Лекция тезистері Синтаксис туралы түсінік
Жалғаулықты қарсылықты сөйлем
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
367983 3
| Жалғаулықты қарсылықты сөйлем
Жалғаулықты қарсылықты сөйлем. Жалғаулықсыз қарсылықты сөйлем Компоненттеріндегі іс-оқиға бір-біріне қайшы мәнде тұратын салалас сөйлемнің түрі қазақ тілінде жарық көрген алғашқы зерттеулерден бастап сөз болып келеді. А. Байтұрсынұлы еңбегінде салаластың бұл түрі “қайырыңқы салалас” деп аталып, оған “соңғысы алдыңғы сөйлемге қарсы мағыналы болып қиысады” деген анықтама берсе, 1936 жылы жарық көрген оқу бағдарламасында салаластың бұр түрі “ереуіл салалас” деп аталған да, ол бірақ, сонда да, сөйтсе де, дегенмен, қайта деген дәнекерлер арқылы жасалады деп анықтама берілген. Қарсылықты салалас сөйлем деп құрамындағы компоненттерінің мағыналары бір-біріне қарама-қарсы келетін салаластың түрін айтамыз. Салаластың бұл түрі бірақ, дегенмен, алайда, сонда да, солай болса да, сөйтсе де, әйткенмен, әйтпесе деген жалғаулықтардың дәнекерлігі арқылы да, жалғаулықсыз да жасалады. Мысалы: Кіршіксіз таза көңілдің бар қиялы осы ғана, бірақ екеуінің арасына өмірдің үлкен бөгеттері, қарсылығы кеп төнді. Ербол алып қашты, бұл жолы “қой” алу оңай болған жоқ (Әуезов). Қарсылық мәндегі жалғаулықтардың бір-бірінен мағыналық айырмашылығы жоққа тән, олар бірінің орнына екіншісі қолданыла алады. Компоненттері жалғаулықсыз байланысқан қарсылықты салаластың көпшілігіне жалғаулықты қойып айтуға да болады. Қарсылықты салаластың жалғаулықты түрі мен жалғаулықсыз түрі арасында ешқандай өзгешелік жоқ, бұл екеуі қарсылықты салалас деген атпен аталатын бір ғана сөйлем компоненттерінің құрмаласуындағы 2 түрлі тәсіл ғана. Салалас құрмалас сөйлем жасалуының негізгі 2 түрлі тәсілінің болатындығын, оның бірі жалғаулықтардың дәнекерлігі, екіншісі-жалғаулықсыз, жай сөйлемдердің бір-біріне тіркесе, іргелесе айтылуы арқылы, яғни жалғаулықсыз құрмаласатыны 1939 жылы жарияланған “Қазақ тілінің грамматикасы” атты оқулықта дәлдеп көрсетілді. Кейбір зерттеушілердің жалғаулықсыз салаласты салалас құрамына қоспай, құрмаластың дербес бір түрі деуіне қарамастан, кейінгі зерттеулердің барлығында да салаласты жалғаулықты, жалғаулықсыз деп бөлу дәстүрге айналды. Демек, салалас құрмалас сөйлемдер компоненттерінің байланысу тәсілдерінің негізгі екі түріне қарай жалғаулықты және жалғаулықсыз салалас болып бөлінеді. Салалас құрмаластың түрлерін саралауда қазақ тіл білімінде әртүрлі пікірлер болды. А. Байтұрсынұлы салаластарды бес түрге бөлді: жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы. Ал Қ. Жұбанов топтамасы қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем түрлерін саралауға негіз болды: ыңғайлас салалас, ереуіл салалас, талғама салалас, себеп-салдар салалас, шарт-жағдай салалас. Кезінде Н. Сауранбаев көрсеткен іргелес салаластар қазір жалғаулықсыз салалас ретінде қарастырылады. Компоненттерінің мағыналық қатынасы жағынан алғанда, қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемнің 8 түрі бар. Олар: Мезгілдес салалас Себептес салалас Қарсылықты салалас Талғаулы салалас Кезектес салалас Түсіндірмелі салалас Салыстырмалы салалас Шартты салалас. Бұлардың мезгілдес, себептес, қарсылықты түрлері жалғаулықты да, жалғаулықсыз да болып келеді, ал талғаулы және кезектес түрлері тек жалғаулықты, ал түсіндірмелі, салыстырмалы, шартты түрлері жалғаулықсыз айтылады. жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|