П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМДЫҚ ҮЯ
265 ты сөзжасамдық ұяда негізгі түбір сөз де, туын- ды түбір сөз де басқа туынды түбір сөздердің жасалуына лексикалық бірлік ретінде қызмет ат- қарады. Осыдан келіп бір сөзж асам ды қ ұяда негізгі түбірден ж асалған туынды сөздерден де туынды түбірлерден ж асалған туынды түбірлер көп болып шығады. М ысалы, жол негізгі тү- б ірін ен ж а с ал ға н с ө зж а са м д ы қ ұяны алы п қарайы қ. Осы ұяда жол түбірінен тікелей жа- салған туынды түбірлер мыналар: жола, жолай, жолақ, жолдас, жолды, жолдық, жолсыз, жолшы, жоліиыл, жолық - барлығы 11 туынды түбір сөз. Осы ұядағы туынды түбірлерден ж асалған ту- ынды түбірлерді келтірейік: жолат, жолатқыз, жолаттыр, жолаушы, жолаушыла, жолауіиылат, жолауіиътық, жолай, жолайғы, жолақ, жолақсыз, жолақта, жолақтан, жолақты, жолаң, жолаңдық, жолдағыш, жолдама, жолдамалы, жолдамасыз, жолдап, жолдас (ортақ етіс), жолдат, жолдаушы, жолдассыз, жолдассыздық, жолдассын, жолдастық, жолдасша, жолдасіиыл, жолдасшылдық, жолсыз- дық, жолшыбай, жолшыбайғы, жоліиылдық, жолы- ғыс, жолыққыз, жолықтыр, жолықтырыл, бұлар - 39 туынды сәз. Сонда тікелей негізгі түбірден ж асалған туынды түбірлермен салы стырғанда, туынды түбірлерден ж асалған туынды түбірлер 3 еседен аса коп болып тұр. Бұл, әрине, барлық созжасамдық ұяда олардың ара қатысы дәл осы- лай болады дегенді білдірмейді, ол бірде асып, бірде кем болуы мүмкін. Бірақ бір нәрсе аны қ, ол - негізгі түбірден тікелей ж асалған туынды түбірлерден ұяда туынды түбірлерден ж асалған түбірлес туынды түбірлер әлдеқайда коп. Ол - аны қ мэселе, оған күмән келтіруге болмайды. Олай болса, тілде негізгі түбір соз де, туын- ды түбір соз де басқа создің жасалуына негіз бола береді. Ал туынды түбірден жасалған туын- ды түбірлердің созж асамдық ұяда коп болатын себебі, олардың саны коп, ал негізгі түбір ұяда біреу ғана. Созж асамдық ұядағы туынды түбірге негіз болатын создердің түрлілігінен ұядағы туынды түбірлердің морфемдік құрамының түрлілігі келіп ш ығады. Тікелей түп негіз созден ж асалған ту- ындылардың құрамы екі морфемадан тұрады, олар: бір негізгі морфема (негізгі түбір) және бір комекш і морфема (жұрнақ). М ысалы, жол+ық, бөл+ме. Ал туынды түбірлерден жасалған туын- ды түбірлердің құрамы морфемалар түріне қарай бір негізгі морфема мен бірнеш е көмекші мор- фемадан тұрады: жол+ық+тыр, ж он+де+с+тір+т т.б. М ұндай туынды түбірлердің құрамында ең кемі екі комекші морфема болады. Созж асамдағы негізгі түбірден және туынды түбірден жасалған туынды түбірлерді лексикалық бірлік пен созжасамдық жұрнақ тұрғысынан тал- дайтын болсақ, бұл туынды түбірлердің бәрі бір лекси калы қ бірлік пен одан туынды сөз жасай- тын бір ж ұрнақтан тұрады. М ысалы, егін деген туынды созде л е к с и к а л ы қ б ірлік - ек, ж ұ р н ақ - ін. Егінші деген туынды созде лексикалы қ бірлік - егін, созж асам ды қ ж ұрнақ - ші. Егіншілік деген туынды түбір созде лексикалы қ бірлік - егішиі, созж асам ды қ ж ұрнақ -лік . Бұл талдау созжасамдық ұядағы туынды түбір создердің жасалуына негіз болған созді білдіреді де, қай туынды түбір создің қандай создің не- гізінде ж асалғаны н білдіреді. Басқаш а айтқанда, туынды созге негіз болған соз бен соның негізінде ж асалған туынды сөзді білдіреді. Бұл сөзжасам- ның негізгі заңдылықтары ның біріне сай келеді. Тілдегі туынды сөз атаулының бэрі тілде бар лексикалы қ бірліктердің негізінде жасалады. Сөз жасауға қаты сатын лексикалы қ бірліктің м ағы - насы одан басқа лексикалық мағы наның жасалу- ына арқау болады. Бұл туынды сөздің жасалуына міндетті түрде лексикалы қ м ағы насы бар сөздің қатысуын керек етеді. Лексикалық мағыналы сөз ғана екінші сөздің мағынасына арқау бола алады. Сонды қтан негізгі түбір соЗде, туынды түбір соз де лексикалық мағыналы түбір сөздер болғандық- тан, олар басқа сөздің жасалуына негіз бола ала- ды. М іне, бұл сөзжасамдық ұядағы негізгі түбір мен туынды түбірдің бірдей дәрежеде келесі ту- ынды түбірлердің жасалуына негіз болатыны на дәлел. Осы заңдылық туынды создің жасалуына то- лы қ мағы налы дербес сөздердің негіз болуын ту- ғызған. Ойткені толық мағыналы дербес создердің мағынасы ғана басқа сөздің лексикалық мағына- сы н а негіз бола алады. Бұл ж ағдай туы нды создердің м ағы на негізділігі заңдылығын қалып- тастырған. Созж асамдық ұяда созжасамның бұл заңды- лы ғы ерекш е аш ы қ көрінеді. Ойткені сөзжасам- ды қ ұядағы түп негіз сөзден бастап, ондағы ту- ынды создердің бәрі бірінен-бірі туы н даған , ө р б іг е н . С о н ы м е н б ір г е б а р л ы қ т у ы н д ы түбірлердің құрамында ұяның түп негіз созі бо- лады. М ұның бәрі сәзжасамдық ұядағы сөздердің м ағы н а байланы сты лы ғы н туғы зады . Д ем ек, сөзж асам ды қ ұядағы сөздердің бәрі м ағы насы байланысты сөздерден құралады. |