылды тұзын перфузатқа енгізгенде қандағы қант мҿлшері 24,5

-ға жоғарылады . Ал 
жалпы белок мҿлшері қорғасын тұзын енгізгеннен кейін 30 минуттан кейін 14,0 

 2,1 г/л 
бақылауға қарағанда 10,1

-ға жоғарылады (1-кесте). 
Бұл  кҿрсеткіштерден  қорғасын  тұзының  гепотацит  клеткаларына  ҽсіресе  олардың 
синтетикалық  белсенділігіне  улы  ҽсерін  байқауға  болады.  И.А.Гельдон  мен 
Л.А.Зоринаныњ (1984) мҽліметтері бойынша қорғасынмен уланудың бірінші стадиясында 
жалпы белок мҿлшері кҿбейсе, ауыр формасында альбумин фракциясы тҿмендеп,  гамма-
глобулин  жоғарылайды.  Яғни  бұдан  бауырдың  организмдегі  коллоидты  –  осматикалық 
гомеостазды ұстап тұратын компенсаторлық функциясын кҿруге болады. 
Тҽжірибелерде  қанға  қорғасын  ацетаты  ертіндісін  енгізгенде  қақпа  жҽне  бауыр 
веналарындағы  қан  құрамында  жалпы  белок  пен  қант  мҿлшерінің  ҿзгергенін  байқадық 
(кесте 2) 
 
Кесте 2. 
 Қақпа жҽне бауыр веналарының қанындағы қант мҿлшері (мМ/л) 
 
Тҽжірибе шарттары 
 
Қақпа венасы 
Бауыр венасы 
Бақылау 
3,82

0,02 
1,66

0,01 
Қорғасын тұзы ерітіндісін 
енгізу 
5,82

1,02 
1,55

0,03 
Цеолит ерітіндісін енгізу 
5,66

1,4 
0,83

 0,01 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 143
 
Қақпа  венасында  қандағы  қант  мҿлшері  де  қорғасын  тұзын  енгізгеннен  кейін 
бақылауға  қарағанда  5,82 

  1,02  мМ/л    жоғарылап,  бауыр  венасындағы  қант  мҿлшері 
біршама тҿмендеді. 
 Цеолит ертіндісін қанға енгізгеннен кейін қант мҿлшері қақпа  венасында тҿмендеп, 
бауыр венасында 0,83 

 0,01 мМ/л азайды. 
Бұл мҽліметтер қанттың бауырда жинақталатынына біршама куҽ бола алады. Қақпа 
венасы  қанындағы  жалпы  белок  мҿлшері  бақылау  кезеңінде  46,48 

  3,7  г/л,  қорғасын 
енгізгеннен кейін тҿмендеп 42,26 

 7,02 г/л деңгейін кҿрсетсе, қанға цеолит қосу кезеңінде 
жоғарылап  48,5 

  5,3  г/л  мҿлшерін  құрады.  Қақпа  венасы  қанындағы  жалпы  белок 
мҿлшері    қорғасын  енгізгенде  тҿмендеп,  цеолит  енгізгенде    52,82 

  7,31  г/л  мҿлшеріне 
жоғарылады. 
 Жоғарыдағы мҽліметтерге қарап отырып, цеолиттің бауырдың детоксикациялануына  
жағымды ҽсер ететінін байқай аламыз. 
Перфузия  жағдайында  жасалған  тҽжірибелерде  қанға  қорғасын  тұзын  енгізу  қақпа 
венасының қан құрамындағы қант мҿлшері бауыр венасымен салыстырғанда жоғарылады. 
Жалпы белок мҿлшері тҿмендеді. Цеолит енгізу қақпа венасының, бауыр венасының қан 
құрамындағы белокты тҿмендетті. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
 
1.  Krupa  Jan,  Swida  Jaroslaw.  Concentration  of  certain  heavy  metals  in  the  muscles,  liver  and 
kidney of goats fattened in the Bieszczady Mointains//Anlm.Sci. Pap. Repts., 1977. –  Vol. 
15, № 1. –  P. 55-59. 
2. Нефедов В.П., Смайлов В. А., Гареев Р.А., Ким Т.Д. Управление функциональной 
активностью органов при перфузии. Изд. «Наука». Новосибирск. 1981. 204 с. 
3. Нефедов В.П., Гибельзон И.И. Культура изолированных органов. 1978. 
 
