СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ВОСПИТАНИЯ

134
в обществе ощущается «дефицит нравственности» как у отдельных личностей, так и во взаимоотноше­
ниях между людьми. Одним из характерных проявлений духовной опустошенности и низкой культуры 
выступило утрачивание патриотизма как одной из духовных ценностей нашего народа. В последние 
годы наблюдается отчуждение подрастающего поколения от отечественной культуры, общественно­
исторического опыта своего народа. Существенные изменения, произошедшие в стране за последние 
годы, и новые проблемы, связанные с воспитанием детей, обусловили переосмысление сущности пат­
риотического воспитания, его места и роли в общественной жизни. Решение проблемы воспитания 
патриотизма  потребовало  новой  идеологии  образовательной  и  воспитательной  деятельности.  Идея 
воспитания патриотизма и гражданственности приобрела государственное значение.
В связи с этим, в Государственной программе патриотического воспитания граждан Республики 
Казахстан на 2006­2008 годы [1] отмечается, что чувство патриотизма, как форма переживания чело­
веком своего отношения к Отечеству, является одним из наиболее глубоких, закрепленных веками, 
тысячелетиями чувств, которое выражается в потребности достойного, самоотверженного, вплоть до 
самопожертвования, служения Родине. Это формирует гражданскую позицию личности и выступает в 
качестве необходимого условия эффективного функционирования государственных институтов в ин­
тересах укрепления экономического и военного могущества страны. В своей работе М.С. Измаганбетов 
[2] отмечает, что процесс патриотического воспитания – это деятельность, направленная на передачу 
будущим поколениям общественно­исторического опыта, целенаправленное воздействие на духовное 
и физическое развитие личности в целях формирования преданности и готовности служить Отечеству, 
защищать его от врагов, быть подготовленным к общественной жизни и производительному труду.
В соответствии с важностью поставленных задач система патриотического воспитания детей и мо­
лодежи, по нашему мнению, включает в себя духовно­нравственное воспитание, военно­историческую 
подготовку, подготовку по основам безопасности жизнедеятельности, подготовку по основам военной 
службы, военно­техническую и специальную подготовку детей и молодежи. Как отмечают А.М. Ким и 
А.В. Ким [3], эффективность военно­патриотического воспитания учащейся молодежи может зависеть 
от следующих факторов:
– грамотная организация военно­патриотической работы в учебном заведении;
– разнообразие форм и методов работы;
– дифференцированный подход в работе с различными категориями учащейся молодежи. Вместе с 
тем, по мнению данных авторов, современная система военно­патриотического воспитания нуждается 
в обновлении и совершенствовании.
Целью нашего исследования является выявление и анализ социально­педагогических условий, спо­
собствующих повышению эффективности патриотического воспитания.
Развитие общества, его благополучие и процветание, духовная и нравст венная культура во многом 
зависят от цели и содержания воспитания. Одним из важнейших институтов, осуществляющих вос­
питательную работу и пат риотическое воспитание в частности, во все времена была и остается школа. 
Меняются цели, содержание, методы воспитания патриотизма, но сам этот процесс всегда присутство­
вал в деятельности учебно­воспитательных учреж дений различного типа, и это вполне закономерно, 
так как решением задач воспитания, наряду с семьей, средствами массовой информации, обществен­
ными объединениями, призвана заниматься и школа.
В учреждениях общего среднего образования патриотическое воспитание является одним из на­
правлений  духовно­нравственного  формирования  гражданских  качеств  личности,  установок­идей 
служения  Отечеству, его защиты. В процессе воспитания очень важен учет возрастных особенностей. 
У учащихся младшего школьного возраста педагоги формируют представле ния о человеке, как о глав­
ной ценности общества, дают им начальные сведе ния о Конституции Республики Казахстан, правах 
человека и ребенка. Важную роль играет и формирование понятия о своей малой родине (город, улица, 
школа), семье, своей родословной, а также обучение детей культуре общения. У учащихся среднего 
школьного возраста складываются базовые представле ния о «большом» и «малом» социумах, своем 

135
месте в них. Для старшеклассников особую роль играют практическая направленность в сообществе, 
ее ориентация на общественно полезные дела, участие ребят в разработке и практическом воплощении 
собственных социальных проектов, проведение благотворительных акций, поисковая работа.
Важным критерием эффективности гражданско­патриотического воспи тания, как показывает опыт 
многолетней деятельности, является личностный рост каждого ребенка, подростка, молодого человека, 
позитивная система его отношения к миру. Показателями успешности воспитательной деятельности 
педагога является активность воспитанников, самодисциплина, достоинство и стремление к самосо­
вершенствованию, развитое чувство собственного досто инства, наличие совокупности моральных ка­
честв, осознание и объективная самооценка ребенком своего «Я» как гражданина, патриота, человека.
Патриотическое  воспита ние  в  школе  должно  осуще ствляться  как  в  процессе  обучения,  так  и  во 
внеуроч ной  и  внеклассной  деятель ности.  Этот  про цесс  предполагает  широкое  использование  воз­
можностей  учебных  дисциплин  и  вклю чение  детей  в  разнообразные  виды  социально  значимой  де­
ятельности, так как в школьные годы раскрывается содержание пат риотизма как чувства люб ви к Ро­
дине, заботы об ее интересах, готовности к ее защите от врагов. Патриотизм, как общече ловеческая 
ценность, для каждого конкретного школь ника может проявляться в чувстве гордости за дости жения 
родной страны, горе чи за ее неудачи и беды. На разных возрастных сту пенях важно воспитать у школь­
ников уважение к ис торическому прошлому сво его народа, бережное отно шение к народной памяти, 
национально­культурным традициям, тем людям, кто своим творчеством обогатил национальную и 
общечело веческую культуру.
Патриотическое воспитание в учреждениях образования должно но сить систематический харак тер. 
В его процессе исполь зуются разнообразные сред ства и методы актуализации исторической памяти, 
объек тов патриотической гордости. В комплекс задач патриотического воспитания включается фор­
мирование уважительного отношения к символам суверенности народа и государства – государствен­
ному флагу, гербу, гимну. Сегодня общество особенно во лнует проблема воспитания молодежи в духе 
патриотиз ма, и наличие данной проблемы привело к интенсивному по иску пути ее решения. Свиде­
тельством тому является то, что государство уделяет серьезное внимание формированию патриотизма 
у школьников, что нашло отражение в ряде норм и законодательных систем.
Таким образом, процесс патриотического воспитания учащихся в школе должен осуществляться на 
основе таких принципов, как: 
– научность (актуализация проблемы патриотического воспитания в философской, социологичес­
кой, психологической, педагогической литературе);
– целостность (обеспечение единства и взаимосвязи всех компонентов воспитательного процесса, 
направленных на реализацию общей цели – формирование личности гражданина­патриота через це­
лостность его взаимоотношений с окружающим миром: природой, обществом, людьми);
– непрерывность (последовательность педагогической деятельности образовательных учреждений 
различного уровня, способных объединить усилия субъектов (семья, педагоги, коллектив, обществен­
ные организации, этнические сообщества, средства массовой информации и др.), направленные на вос­
питание гражданина­патриота Отечества);
– уникальность (представляет собой первичное эмоциональное выражение души и духа личностно­
го характера, основанное на отношении к Отечеству);
–  системность  (системный  характер  воспитания  ценностно­нравственных  отношений  к  родному 
краю, региону, Отечеству);
– гуманизм (гуманизация всех сторон жизнедеятельности учащихся, их отношений с окружающим 
миром, воспитание целостной личности, образованной, духовно богатой, способной существовать в 
гармонии с природой, окружающей социальной, этнической средой);
–  демократизм  (воспитание  гражданина­патриота  на  демократических  традициях  гражданского 
общества);
– приоритет исторического наследия (поэтапное вхождение в общечеловеческую культуру, начи ная 
с этнокультурных, исторических и нравственных ценностей);

136
– преемственность, учет этнопсихологических особенностей (любовь к родителям, близким, родно­
му очагу);
– народность (приобщение к народным истокам духовности, воспитание на культурно­историчес­
ких и прогрессивных этнопедагогических традициях народа);
– природосообразность (любовь к своей местности, этносу; привитие чувства бережного отношения 
к природе, воспитание чувства хозяина родной земли);
– координация (согласование действий субъектов процесса патриотического воспитания учащейся 
молодежи в образовательном учреждении); 
– динамизм (обновление процесса патриотического воспитания учащейся молодежи, связанное с 
усложнением целей, за дач, содержания, отношений, управления и т.п.).
Результаты поведенного нами исследования позволяют сделать следующие выводы.
Патриотизм представляет собой сложное и многогранное явление. Будучи одной из наиболее зна­
чимых ценностей общества, он интегрирует в своем содержании социальные, политические, духов­
но­нравственные,  культурные,  исторические  и  др.  компоненты.  Проявляясь,  в  первую  очередь,  как 
эмоционально­возвышенное отношение к Отечеству, как одно из высших чувств чело века, патриотизм 
выступает в  качестве важной  составляющей духовного  богатства лич ности,  характеризует высокий 
уровень ее социализации. Патриотизм включает в себя всю совокупность патриотических чувств, идей, 
убеждений, традиций и обычаев. Он является одной из наиболее значимых, непреходящих ценностей 
общества, оказывающих воздействие на все сферы его жизнедеятельности.
Патриотизм выступает в качестве одного из факторов развития общества, атрибутов его жизнеспо­
собности. Как правило, он служит сплочению различных социальных, национальных, религиозных и 
др. групп соотечественников, что особенно отчетливо проявляется при возникновении внешних вы­
зовов или угроз. 
Эмоционально­возвышенное отношение к Отечеству, восприятие его как одной из высших соци­
ально значимых ценностей, общественное и индивидуальное сознание отражается и закрепляется в па­
триотизме. Он связывает соотечественников, людей разного социального положения и разных нацио­
нальностей узами общей солидарности, общей готовности служить интересам государства. Истинная 
ценность патриотизма особенно полно проявляется в наиболее сложные и трудные периоды жизни 
общества, когда имеют место реальные угрозы его существованию. Обращение к патриотизму, как к 
высшей ценности, не теряющей своего значения при самых неблагоприятных изменениях, способно 
мобилизовать общество на преодоление испытаний и трудностей. В политической практике многих 
видных государственных деятелей всех времен и народов имеется немало характерных примеров об­
ращения к Отечеству для достижения наиболее сложных целей, задач, решение которых предполагало 
в качестве важнейшего условия сплочение и объединение нации. Именно патриотизм наполняет смыс­
лом жизнь и деятельность людей, помогает им объединиться во имя служения обществу и государству.
Патриотические идеи и лозунги являются мощным фактором мобилизации широких масс на дости­
жение социально значимых целей. Характер и основная направленность деятельного патриота прояв­
ляются, прежде всего, в активной сопричастности проблемам, волнующим общество, ответственности 
за исторические судьбы своей Родины, готовности разделить со своей страной и народом трудности и 
невзгоды. 
Обращаясь к анализу проблем патриотического воспитания молодежи, в педагогической деятель­
ности, с неизбежностью, мы выдвигаем задачу оценки и разработки тео ретических основ формирова­
ния инновационной деятельности педагога в области формирования патриотизма. Эта задача имеет 
глубокий социально­педагогический смысл, так как от ее решения зависит успех преобразований в 
системе об разования, перспективы развития школы и, в целом, всей страны. Выявление ведущих тен­
денций, принципов, психолого­педагогических условий, способствующих повышению эффективности 
патриотического воспитания, составило цель данного исследования. 

137
Литература:
1. Государственная программа патриотического воспитания граждан Республики Казахстана 2006­
2008 годы //Казахстанская правда. – 2006. – № 228.
2.  Измағанбетов  М.С.  Бастауыш  әскери  дайындық  –  әскери  патриоттық  тәрбиенің  негізгі  түрі  // 
«Аумақтық қорғаныс және аймақтың жұмылу дайындығының проблемалары» туралы аймақтық ғы­
лыми­практикалық конференциясының еңбектері. – Қызылорда, 2006. – С. 38­42.
3.  Ким  А.М.,  Ким  А.В.  Военно­патриотическое  воспитание  учащейся  молодежи  //  Матер.  респ. 
науч.­практ. конф. «Кеңестік геосаясат: тарихы мен тағлымы». – Кызылорда, 2009. – С. 163­164.
Түйіндеме
Бұл  мақалада  жастардың  патриоттық  тәрбиесінің  мәселелері  қарастырылған.  Сонымен  қатар 
патриоттық  тәрбиенің  тиімділігінің  жақсаруына  әсер  ететін  әлеуметтік­педагогикалық  жағдайлары 
талданып анықталған. Патриотизмді қалыптастыру саласындағы мұғалімнің инновациялық қызметін 
қалыптастырудың теориялық негіздерін бағалау мен жасаудың терең әлеуметтік­педагогикалық ма­
ңызы бар, себебі оның жүзеге асырылуына білім беру жүйесіндегі өзгерістердің нәтижесі, мектептің, 
жалпы мемлекеттің даму перспективалары байланысты.
Summary
This  article  deals  with  the  problem  of  the  patriotic  education  of  youth.  The  article  also  analyzed  and 
identified the social and pedagogical conditions that improve the efficiency of patriotic education. The rating 
and development of the theoretical basis for the formation of innovation teachers in the field of patriotism 
formation has a deep social and pedagogical sense, because of its solution depends on the success of reforms 
in the education system, the prospects for development of the school and in general throughout the country. 
ӘОЖ 518.543:371.388 
БИОЛОГИЯДАН ДАЛАЛЫҚ ОҚУ ТӘЖІРИБЕСІНДЕ 
ФЕНОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
Г.А. НАЗАРОВА, 
педагогика ғылымдарының кандидаты
Н.Ә. ӘКІМТАЕВА, 
магистрант,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, 
Қазақстан Республикасы 
Кешенді далалық оқу тәжірибесі өзінің мәні бойынша нақты табиғи жағдайда практикалық оқыту 
формасы болып табылады. Тәжірибе барысында студенттерге ғылыми жұмыстар, зертханалық және 
далалық зерттеулер жүргізуге, зерттеудің алдын­ала бекітілген тақырыбы бойынша тәжірибелік мә­
ліметтерді жинауға, биологиялық, зертханалық және далалық зерттеу әдістерінің қазіргі түрлерін иге­
руге мүмкіндік жасалады.
Зерттеу барысында студент тұлғасының дамуын қамтамасыз ететін және оларда зерттеушілік дағ ды 
қалыптастыруға, студенттердің далалық жағдайларда зерттеу жүргізуге тұлғалық­мотивациялық да­
йындықтарын қалыптастыруға бағытталған тиімді әдістер, әдістемелік жолдар және оқыту құралдары, 
18­0126

138
студентердің  әрекетін  ұйымдастыру  тәсілдерін  анықтау  маңызды.  Биологиялық  пәндер  бойынша 
өткізілетін далалық оқу тәжірибесінде студенттердің зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру белгілі 
бір әдістемелік шарттарды бақылау көмегімен жүзеге асырылды. Біз анықтаған әдістемелік шарттар 
мынадай: 
а)  мұғалімдердің  студенттерде  зерттеушілік  дағды  қалыптастыруға  деген  теориялық  және  әдіс­
темелік дайындығы; 
б) оқытудың практикалық әдістерін, формалары мен құралдарын үйлестіру; 
в) зерттеушілік әрекеттің топтық және жекелеген әдістерінің үйлесімділігі;
г) табиғи орта нысандарын кеңінен пайдалану.
Студенттердің  зерттеушілік  дағдыларын  қалыптастыруға  бағытталған  зерттеушілік  әрекеттерді 
ұйымдастыру кезінде төмендегі жайттарды ескеру қажет:
• Студенттердің зерттеу жұмыстары мақсатқа бағытталған сипатта болады, жұмысты орындау мақ­
саты оқытушыға ғана емес, оны орындайтын, оқу үдерісіне белсенді қатысатын студентке де белгілі 
болуы тиіс;
• Студентке өз білімін, шеберлігін, дағдысын толық пайдалануға, өз ұсыныстарының туындауына, 
өзінің көзқарасы тұрғысынан пікірін айтуға мүмкіндік берілуі тиіс;
• Студенттерде өзін­өзі бақылау, алдына қойылған тапсырманы шешу тәсілін өз бетінше таңдау, 
осы тапсырманың шешімін және шешім нәтижелерін дұрыс бағалай алу дағдысы қалыптасуы керек;
• Студенттің жұмысын бағалау қажет, жұмысты орындауға кіріскен студентке өзінің қалай баға­
ланатыны, бағалау кезінде қандай өлшемдер есепке алынатыны жөнінде хабарлау қажет.
• Студенттердің зерттеушілік жұмыстарын ынталандырып отыру қажет.
Білімнің белгілі бір жүйесін, икем мен дағдыны меңгеру, зерттеу жұмысын орындау барысында 
тәрбиелеу мен дамыту үдерісі биологиялық пәндерден жүргізілетін далалық оқу тәжірибелерінде түр­
лі формада жүзеге асырылады. Биологиядан кешенді далалық оқу тәжірибесінде ғылыми жұмыстар 
ұйымдастыру формалары: танымжорықтар, зертханалық жұмыстар, дәрісханалық сабақтар, дәрісха­
надан тыс сабақтар, өзіндік жұмыстар, фенологиялық бақылау жұмыстары және т.б.
Өте  ежелгі  және  дәл  қазіргі  уақытта  тірі  ағзалардың  маусымдық  өзгерістерінен  мәлімет  жинақ­
тай тын басты әдіс фенологиялық бақылау болып табылады. Яғни, фенологиялық бақылау кезінде әр 
ағзаның дамуы мен өсуін тіркеп, тексере аламыз. 
Фенология (гректің fenomen – пайда болуы және logos – ғылым деген сөзінен шыққан) – табиғатта­
ғы  маусымдық  құбылыстың  басталуын  мен  аяқталуын  зерттейтін  ғылым  саласы.  Өсімдіктердегі 
маусымдық дамуды бақылаумен айналысатын ғылым – фитофенология (грек тілінен аударғанда фи­
тон – өсімдік).
Ғылыми негізі бар фенологиялық бақылауды ұйымдастыру жоғары оқу орындарында үздіксіз жұ­
мыс жүргізетін фенологиялық үйірмелерді қалыптастыруды қажет етеді. Оның жұмысына І курстан 
бастап студенттерді тарта бастау керек. Оның құрамында 15­20 адам болса жеткілікті.
Фенологиялық үйірме жұмысының негізгі бөлігі – оның мүшелерінің (жетекшіден бастап) үнемі 
бақылау жүргізулері және алынған мәліметтерді табиғат күнтізбесі, кесте, сурет және т.б. құжаттар 
түрінде рәсімдеуі. Егер үйірмеде жеке бағдарламалар бойынша белгілі бір нысандар тобын:
–  гидрометерологиялық  құбылыстарды  бақылау:  ауа  райын,  метерологиялық  құбылыс;  гидро­
логиялық құбылысты;
– табиғаттың қауіпті құбылыстарын бақылау;
– жануарларды, жәндіктерді, бауырымен жорғалаушылырды, құстарды, сүтқоректілерді бақылау;
– өсімдіктерді: жалпақ жапырақты ағаштар мен бұталарды; қылқанжапырақты ағаштарды; шөп­
те сін өсімдіктерді бақылайтын топтар қалыптастырылса, жақсы жұмыс нәтижелеріне қол жеткізуге 
бола ды.
Қорқыт  Ата  атындағы  Қызылорда  мемлекеттік  университетінің  биология  мамандығы  бойынша 
оқитын студенттерінің зерттеушілік біліктіліктерін дамытуда жергілікті жерде өсетін өсімдік түрлерін 

139
фенологиялық бақылауға үйретудің маңызы зор. Себебі, фенологиялық бақылау – биология саласы 
бо йынша  ғылыми  зерттеу  жүргізудің  арнайы  зерттеу  әдістерінің  бірі.  Осы  әдісті  меңгеру  олардың 
пәнге қызығушылығын арттырады, сонымен қатар, мектепте оқушыларды табиғи нысандарға бақы лау 
жасауға үйретуде кәсіби әдістемелік дайындығын іске асырады.
Жалпы Сыр бойының гидроморф жерлеріндегі өсімдік қауымдастығын байырғы аймақтық өсім­
діктер емес тез ауысып тұратын ортаға бейімделген плаккаттық топтар құрайды [1]. Осы плакат тық 
топ  өсімдіктеріне  фенологиялық  бақылау  жасауды  ұйымдастыру  студенттердің  арнайы  біліктілі гін 
қажет етеді. 
Фенологиялық бақылауды ұйымдастыру жұмысын қыстың соңғы күндері, яғни ең алғашқы көктем 
мезгілдерінде  бастаған  тиімді.  Студенттерді  ең  алдымен  бақылаудың  мақсаты  және  міндеттері мен, 
бақылау  нысанымен,  жеке  даму  фазаларының  басталу  белгілерімен,  әрбір  топ  бойынша  зерттеу ге 
таңдалған нысанды бақылау бағытымен, фенологияның негізгі ұғымдарымен және терминдерімен та­
ныстыру қажет.
Фенологиялық  бақылауды  ұйымдастыру  бақылау  алаңын  және  жүру  бағытын  (маршрутты)  таң­
даудан басталады. Бақылау алаңы төмендегідей талаптарға сәйкес таңдалады:
1) көптеген жылдар бойы баруға қолайлы болуы, яғни ол алаңқай және оған баратын жүру бағыты 
(маршрут) бақылаушыға тікелей жақын орналасуы (үйге бару немесе қайту жолында болуы) және оған 
баруға көп уақыт пен күш жұмсау қажет;
2) үнемі бақылау жүргізілетін орындар жер бедері мен өсімдігі бойынша қоршаған жергілікті жер­
ден өте қатты ерекшеленбеуі керек;
3) алаңқайда ағаш өсімдіктер бір түйірден емес, ең кем дегенде 5­10 түйір болуы қажет. Қалыпты 
дамыған ағаштар мен бұталардың орташа жастағы топтарына зейін аударылу керек;
4) шөптесін өсімдіктерде жеткілікті мөлшерде болуы қажет [2].
Қалалық  жерде  әдетте  бақылауды  парктерде,  саябақтарда,  жақсы  көгалдандырылған  көшелерде, 
агробиологиялық үлескілерде, жылыжайларда ұйымдастырады. Сондықтан елді мекендер мен қала­
лық жердің ауа райының арасында, табиғи жағдай мен жылыжайдың арасында болатын айырмашы­
лық тарды ескеру керек, бұл сол жерде кездесетін өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігінде болатын 
түрлі фазаларға ықпал етеді
Бақылау жүргізетін алаңқай мен жүру жолы (маршрут) таңдалып, анықталғаннан кейін оларды 
бү ге­шігесіне  дейін  сипаттау  қажет.  Бақылау  орнын  нақты  сипаттамайынша,  түрлі  бақылаушы­
лар дан келіп түскен фенологиялық ақпаратты салыстыру мен талдау мүмкін емес. Сипаттаманы 
негізгі өсім дік нысанының орналасқан жері көрсетілген схемалық картамен толықтыру дұрыс бо­
лады. Ол осы бақылауды жалғастырған адамға жеңілдік береді. Бақылау орны таңдалғаннан кейін 
бақылау нысанын таңдайды. Табиғаттың маусымдық дамуы және оның заңдылықтары жөніндегі 
түсінік оның жеке құра ма бөліктерінің дамуын бақылау барысында қалыптасады. Олар неғұрлым 
көп  болған  сайын  табиғат  кешендерінің  маусымды  дамуының  картинасы  солғұрлым  тереңірек 
және толығырақ болады. Бірақ іс жүзінде шексіз табиғат нысандарынының барлығын толығымен 
қамту мүмкін болмайтындықтан, мүмкіндікке қарай, салыстырмалы түрде олардың шамалы бөлігін 
таңдаймыз.
Жалпы фенологиялық бақылау бағдарламасына кіретін зерттеу нысаны мен құбылысын таңдауға 
төмендегідей талаптар қойылады:
1) Бақылау нысаны көп таралған болуы керек, себебі үлкен аумақты территорияда бір типті бақылау 
жүргізу қажет.
2) Бақылау нысаны өте жақсы таныс және қатесіз танылатындай болуы керек;
3) Белгіленетін құбылыс жылдың әр түрлі маусымдарына тән сипатқа ие болуы қажет, себебі жалпы 
фенологиялық бақылаудың басты міндеті – түрлі табиғат зоналары мен аудандарына қатысты жыл дың 
фенологиялық периодтылығын (биоклиматын) жасау.

140
Ең кем дегенде бір түрдің 10 ағашына және бұтасына бақылау жасау керек. Таңдалған экземпляр­
ларды кетпейтін, алынып қалмайтын, алыстан көзге көрінетін этикеткамен белгілеу керек. Шөптесін 
өсімдіктерге бақылау жүргізу үшін 5·5 м болатын тұрақты зерттеу алаңшасын жасау керек. Ол сізге 
қажетті өсімдік түрлері жиі кездесетін үлескі болуы керек. Сонымен қатар, жануарлардың белгілі бір 
түрлерін кездестіруге болатын, құстары бар ағаштар, омыртқасыздарды бақылауға болатын шалшық 
сулар, көлшіктер, су қоймалары және т.б. таңдау маңызды.
Маршрутты және зерттеу алаңын таңдағаннан кейін карта­сызба құрастыру керек. Онда зерттелетін 
нысандар, ең бастысы, өсімдіктер этикеткаларымен көрсетіледі. Құрастырылған карта­сызба одан әрі 
жасалатын бақылаудың жетекшісі бола алады.
Бақылаудың  уақыттылы,  жүйелі  жүргізілуі  –  нақты,  сенімді  фенологиялық  мәлімет  алудың 
маңызды  шарты.  Бақылаудың  ғылыми  және  практикалық  құндылығы  маусымдық  құбылыстардың 
түсу  уақытының  қаншалықты  нақты  анықталуына  байланысты.  Жыл  сайын  маусымдық  құбылыс­
тардың  өзгеруі  салдарынан  өсімдіктердің  де  шығу  мерзімі  де  өзгеріп  отырады.  Мысалы,  бір  жылы 
көктем мезгілі ерте басталып жатса, кей уақытта кеш басталуы мүмкін. Яғни, бұл дегеніміз –  бақылау 
қаншалықты жиі өткізілсе құбылыстың болған нақты уақытын анықтауда жіберілетін қателік сонша 
аз болады. Бақылауды жыл сайын жүргізу барысында әрбір өсімдіктің шығу уақытының орта шама­
сын есептеуге болады. Біршама нақты нәтижені күнделікті жүргізілген бақылау барысында да алуға 
бо лады.  Алайда  бұл  барлық  уақытта  мүмкін  емес.  Жылдың  түрлі  мезгілінде  маусымдық  дамудың 
қарқыны  бірдей  болмайды.   Көктемгі  уақытта  табиғи  құбылыстар  тез  өзгереді,  сондықтан  көктемгі 
бақылауды  күнделікті  жүргізу  керек.  Жазда  үлкен  үзілістер  жіберіледі,  ал  жаздың  соңы  мен  күзде, 
жемістер пісіп, тұқымдар түзілген кезде немесе құстар қайтқанда жиі бақылау жасау қажеттілігі туын­
дайды. Бақылау жасау уақыты да бір уақытта қайталанғаны дұрыс, яғни таңертеңгі уақытта жүргізу 
тиімді, себебі гүлдердің көбісі осы мезгілде гүл ашады. 
Фенологиялық  бақылау  нәтижелерін  тіркеу  ережесі,  жалпы  алғанда,  қатесіз  фенологиялық  мәлі­
меттерді алуды қамтамасыз етуі керек.
Әдебиеттер:
1. Нұрғызарынов А., Шапшанов Қ. Арал өңірінің экологиясы (Қызылорда облысы) / Оқулық. –Ал­
маты, 1996. – 170 б.
2. Юркевич И.Д., Голод Д.С., Ярошевич Э.П. Фенологические исследования древесных и травя­
нистых растений (методическое пособие). – Мн.: Наука и техника, 1980.
Резюме
 В статье рассматривается организация фенологического наблюдения на полевой практике по спе­
циализации  биологии.  Правила  регистрации  фенологических  наблюдений  в  целом  должны  обеспе­
чивать накопление безошибочных фенологических данных, хорошо сопоставимых по годам и четко 
оформленных, чтобы в дальнейшем не возникло трудностей при их использовании. Целью статьи яв­
ляется ознакомление студентов с условиями использования основных требований, которые предъявля­
ются во время фенологических наблюдений. 
Summary
 The article concludes phenological observations on the field practice, to specialization biology. Rules for 
registration of phenological observations in general should provide error­free accumulation of phenological 
information which are well done in accordance with dates and exactly designed in order to avoid difficulties in 
further using. The main aim of the article is to acquaint the usage terms of the basic requirements that is put to 
the students during the phonological observation.

141
УДК 372.881.161.1

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: