П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 266
СӨЗЖАСАМ Сөзжасамдық ұядағы түбірлес создердің бэрі бір түп негіз сөзден өрбуі оларда м ағы на байла- ныстылығы н туғызатыны түсінікті. Өйткені бір созжасамдық ұяда қанша туынды соз болса, олар- дың бәрінің құрамында түп негіз сөз бөлады. Ал өл м ағы н аға эсер етпеуі мүмкін емес. Сөны мен бірге сөзж асам ды қ ұядағы туынды түбір сөздер келесі туынды түбірдің жасалуына негіз бөлады да, бірінен-бірі туындап, өрбіп өтырады. Сөнда ұядағы туынды түбір алдындағы сөзден жасала- ды да, өзі келесі туынды сөздің жасалуына негіз бөлады, туынды м ағы наны ң ж асалуына арқау бөлады. Тек сөзжасамдағы тізбектердің сөңғы сөзі ғана алды ңғы туынды сөзден жасалады да, ©зі басқа сөздің жасалуына негіз бөлмайды. Кейінгі бір кездерде өл да басқа сөздің жасалуына негіз бөлуы мүмкін, бірақ қазіргі кезде ө ған тізбек аяқтал ған ды қтан , өл негіз сөз қы зметін атқар- майды. Сөндықтан өл ешқашан басқа сөздің жа- салуына негіз бөлмайды деген ұғым шықпайды. Сөнымен, созжасамдық ұядағы туынды түбір сөздің бэрі бірінің жасалуына бірі негіз болып, олар туынды м ағы наны ң жасалуына арқау бола- ты нды қтан, олар түбірлес создер аталады ж эне түбірлес сөздердің бэрінің мағыналары байланы- сты бөлады. М ысалы, бал—>балшы—>балшылық, бал—>б&одай, бал->балша, бал->балсыз, бал—>балды деген бір ұяны ң түбірлес туындыларын алсақ, өлардың бэрінің мағыналарының жасалуынабдл деген түп негіз сөз қатысуына байланысты, өлар- дың мағы налары байланысты бөлып тұр. А лб а л деген түп негізден балшы туынды түбірі жасал- ғанды қтан, балиіы туынды түбірінің мағы насы - на бал деген сөз арқау бөлып, балшы туынды түбірінің мағынасына өл арқау бөлған, яғни бал- мен айналы саты н маман аты жасалды. Ал өсы баліиы туынды сөзі балшылық деген кэсіп, ша- руаш ы лы қ атауының жасалуына негіз бөлып, өны ң м ағы насы на арқау бөлған. Сөйтіп өсы түбірлес сөздердің бэрі мағыналас бөлып тұр. Бұл сөзжасамдық ұя атаулыға тән құбылыс, сөндық- тан өны заңды лы қ деп тану қажет. Әр сөзж асам ды қ ұялар құрамы ж ағы нан түрліше. Ө йткені сөзж асамдық ұядағы туынды сөздердің саны әр түрлі. Сдндықтан сөзжасам- ды қ ұяны ң көлемі, құрамы туралы сөз қө зға- ғанда, эр сөзжасамдық ұя туралы жеке түрде сөз бөлу керек. Құрамы жағынан сөзжасамдық ұяның белгілі бір тұрақты көлемі жөқ. Ол үлкен де, кіші де бөла береді. Сөзжасамдық ұяның көлемі түп негіз сөздің сөзж асам ды қ қабілетінің күш тілігіне, құнарлылығы на, өнімді-өнімсіздігіне байланыс- ты. Сөзж асамдық ұялар бір-біріне байланысты, бағыныш ты құрылымдар емес. Әр сөзжасамдық ұя өзінше бір дербес құры лы м, эрқайсы сы ны ң өзіндік құрамы бар. Сөзж асамны ң негізгі заңды лы ғы ны ң бірі - негіз сез бен өдан жасалған туынды сөздің мағы - на байланы сты лы ғы деп саналады. Бұл туынды сөздің бір белгісіне жатады. Сөнды қтан туынды сәзді ажырату үшін, өның м ағы насы н өған негіз бөлған сөздің мағынасымен салыстыру керек. Егер негіз сөз бен туынды сөздің арасында м ағы на- л ы қ байланыс бөлса, өл сөл негіз сөзден жасал- ған деуге бөлады. Егер өлардың арасында м ағы - налы қ байланы с бөлмаса, туынды сөз өл негіз сезден жасалмаған. Өйткені туынды сөздің мағынасы негіз сөздің м ағы насы ны ң негізінде жасалады, яғн и негіз сөздің мағынасы туынды сөздің мағынасына арқау бөлады. Ал егер негіз сөз бен туынды сөздің ма- ғыналары арасында мағыналық байланыс бөлма- са, өл арадан туынды сөзді іздеуге бөлмайды. Ба- сқаш а айтқанда, негіз сөз бен туынды сөздің ма- ғына байланыстылығы міңдетгі шарітардың біріне жатады. Сөндықтан өл туынды создің белгісі ре- тінде қаралады. Мысалы,/сб>/ь//с, біл-ім, түй-ін, бөл- м е т.б. Осы келтірілген туынды сөздердің м ағы - наларынан өлардың жасалуына негіз бөлған көр, біл, түй деген сөздердің мағыналары анық көрініп тұр. Басқаша айтқанда, туынды сөздін мағынасы мен өған негіз бөлған сөздің м ағы насы өте бай- ланысты, жаңа м ағы н аға негіз сөздің мағы насы арқау бөлып, негіз сөз бен туынды сөздің м ағы - на байланыстылығын туғызып тұр. Мұндай негіз сөз бен туынды сөздің м ағы на байланыстылығы туынды сөз атаулының бэріне өртақ белгі. Туын- ды сөз бен өны жасауға қатысатын сыңарлардың м ағы на байланы сты лы ғы туынды сөздердің өте маңызды белгілерінің бірі ретінде қаралу керек. Ал сөзж асамдық ұяда бір негіз сөзден тара- ған, ербіген туынды түбірлес сөздер ғана өрын алатын б өл ған д ы қтан , өн дағы туынды түбір сөздердің бэрі бір-бірімен мағыналас бөлады. Бұны сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің бір белгісі ретінде қарайтынымыз сөзжасамдық ұяның құра- мында мағыналық байланысы жөқ сөздердің бөл- мауымен байланысты. Әр сөзжасамдық ұяның құрамындағы түбірлес туынды сөздердің құрамы әр түрлі. Ол жөғарыда келтірілген мысалдардан көрінді .Жел түп негізінен жасалған сөзжасамдық ұяда 105 түбірлес туынды |