РЕЗЮМЕ 
В работе исследовались биохимические процессы в крови у собак при введении соли 
свинца,  на  фоне  введения  природных  адсорбентов.  Эксперименты  проводились  на 
изолированной  печени  методом  экстрокорпоральнной  перфузии.  На  основании  анализа 
полученного  материала  в  условиях    перфузии  можно  заключить,  что  цеолит  оказывают 
существенное  влияние  на  токсического  действия  ионов  тяжелых  металлов  на  функцию 
печени животных. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 
Бұл жұмыста табиғи адсорбенттерді қолдану барысында, қорғасын тұзын енгізгеннен 
кейін  иттің  қанындағы  биохимиялық  процестер  зерттелді.  Тҽжірибелер  оқшауланған 
бауырда экстрокорпоральды перфузия ҽдісімен жүргізілді. Перфузия жағдайында алынған 
материалдардың сараптамасын  негізге ала отырып, жануарлардың бауырының қызметіне 
ауыр  металл  тұздарының  токсикалық  ҽсеріне  цеолит  жақсы  кері  ҽсер  етеді  деп 
қорытындылауға болады. 
 
 

144 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
ҼОК 576.086.83:80 
АЛМАТЫ ЖӘНЕ ЖАМБЫЛ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ШҰБАТ ҮЛГІЛЕРІНЕН  
БӚЛІНІП  ЛЫНҒАН АШЫТҚЫ САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРЫНЫНЫҢ 
ИДЕНТИФИКАЦИЯСЫ 
 
Сартаева А.А.– б.ғ.к., аға оқытушы (Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
 
Ашытқы саңырауқұлақтар ашыту ҿндірісінде, тамақ ҿнеркҽсібінде, биотехнологияда 
генетикалық  зерттеулерде  құнды  нысан  ретінде  кеңінен  қолданылады.  Сондықтан  да, 
ашытқы саңырауқұлақтарды  іргелі жҽне қолданбалы зерттеулердің бағалы қоры ретінде 
қарастырады. Ашытқы саңырауқұлақтардың жаңа, пайдалы түрлердің бҿліп алудың үлкен 
кҿзі  ретінде,  олардың  табиғи  ортасы  (топырақ,  су,  ашытылған  шараптың  тұнбалары, 
ҿсімдіктердің  фитопланы  жҽне  т.б.)  болып  табылады.  Шұбаттың  микробиологиялық 
зерттеулеріне  күні  бүгінге  шейін  жеткілікті  мҽн  берілмей  келуде.  Соңғы  жылдарада 
жасалынған  ғана  жұмыстар,  шұбат  ұйытқысына  арналған  /1-2  /.  Бірақ  та  мұндағы 
зерттеулерде  сүт  қышқыл  бактерияларына  кҿңіл  бҿлінеді.  Сондықтан  да,  шұбат 
дайындағанда    кҿбінесе  қолданылатын  ашытқының  құрамына  қымыз  жҽне  сүт 
тағамдарынан  бҿлініп  алынған  ашытқы  саңырауқұлақтар  қосылады.  Сонымен  қатар,  ҽр 
түрлі  географиялық  аймақтардан  алынған,  қымыздың  құрамындағы  ашытқы 
саңырауқұлақ  флорасы  толық  зерттелініп,  ашытқы  саңырауқұлақтардың  кҿп  түрлілігі 
анықталған  /3/.  Сонымен  қатар,  шұбаттың  ашытқы  саңырауқұлақтарының  тұрмысқа 
қажетті  қасиеттері  жҽне  оларды  пайдалану  жолдары  туралы  ғылыми  мҽліметтер  ҿте  аз. 
Зерттеу  нәтижелері.  4  шұбат  үлгісінен,  Алматы  облысының  Жамбыл  ауданынан, 
Жамбыл  облысының  Мойынқұм  ауданынан  барлығы  ашытқы  саңырауқұлақтардың  50 
изоляты бҿлініп алынды. Біріншіден, шұбат үлгісінің қышқылдылығы (Тернер бойынша) 
жҽне органолептикалық қасиеттері анықталды. 
 
Кесте 1. Ҽр түрлі облыстардың шұбат үлгісінің органолептикалық кҿрсеткіштері. 
 
Аймақ  
 
Қ
ыш
қл
ды
л
ығ
ы  Т
0
 
Консистенциясы 
Хош иісі мен дҽмі 
1 
2 
3 
4 
Алматы  облысы 
Жамбыл  ауданы    
1 
100 
Қоймалжың,  біртекті  емес, 
түйіршіктер 
кездеседі, 
кҿпіршіктерінің  түзілуі  аз 
мҿлшерде, түсі сүт түстес ақ 
Сүт  қышқылының  дҽмі 
бар, хош иісті 
2 
 
 
 
165 
Сұйық, 
біртекті, 
газ 
кҿпіршіктерінің 
түзілуі 
орташа  мҿлшерде,  түсі  сүт 
түстес ақ. 
Сүт  қышқылының  дҽмі 
бар, хош иісті 
Жамбыл  облысы 
Мойынқұм 
ауданы 
1 
110 
Сұйық, 
біртекті, 
газ 
кҿпіршіктерінің 
түзілуі 
орташа  мҿлшерде,  түсі  сүт 
түстес ақ 
Сүт  қышқылының  дҽмі 
бар, хош иісті 
2 
185 
Сұйық, 
біртекті, 
газ 
кҿпіршіктерінің  түзілуі  аз  
мҿлшерде, сарғыш түсті 
Сүт  қышқылының  дҽмі 
бар, хош иісті 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 145
 
1-ші 
кестеде,кҿрсетілгендей, 
ҽр 
түрлі 
облыстардың 
шұбат 
үлгілері-
органолептикалық  кҿрсеткіштері  мен  қышқылдылығына  қарай  ерекшеленеді.  Алматы 
облысының  шұбат  үлгілерінің    қышқылдылығы    100°-тан    165°Т  аралығында  болса,  ал 
Жамбыл облысынікі 110-тан 185°Т.  
Шұбат  үлгілері  консистенциясына,  түсіне,  дҽміне,  хош  иісіне  қарай  ерекшеленеді. 
Кейбір,  Алматы  облысы    Жамбыл  ауданының  шұбат  үлгілері;  қоймалжың, 
консистенциясы  біртекті  емес,  түйіршіктер  кездеседі.  Ал,  Жамбыл  облысының  шұбат 
үлгілерінің  консистенциясы  біртекті,  сұйық  болып  келген.  Барлық  шұбат  үлгілері    сүт 
қышқылды дҽмімен жҽне хош иісімен ерекшеленеді. 
Шұбат  үлгілерінен  бҿлініп  алынған  ашытқы  саңырауқұлақтарының  туыстық 
дифференциялау  белгілерін  анықтау  үшін,  ашытқы  саңырауқұлақтарының  фенотиптік 
қасиеттері;  клетканың  жҽне  колонияның  морфологиясы,  бүршіктену  сипаты, 
культуралдық  белгілері,  белгілі  бір  кҿмірсуды(глюкозаны,  лактозаны)  ашыту 
қабылеттілігі зерттелінді.Клетка 
морфологиясы. 
Бҿлініп 
алынған 
ашытқы 
саңырауқұлақтарының  жасушасы-дҿңгелек,  сопақша,  жұмыртқа  пішіндес,  цилиндр 
пішінді  болып  келеді.Зерттеу  барысында,  ашытқы  саңырауқұлақтарының  жасушасының 
ең  кҿп  бҿлігі  дҿңгелек,сопақша  жҽне  жұмыртқа  пішіндес  болып  келеті  белгілі 
болды.Ашытқы  саңырауқұлақтардың  жасушаларының  мҿлшері  түрлерінің  ҽр  түрлілігіне 
сҽйкес  ені  1,5-2,0-ден  -  10  мкм,ұзындығы  4,5  -ден  -13  мкм  дейін  жетеді.  Кҿпшілік  35 
изоляттардың  жасушалары  жекеленген  бір  клетканы  болып  орналасса,ал  15-қа  жуық 
изоляттардың  жасушалары жұптасып,қысқа тізбекті болып келеді. 
Ашыткы  саңырауқұлақтардың    вегетативті  кҿбею  жолы  таксономиялық  бҿлуде 
маңызды орын алады. Зерттеулерден, зат шынысынның бетіндегі,картопты-глюкоза агары 
бар  ортада,  ашытқы  саңырауқұлақтардың  вегетативті  клеткалар  түзуі  бүршіктену  жҽне 
бҿліну  арқылы  жүретіндігі  анықталды.  Барлық  облыстардың  шұбат  үлгілерінде  ашытқы 
саңырауқұлақтардың изоляты бүршіктену арқылы кҿбейетіндігі анықталды. Оның ішінде, 
ашытқы  саңырауқұлақтардың  40  изоляттарының  вегетативті  кҿбеюі  аналық  клеткалары 
жан-жағынан  бүршіктер  түзіп,  кҿп  жақты  бүршіктену  арқылы  кҿбейеді.  Ал,  ашыткы 
культуралардың  ең  аз  бҿлігі  -Алматы  облысы  Жамбыл  ауданының  шұбат  үлгісінде  5 
изолят анықталды. Кейбір, культураларда, жаңа пайда болған бүршіктер аналық клеткадан 
бҿлінбей-ақ, кҿздері ары қарай бҿліне береді. Нҽтижесінде мицелийлерге ұқсас құрылым 
пайда болады. Ҽдебиеттерде, ашытқы  саңырауқұлақтарды  қалыпты жағдайда ҿсіргенде, 
вегетацияланатын бір клеткалы саңырауқұлақтар деп беріледі. Бірақта, кҿптеген ашытқы 
саңырауқұлақтар  мицелиальды  құрылым  құруға  қабылетті.Ҽр  түрлі  облыстардың  шұбат 
үлгілерінен  бҿлініп  алынған  ашытқы  саңырауқұлақтардың  15  изоляты  рудиментарлы 
жалған  мицелилер  2  изоляты  бұтақталған  бластоспоралары  бар  жалған  мицелиялар 
құрайды. 
Бҿлініп  алынған  ашытқы  саңырауқұлақтардын    ҿте  үлкен  колониялар  түзуін  қатты 
сусло-агар 
 
қоректік 
ортасында 
2-3 
апталық 
культураның 
ҿсуі 
арқылы 
бақыланды.Ашытқы  саңырауқұлақтардың    басым  кҿпшілігінің  15  изоляттардың  
колониялары  беті жылтыр, түсі ақшыл, шеті  тегіс, ортасы  дҿңес, ал кейбір колониялар 
формасы  үш  бұрыш  тҽрізді,  дҿңестеу  ұсақ  секторлардан    тұрды.Зерттелініп  отырған  10 
изоляттардың    алып  колонияларының  диаметрі    25-30  мм,  пішіні    дҿңгелек,түсі  ақшыл-
қоңырлау,  беті  жылтыр,  ортасы    дҿңестеу,  ортасының    шетіне  дейін  майда  сегменттер 
байқалды. 
Культуралдық  белгілері.  Ашытқы  саңырауқұлақтардың  культуралдық  белгілері 
сұйық  жҽне  қатты  қоректік  орталарда  зерттелінді.Зерттеу    барысында,  сұйық    глюкоза  - 
пептонды  жҽне  сусло  6°Б  қоректік  орталарда  24-48  сағ  ҿсірілгеннен    кейін,  ашытқы 
саңырауқұлақтардың    45  изоляты  қоректік  ортаны  мҿлдір  қалдырып,  пробирка  түбіне 
тұнба  түзген.  Олардың  ішінде,  5  изоляттарда  1  айдан  кейін  культуралдық  сұйықтықтың 
бетіне  жұқа  тақтайша  жҽне  пробирка  қабырғасына    жанасқан  қабықша  түзді.Қиғаш 
штрихпен егілген  қатты қоректік ортада 45 изоляттардың  түсі  ақшыл немесе қоңырқай, 

146 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
шеті тегіс, жылтыр, бір айдан кейін культуралдың түсі күңгірттеді.  
Ашытқы  саңырауқұлақтардың    басым  кҿпшілігі  (15  изолят)  қоректік  ортаны  аздап 
лайлап,  пробирка  түбіне  аздап  тұнба  түзген.  Осы  изоляттарды  сусло-агар  қоректік 
ортасында қиғаш штрихпен еккенде, 24-28°С температурада 2-3 тҽуліктен кейін, ортаның  
түсі  ақ-сұр,  біркелкі  ҿскен,  шеті  тегіс,  жылтыр  болды.  Ашытқы    саңырауқұлақтардың  2 
изоляттары  сұйық  ортада,  ортаны  қатты  лайлап,  қалың    тұнба,  беттік  қаймақ  жҽне 
қабырғалы  қабықша  түзетіндігі  байқалды.  Ашытқы  саңырауқұлақтардың  беттік  қаймақ 
түзуі клеткалардың мицелиалды құрылым құруына қабылетті екендігін кҿрсетеді. Қиғаш 
сусло агарға штрихпен еккенде, ашытқылар жақсы ҿсті, түсі ақшыл-сұр, қыртысталынған, 
шеті мицелиалды болып келеді. 
Сонымен,  зерттелінген  культуралар  бір  қатар  морфологиялық  белгілерімен 
ерекшеленді,яғни  клетка  пішіні  жағынан    (дҿңгелектен,цилиндрге  дейін),  вегетативті 
кҿбеюуіне қарай (рудиментарлы мицелилер) ҽр түрлі болды.  
Физиологиялық  биохимиялық  қасиеттерін  зерттеуде,  белгілі  бір  кҿмірсуларды 
ашыту қабылеттілігі, басты таксономиялық белгілердің бірі болып табылады (кесте 2).  
Кесте 2 . Ашытқы саңырауқұлақтарды кейбір физиологиялық қасиеттеріне қарай ажырату 
 
Аймақ 
Из
олят
та
р с
ан
ы
 
Қасиеттері 
бірдей 
изоляттар 
саны 
Кҿмірсуларды 
ашыту 
Ассимил
яция 
Ди
аз
ои
ен
ді 
ор
та
да
 ҿс
уі
 
глюкоза 
Лактоза 
инозит 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Алматы 
облысы 
жамбыл 
ауданы 
30 
20 
+ 
- 
- 
- 
10 
+ 
+ 
- 
- 
Жамбыл 
облысы 
20 
15 
+ 
- 
- 
- 
5 
+ 
+ 
- 
- 
Ескерту;(+)жақсы ҿсу; (+-)-баяу ҿсу; (-)- ҿсу байқалмады  
Ашытқы  саңырауқұлақтардың  кҿмірсуларды  ашыту  қабылеттілігі  Дунбар 
трубкасында 7 тҽулік бойы бақыланып,  ашытқы саңырауқұлақтардың  басым кҿпшілігі 35 
изолят кҿмірсулардан глюкозаны белсенді ашытса, 15 изолят лактозаны ашытқан.  Барлық 
изоляттар  инозитті  қажет  етпеге,  жалпы  инозитті  базидиомициттердің  76%-ы  , 
аскомициттердің 90%-ы пайдаланбайды.Диозониенді кҿк ортада,ашытқылар теріс реакция 
берді, яғни бұл базидиомицеттерге жатпайды.  
Ашытқы саңырауқұлақтардың  физиологиялық қасиеттері: қанттың жҽне тұздың ҽр 
түрлі концентратциясына  тҿзімділігі, витаминсіз  ортада ҿсуі  жҽне  желатинді сұйылтуы  
3-ші  кестеде  кҿрсетілген.  Культуралардың  кҿп  бҿлігі  тұздардың  жҽне  қанттардың  
жоғарғы  концентрациясына    тҿзімді    болып  келеді.  Ашытқы    саңырауқұлақтардың  
барлығы  NaCl-дың  8-9  %  концентрациясында  жақсы  ҿсіп,  ал  NaCl-дың  12-15  % 
концентрациясында    Жамбыл  -  5изолят,  Алматы  10  изолят  ҿсуін  мүлдем  тоқтатты. 
Сонымен қатар 35  изолят  қанттардың  жоғарғы концентрациясына  тҿзімді болып келеді, 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 147
 
ал  Жамбыл    облысының    шұбатының  5  изолятында,  Алматы  облыс-  10  изолятында  
қанттың  жоғарғы  концентрациясында  ҿсу  байқалмады.  Барлық  культуралар  витаминсіз 
ортада ҿспеді жҽне протеолитикалық қасиет байқалмады. 
Кесте 3. Ашытқы саңырауқұлақтардың физиологиялық қасиеттері. 
Аймақ 
Изолят
-тар 
саны 
Қасиеттер
і 
бірдей 
изоляттар 
саны 
Na  Cl  бар  ортада 
ҿсу,% 
Глюкоза 
бар  ортада 
ҿсу,% 
Жела
тинді 
сұйы
лт 
уы 
  
 
Вит
ами
н-сіз 
Орт
ада 
ҿсуі.
% 
8-9 
10-11 
12-
15 
50 
55 
Жамбыл 
облысы 
20 
15 
5 
+ 
 
+ 
+ 
 
+ 
- 
 
+ 
- 
 
+ 
- 
 
- 
- 
 
- 
- 
 
 
Алматы 
облысы 
Жамбыл 
ауданы 
30 
20 
10 
+ 
+ 
 
 
+ 
+ 
 
 
± 
- 
 
 
 
+ 
- 
 
 
± 
- 
 
 
- 
- 
 
 
- 
- 
 
 
Барлық  изоляттардың  ҽр  түрлі  температурадағы  тұрақтылығы,    глюкоза-пептонды 
сұйық ортада жҽне  сусло-агар қоректік орталарда зерттелінді. Изоляттардың оптимальды 
температурасы  24-30  ˚С,  максимальды  -37˚С.    Сонымен,  барлық  изоляттар  глюкоза-
пептонды  ортада    22˚,  24˚,  30   37˚С  температура  аралығында  жақсы  ҿсіп,  45˚С 
температурада  (3  изоляттан  басқа)  ҿсуі  байқалмады.  Бұл  культураларды  45˚С 
температурада  ҿспеудің  болмауы,  лактозаны  ашытатын  ашытқы  саңырауқұлақтарға  тҽн 
қасиет. Бұл зерттеулердің нҽтижелері 4-ші кестеде кҿрсетілген. 
Кесте 4. Ашытқы саңырауқұлақтардың ҽр түрлі температурада ҿсуі дҽрежесі 
Топтар 
Изоляттар саны           Температура,˚С  
22 
24 
30 
37 
45 
Жамбыл 
облысы 
17 
3 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
± 
Алматы 
облысы 
Жамбыл 
ауданы 
25 
5 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
± 
- 
- 
Ескерту: (+) – жақсы ҿсу; (±) –баяу ҿсу; (-) –баяу байқалмайды. 
 
Зертеулердің нҽтижесінен, ҽр түрлі облыстардың  шұбат үлгілерінен бҿлініп алынған 
ашытқы  саңырауқұлақтардың  негізгі  морфологиялық,  культуралдық  жҽне  физиолого-
биохимиялық қасиеттерін зерттеу, олардың  туыстық денгейін анықтауға мүмкіндік берді.    
Ашытқы  культураларының  клеткаларының  пішініне,  вегатативті  кҿбеюіне,  спора 
түзу  қабылеттілігіне,  физиологиялық,  биохимиялық  белгілеріне  қарап:  кҿмірсулардан 
лактозаны  ашытпай,  мальтозаны  ферменттеуіне,  тҽжірибеге  алынған  ашытқы 
саңырауқұлақтардың 35 изолят Saccharomyces туысына жақын деп есептелінді. Қалған, 15 
изолятардың  морфологиялық,  культуралық,  физиологиялық  белгілеріне  жҽне  лактозаны 
ашыту қабылеттілігіне қарай Torulopsis туысына біріктірілді. 

148 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 149
 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: