«Мәдени МұрА» МеМлекеттік бАғдАрламасының
жүктеу/скачать 2,23 Mb. Pdf көрінісі
|
Ажар, Сара—ибраһим (ғ.с.) пайғамбардың әйелдері. діни
аңызда ибраһим (ғ.с.) пайғамбар үлкен әйелі бибі сарадан көпке дейін перзент көрмейді, одан соң бибі Ажарға үйленеді. екі әйелдің күндестігі күшеюі себепті ибраһим (ғ.с.) екі қабат Ажарды сафа мен Мәруа тауларының аралығына алып барып, «бір Құдайға тапсырдым» деп тастап кетеді. бибі Ажар боса- нып, баланы жуындыратын су таппай қиналғанда, Құдайдың құдіретімен шөл жерден су шығады. баланың есімін ысмайыл қояды. сол жерде Мекке қаласы салынады. Қазір «зәм-зәм» суы деп аталатын қасиетті бұлақ сол бибі Ажарға шыққан су екен дейді діни аңыз.
пайғамбардың замандасы, Ахмет ясауидің ұстазы. діни аңыздар бойынша, ол Мұхаммед с.ғ.с. пайғамбардың аманат қалдырған киелі құрмасын (финики) тілінің астына сақтап ке- ліп, Ахмет ясауиге тапсырған. Халықта «Арыстан бапқа түне, Қожа Ахметтен тіле» деген ұлағатты сөз бар. Арыстан баптың басына орнатылған күмбез оңтүстік Қазақстан облысы, отырар ауданындағы Қоғалы ауылында.
сы, Адамның (ғ.с.) жұбайы. Әліби—XVі ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Қырым хандығындағы билердің бірі. ол—әйгілі сағдат ке- рей ханның жарлығына «Ақташ әліби» деп қол қойған тарихи тұлға. «Ақташ» сөзін ш.уалиханов ру аты десе, и.березин са- рай қызметкерлерінің лауазымы деп есептейді.
ад-дин Абд ал-Қадир бин Аби силих джангидуст (1077-1116), ханбалиялық уағызшы, діни қайраткер, сопылар шайығы.
442 бАтырлАр Жыры 442 443
Әзіреті Сұлтан—Қожа Ахмет ясауидің лақап аты. Бабай Түкті Шашты Әзіз—ислам дінін алғашқы қабылдаушылардың бірі. ғылыми еңбектерде іХ ғасырда өмір сүрген, Қорқыттың замандасы деп айтылып жүр. Халық аңызы бойынша, едіге батырдың арғы атасы. Қабірі ескі Құмкент қаласына таяу, Қызыл көлдің жағасында.
және шах-и нақшбанд атымен кең танымал болған нақшбанд бақауаддин Мұхаммад бин бурхан ад-дин Мұхаммад әл-бұхари (1318-1389)—XіV ғасырдағы ортаазиялық суфизмнің ірі өкілі. оның кәсібіне (нақшбанд-парсыша өрнек салушы дегенді біл- діреді) байланысты нақшбандия софылық қауымдастығының аты пайда болған. отырықшы халық психологиясына лайықты қалыптасқан нақшбандия софылық ағымының ықпалы оңтүстік Қазақстанда соңғы ғасырларда Қоқан хандығының үстемдігіне орай күшейген сияқты. Бибі Батима, Патима —Фатима (би-бәтима), 635 жылы қайтыс болған. Мұхаммед с.ғ.с. мен Хадишаның қызы, әли бин әбу тәліптің әйелі, әл-Хасан мен әл-Хұсейннің анасы, мұсылман әлемінде ерекше қадір тұтатын әйел бейнесі. Ғайып—Аюб (ғ.с.) пайғамбар. Аюб (ғ.с.) жеті жыл созылған тән азабына шыдап, Құдайға ғибадат етуін тоқтатпағаны үшін Алла тағаланың рахымымен ауырудан айыққан. бұхара қаласында «Айуб бұлағы» деген бұлақ бар. Аңыз бойынша, оған Аюбтың (ғ.с.) таяғы тиген. Мұсылмандар ұғымында Аюб (ғ.с.)—шыдамдылықтың, төзімділіктің бейнесі. Ғайып Ерен, Қайып Иран қырық шілтен—парсыша «ғайып эрен»—көрінбейтін әулиелер, «чилтан»—қырық адам деген- ді білдіреді. Қырғыздарда «Қайып ерен»—жан-жануарларды қорғаушы рух ретінде айтылса, қазақтар мен өзбектерде мұхит, теңіз аралдарында, адам аяғы баспайтын жерлерде өмір сүріп, қиналған, тарыққан адамдарға жәрдемге келуші пір. Қазіргі ғылыми еңбектерде ғайып ерен қырық шілтен шамандық түсініктерден қалған бейне деп айтылады. Көзбенбет, Садыр—бұл жинақта жарияланған қолжазба- ның 1940 жылдары баспаға дайындалған, бірақ жарық көрмей қалған дубликатында 1 «көзбембет тарихи кітаптарда Қалмамбет 1 оғк. Қ. 8. 6 дп., 190 б. 442 442
443 ғылыМи ҚосыМшАлАр атымен жүреді. Қалмамбет, садыр екеуі Қазан қаласын қорға- ған ерлер» деген сілтеме бар. бірақ баспаға дайындаушылар бұл деректерді қайдан алғаны белгісіз. Қазақта «көзбембет - са- дыр» атты эпикалық жыр да бар. Алайда онда Қазан хандығы үшін болған күрестің ізі байқалмайды.
мен 1093 жылы туылып Хіі ғасырдың аяқ кезінде қайтыс болған. Ахмет ясауи—түркілік суфизмнің негізін салушы, түркістан шаһарының маңындағы сайрам (исфиджаб) қаласында туған. оның есімі түркістанның «кіші Мекке» деп аталуына тікелей қатысты.
Қызыр (Қыдыр)—Алла мәңгілік өмір берген қасиетті кие- лі тұлға, Аллаға сенген адамдардың қорғаушысы, қысылғанда жәрдем берушісі. оның есімі ілияс (ғ.с.) пайғамбармен қосарлана айтылады. Мәжнүн—таяу және орта шығыс пен оңтүстік шығыс, Азия халықтарының «ләйлі мен Мәжнүн» атты әдеби-фольклорлық туындыларының кейіпкері. Араб мәнбелері бойынша, Мәжнүн өмірде болған, Vіі ғасырдың аяғы мен Vііі ғасыр аралығында өмір сүрген. Мәжнүн бейнесі қазақ фольклорында да ақыл-есі- нен айрылған адам ретінде көрсетіледі. Рүстем-Дастан—Фирдаусидің «шаһнама» дастанындағы кейіпкерлер. олар шығыс халықтарында қаһармандықтың үлгісі ретінде дәріптеледі.
Мұхаммед ғ.с. пайғамбардың күйеу баласы, бибі Фатиманың күйеуі. Хиджраның 40 жылында қастандықпен өлтірілген. әли ислам дінін таратуға үлкен еңбек сіңірген дін қайраткері. Шағым Керей—1520-1521 жылдар шамасында астра хан- дықтар қолынан мерт болған Мұса бидің баласы. орыс жылна- маларында кейде шихим деп жазылады.
Құлыншақ—атақты жырау шалкиіздің ұлы. орыс жылнама- ларындағы Қазан ханы сафа керейдің тұсында Қырым горнизонының қолбасшысы болған кощак (түркі тілінде ды- бысталуы Қошшақ) осы Құлыншақ болуы тиіс. Мұрын жырау жырлаған »Құлыншақ батыр» атты жеке жыр болған. Шаһызанда—шаһи-зинда (парсыша «тірі патша»), Мұхаммед с.ғ.с. пайғамбардың ағасы Аббастың ұлы куссамға 444 бАтырлАр Жыры ол қайтыс болғаннан кейін қойылған лақап ат. куссам ибн Аб- бас 667 жылы самарқандта қаза тапқан. Ындысталы—бұл есім «индиялық» деген атаудан шыққан сияқты. шамасы, тама рулары бір кезде индияны билеген түркілік хандардың қол астында болған болса керек.
алып келушілердің бірі. әзірет әлінің әулетінен. Қожа Ахмет ясауидің он үшінші атасы. Қабірі қазіргі созақ ауданындағы Жартытөбе ауылында (ескі баба Ата қалашығы). 444 Аздаһа—аждаһа, айдаһар Айдары—бұл да Айран /ж/—қайран Айласа—етсе, қылса Ақ—хақ, Құдай деген мағынада Ақжелең—жайдақ, ер-тоқымсыз Ақперен /ж/—ақ берен. «берен» сөзі парсы тілінен енген, қазақ тілінде бірнеше мағына береді. бұл жерде берік металдан соғылған мылтық дегенді білдіріп тұр.
қылыш
Асты-асты /ж/—ақырын, жай (Асты-асты Асхаб /а/—«сахаба» сөзінің көпше түрі. сахабалар— Мұхаммед ғ.с. пайғамбардың серіктері Асы болу —Құдайға күнаһар болу, асылық ету Арасат /а/—қиямет күні адамдар жиналатын алаң. Ашық /ж/—ғашық Әзәлда—әуелде, баяғыда Әлғал /а/—орнынан алынған, тақтан тайған Әлімзада—білімділер ұрпағы Әріп /а/—епті, шебер Әсіл /ж/—асыл Әуез /п/—әуезе, ел арасында тараған аңыз, хабар Бағда /а/—кейін, содан соң Баданалы көбе—сауыт көбесінің баданаға ұқсас түрі. бада- на—жерге түйін тастап өсетін өсімдік, пиязшық. сӨздік
446 бАтырлАр Жыры 446 447
Бад /п/—жаман Бақыраш—кішірек металл ақша Бәһана /п/—сылтау Бәйіт—шығыс поэзиясының жанры. бұл жерде өлең, жыр мағынасында. Безірек, бүзірік /п/—үлкен, ұлы. бұл жерде әулие мағынасында. Бекеуіл—мемлекеттің шекара бөлімінің бастығы. Бешат /п/—көңілі шат, қуанышты Ғазал /а/—өлең, жыр Ғымран /п/—жайластырушылық Дайғы /а/—жоғалту, босқа өткізу Дарқал /п/—осы кезде Даурық /п/—көрнекті, танымал Дәргай /ж/—қол асты, құзыры, билігі Дәргаһ /п/—табалдырық Дәремет /п/—пайда, кіріс Дәркер /п/—керек, қажет, мұқтаж Дәс /ж/—үлкен, зор Дәста—қол орамал Дек /а/—қораз, әтеш. бұл жерде өлеңнің мықтысы деген мағынада. Друфа /о/—дуадақ. бұрынғы кезде дуадақ қауырсыны қадалған ораманы сәндік үшін басқа ораған болуы керек. Ділдә—алтын ақша Діліндан—дұрысы «дәндән» болуы керек, өзге жырларда солай айтылады. парсыша «дендане—тарақ тісі» дегенді білді- реді.
446 446
447 ғылыМи ҚосыМшАлАр Жесір—тұтқын Зайыр—анық, айқын Закун /о/—заң, тәртіп Зақар—у, зәһар Замық /о/—құлып. бұл жерде шүріппелі мылтықты айтып отыр.
Зап /а/— қорқытушы, қорушы Зәндемі /ж/—ала аяқ, қу, залым Зүлжелел—Алла тағаланың 99 есімінің бірі Илан /т/—мен, бен, және Кәдірден—қадірлі, құрметті Кәлем Алла /а/—Алла сөзі, Құран Кебе /а/—қағба Келде /п/—бас Кеней—асық ойынында ұпайға тігілетін кішігірім асық. Кеп /п/—ой-пікір, сөз Кетте /п/—үлкен Көбе—тырнақ көбесіне ұқсас берік металл. оны қатпарлап тізіп, шынжырлап біріктіріп, көйлек тәрізді етіп сауыт жасай- ды. көбе сөзі әуелде синекдохалық қолданыстан тұрақтанып, бара-бара сауыт түрін атауға жұмсалатын болған. Көбелеу—жағалап жүру, жиектеу Көбен, көбең—тез семірген, еті бос жылқы малы. бұл жерде бос кеуде адамға метафора ретінде қолданылып тұр. Көрбала—өмірде ештеңе көрмеген, тәжірибесіз Көрдемлі—көрнекті, даңқты Күнай /п/—кінә Күлзар—жорға ат. бұл сөз көңілді көтеретін деген мағынада «гүлзар» сөзін метафора түрінде қолданудан келіп шыққан. Кісе—белбеуге бекітілген былғары қалта. Қазат /а/—дін үшін күрес Қайып болу /а/—ғайып болу, жоқ болу Қаным—орама Қараша—қаздың бір түрі Қарғын /ж/—сай-сайдан, жылғадан аққан құм-тасы аралас жауын суы, тасқын. Қауыс—Мерген шоқжұлдызының уақыты, қарашаның екінші жартысы мен желтоқсанның алғашқы жартысы. Қаһат /а/—аштық, жоқтық. 448 бАтырлАр Жыры 448 449
Қияқ—құстың қанат қауырсыны Қияқты найза—ұшы екі жүзді өткір найза Қожанты /ж/—үлкен пышақ. Атауы Ходжент қаласымен байланысты. Құлпы—өңі құлпырып тұратын жібек мата. Құрсант /п/—шаттану, разы болу Құш /п/—қош, құп Қыблагөй—діндар, бес уақыт намазын қаза жібермеуші Қыпшақ—ағаштың кеуек қуысы Қысан—дұрысы «қиян» болуы керек Қысусан /а/—әсіресе Лап ұру—сөйлеу. парсыша «ерін» (ләб) сөзінен шыққан. Мағырып /а/—батыс Малақат /п/—кездесу Маршап /п/—күзет бастығы Масілат—маслихат Машайық—діни басшы Машырық /а/—күншығыс Мәнзүр /а/—лайық Мекер—қу, айлакер, залым Мехнат /п/—азап шегу, жапа шегу Меһрім /п/—мейірім Меһірбан /п/—мейірімді, қайырымды Минет /о/—минут Мият /ж/—тірек, көмек Модар /а/—солтүстік арабтардағы рубасы Мұғдарлы /ж/—мөлшерлі, межелі Мұж /ж/—мұз, сең Мұндар /п/—адамшылығы жоқ Мұсапыр /а/—жолаушы, ұзақ жол жүруші Мыршар—түнгі қала күзетшілері Мінажат—Құдайға құлшылық Мінасар /ж/—жарасымды, үйлесімді, лайықты Набыт болу /п/—апат болу, қырылу Назар керден /п/—Құдай сақтайтын, Құдай қорғайтын Назыр /ж/—сый, сыбаға, үлес Назым /а/—өлең Нам, нәм /п/—ат, есім, атақ Нас /а/—жұрт, халық; айтушы, таратушы, жаршы 448 448
449 ғылыМи ҚосыМшАлАр Наумыт /п/—үмітсіз Нәкәс /п/—адамшылығы жоқ Никах /а/—неке Нияз—Құдай жолына берілетін қайыр-садақа, қол қайыр Оза /а/—сығылысқан, ұйысқан Оқшы /ж/—оқыс Өтен /ж/—отан, ата қоныс Памдат—таңғы намаз Панар /о/—түнде жарық беретін шам. Пар /о/—тең, бірдей Пеш /ж/—қыр көрсету Подзорны тұрба /о/—дүрбі Пышпан /ж/—пұшайман Райыс /а/—бастық Расул /а/—елші Сабыл—жол бойындағы су ішетін, су таратылатын жер Самқал—аяғы бар ұзын мылтық Сандат /о/—солдат Сайыл /а/—тіленші, қайыршы Сайып /а/—дос, серік болу Сақылық—жомарттық, қолы ашықтық, мырзалық Сараман /ж/—анық, айқын Сарамжал /ж/—жиһаздалған, жабдықталған отау Сардар—қолбасшы Сарпай—киіт Сарыжай—сүйекті ойып әшекейлеген садақ Секер құлақ—өлген адамның кесілген құлағы. ертеде жау жағының қанша шығын болғанын білу үшін олардың құлағын кесіп санайтын болған.
29–253
450 бАтырлАр Жыры Таһрат /а/— дәрет Тарбият /а/—тәрбиелеу, жол көрсету Тәбділ /а/—алмастырушы, кезекші Тәкбір /а/—Аллаға мадақ, ұлықтау Тәсейіл /ж/—қарайлау, бөгелу Тірі—диірменнен бітеу шыққан дән Ұтыры—жөн, орын, қисын Үбрешім /п/—бүріліп тігілген жібек мата Үмбет—мұсылман дініне бой ұсынған адам Үрмет, үрмәт /ж/—құрмет Уа /а/—және Уасыл /а/—келу, жету Хакімге кірісу—әкімшілік құрамына ену Халал /а/—адал, таза, рұқсат етілген Халат /п/—күнә Шабаз /ж/—сабаз Шайла /ж/—қос, күрке Шайқым /ж/—шауқым—айқай-шу, даңғаза Шамал /ж/—күшті жел Шанаш /ж/—қойдың бітеу терісінен жасалған ыдыс, қап. Шаңқау /ж/—шөлдеу Шапшақ—ағаштан құрсау салып жасалған ыдыс, бөшке Шар /п/—төрт. бұл жерде Мұхаммед с.ғ.с. пайғамбардың төрт досы—шардяр мағынасында. Шар—шаһар, қала Шарлақ—шардақ, қарауыл қарайтын орын. Шариф, шарып /а/—қасиетті, қадірлі . Шаяр—шардяр, пайғамбардың төрт досы (әбубәкір, ғұмар, ғұсман, ғали). Шері /п/—арыстан Шот /о/—есеп Шыба—таза, асыл Шығыр /а/—өлең Шынты—нағыз Імбат /а/ —өсіп-өну Іжаб /а/ — керектілік 450 Жер-су АтАулАры Аққала—«шора батырдың» Майлықожа нұсқасын жариялаған ә.диваев пен с.Мұқановтардың көрсетуі бойын- ша, кавказдағы петро-Александровский қаласы. Жергілікті ел ол қаланы «шорахан» деп атаған.
Қазақстандағы әйгілі Қаратау. кейде «әзірет қонған Қаратау» деп аталады. бұл атаулар алғаш ислам дінін таратушы әулиелердің осы өлкені мекендеуімен байланысты. Бадам—оңтүстік Қазақстан обылысының бөген
ауданындағы өзен. Қаржан тауынан басталып, Арыс өзеніне құяды.
Көлшүнгент тауы—шугнан таулары, памир тауының батысы, тәжікстанда. гунт және шахдара өзендері бөліп тұр. Жырдағы атау гунт, шугнан сөздерін қосарлап айту нәтижесінде пайда болған. шугнан тауының ұзындығы—80 шақырымдай, биіктігі—5704 метрге дейін.
Өзбекстанның Қашқадария облысындағы аймақ. ол шығысын- да зарафшан, гиссар тауларымен, батысында сандықты құмымен шектеседі. Қаршы атында көне қала да болған. ол Қашқадария өзенінің бойында, маңызды керуен жолдарының торабында орналасқан. Қожант—Ходжент, Vіі ғасырдан бері белгілі сыр- дария бойына орналасқан көне қала, қазіргі тәжікстан республикасындағы ленинабад облысының орталығы. 1936 жылдан бастап қала ленинабад аталды. Қууа—Қобан, ставрополь және краснодар өлкелеріндегі өзен. ұлықам және Үшқұлан атты екі тармақтан бастау алады, ұзындығы—780 шақырым.
452 бАтырлАр Жыры Қызыл көл—Қаратаудағы көлдің аты. Құзар—гузар ( Хузар), осы аттас бектіктің орталығы болған көне қала. ол Қаршы қаласының оңтүстік-шығысында орналасқан және бұхара мен кабул арасындағы қолайлы ке- руен жолында жатқан. сондай-ақ гиссар, Қаршы және бұхара арасындағы маңызды тасымал бекеті де болған.
ленинабад облысындағы аудан орталығы. XV ғасырдан бері бар қала. бабыр тұсында және Қоқан хандығы кезінде ұра төбе үшін мемлекетаралық таластар болған. Жырдағы «ора төбе кімдікі» деген жолдар осы тарихи оқиғалардың ізі болса керек.
бойларындағы терең шатқалдар арқылы ағатын бұлақтар. Ызғар—Қызылорда облысындағы мекен аты. Исламбул—стамбул, түркияның сауда, өндіріс және мәдениет орталығы, 1453-1918 жылдары осман империясының, 1918-1923 жылдары түркияның астанасы болған. «шора батыр» жыры пайда болған XVі ғасырдың орта тұсында Қазан және Қырым хандықтары осман империясына тәуелді болған.
452 тоМғА енген дАстАндАрды ЖырлАушы, Айтушы һәМ ЖинАушылАр турАлы МәліМет
Аққожаев Сұлтанбек—1876 жылы бұрынғы Ақмола губерниясының Құланөтпес өзені бойында туылып, 1965 жылы оңтүстік Қазақстан облысының түркістан ауданында қайтыс болған. с.Аққожаев—қазақтың аса көлемді жырларын жатқа айтқан жыршылық өнердің ірі өкілдерінің бірі. Майкөт, Құлыншақ, Молда Мұса, Майлықожа ақындардан эпикалық шығармаларды жаттап алған. оның жырлаған «Алпамыс батыр» жыры— бұл эпостың ең көркем әрі көлемді нұсқасы. Александров А.Е.—көкшетау қаласында сібірлік казактың отбасында дүниеге келген. Қазақ арасында өскендіктен, қазақ тілін, әдет-ғұрпын жақсы білген. ХіХ ғасырдың 80 жылдарында Қазалы бекінісінде штабс-капитан болып әскери қызмет атқарған. ол 1884 жылы н.и гродеков миссионерлік мақсатта ұйымдастырған экспедицияға қатысып, көп материал жиған. А.е. Александров Мұсабай жыраудан «Қосай батыр», «Қыз Жібек» жырларын жазып алған. «Қыз Жібек» жырын орыс тіліне аудартқан. сөйтіп, орыс, қазақ тіліндегі мәтіндерін баспаға әзірлеген. Байғұлұлы Құлмахамбет (1863-1918)—қазіргі Қостанай облысы, таран ауданында туып-өскен. руы—қыпшақ. Ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы.
орынбордағы неплюев кадет корпусын бітірген. 1876 жыл- дан бастап түркістанда жұмыс істеген. сол жылдардан бастап қазақтың ауыз әдебиетін жинап, зерттеп, баспа бетінде жари- ялап отырған. ол қазақ елінің тарихымен, этнографиясымен, мәдени өмірімен орыс оқушыларын таныстырған ғалым. Молда Мұса (Мұсабек байзақұлы)—1843 жылы оңтүстік Қазақстан облысының түркістан ауданы, шоқтас ауылында 454 бАтырлАр Жыры 454 455
дүниеге келіп, 1932 жылы сонда қайтыс болған. ескіше білім- ді болған және біршама орысша да білген. оның шығыстық сюжетке құрылған төл туындыларымен бірге, қазақтың «ер тарғын», «Қобыланды батыр» жырларын өзіндік ерекше- лікпен жырлағандығы жөнінде деректер бар 1 . бірақ ол айтқан халықтық жырлардың «шора батырдан» басқасы жазылып алынбаған. Молда Мұсаның жырды әуелі хатқа түсіріп алып, содан соң қолжазбадан жаттап айтатын әдеті болған сияқты. ол суырып салма ақын ретінде де кең танымал. Мұсабай жырау—ХіХ ғасырдың екінші жартысында Қазалы маңындағы Қаракөл елді-мекенінде тұрған жыршы. е.А.Александровтың Мұсабайды «өлеңші» деуіне қарағанда, ол жыр айтуды күнкөріс кәсібі еткен болуы керек. Мұсабайдан е.А.Александров «Қыз Жібек» жырын да жазып алған. сондай- ақ 1993 жылы и.в.Аничков оның айтуындағы «Жанқожа ба- тыр толғауы» атты ұзақ жырды хатқа түсіріп, бұл шығарманы н.веселовский 1894 жылы санкт-петербургте жарияланған «киргизский рассказ о русских завоеваниях в туркестанском крае» деген жинағында жариялаған. и.в.Аничковтың айту- ынша, Мұсабай репертуары бай, өз өлкесіне танымал жыршы болған.
Сариев Әбдіғали—1900 жылы Алматы облысының Жам- был ауданындағы Аманкелді атындағы совхозда дүниеге ке- ліп, 1964 жылы сонда қайтыс болған. Жетісу ақындарының 1919 жылы Алматыда, 1923 жылы ұзынағашта болған слет- теріне қатысқан. «Қарасай», «саурық» атты дастандары бар. Ақынның өмірі жөнінде «Ақын-жыраулар» жинағында кеңірек мәлімет берілген.
да оңтүстік Қазақстан өңірінде өмір сүрген суырып салма, айтыскер ақын, репертуары бай жыршы. Майкөт «Алпамыс батыр», «Қыз Жібек» жырларын да айтқан. кезінде н.смирно- ва оны «Қазақтың мың жылдық тарихын жырға қосушы» деп бағалаған 2 . Алайда Майкөт жырлаған жырлардың дені хатқа түспеген. оның түбекпен, Құлмамбетпен, бөлтірікпен айтыста- ры, Жамбылмен сәлемдесуі сақталған. 1 оғк, Қ. 410, №1 дп. 2 смирнова н. казахская народня поэзия. – А-А., 1964. – с.14. 454 454
455 ғылыМи ҚосыМшАлАр Тоққожаев Мұса—Молда Мұса (Мұсабек байзақұлы) мұраларын хатқа түсіруші. ол Мұсабек ақынның ағайыны әрі шәкірті. М.тоққожаев Молда Мұсаның тікелей тапсырмасымен 1917 жылдан бастап ақын шығармаларын хатқа түсіре бастаған. оның ішінде «ер шора» да бар. ол 10000 жолға жуық Молда Мұса мұрасын қағазға түсірген, кейбіреулерін өткен ғасырдың 60 жылдары қайта көшірген. шАртты ҚысҚАртулАр әӨи—М.о.әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. оғк—орталық ғылыми кітапхана. инв.—инвентарь. ҚҚ—Қолжазба қоры ш—шифр п.—папка. дп.—дәптер. ж—жергілікті сөз а—араб п—парсы
т—түркі о —орыс
456 457
пАйдАлАнылғАн әдебиеттер 1. Азбелев С.Н. историзм былин и специфика фольклора.— ленинград: наука, 1982. 2. Азибаева Б.У. казахский дастанный эпос.—Алматы: ғылым, 1998. 3. Ақын, жыраулар.—Алматы: ғылым, 1979. 4. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 17 т. —Алматы: Жазушы, 1985. 5. Бердібай Р. Эпос—ел қазынасы.—Алматы: рауан, 1995. 6. Бердібай Р. Эпос мұраты.—Алматы: білім, 1997. 7. Валиханов Ч.Ч. собрание сочинении в пяти томах. т.1.—Алма-Ата: изд. Ан каз сср. 8. дастан ата.—Алматы: Жазушы, 1989. 9. Жирмунский В.И. тюркский героический эпос.—ленин- град: наука, 1968. 10. ислам: Қысқаша анықтамалық. Қазақшалаған
11. история казани. первая книга.—казань, 1988. 12. история казахский литературы. т.1.—Алма-Ата: на- ука, 1968. 13. Қасқабасов С.А. Жаназық. әр жылғы зерттеулер. — Астана: Аударма, 2002. 14. казанская история /под ред. Г.Н. Моисеевой. —Москва, 1955.
15. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том. 1-кітап. — Алматы: Қазақ сср ғА баспасы, 1960. 16. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 5-том. — Алматы: ғылым, 1968. 17. Қазақ фольклористикасының тарихы.—Алматы: ғылым, 1988. 456 457
ғылыМи ҚосыМшАлАр 18. полное собрание русских летописей т. Vііі, Хііі. — Москва, 1965. 19. продолжение древней российской вивлиофики. Ч.іХ.— спб., 1793. 20. революцияға дейін қазақ тілінде шыққан әдеби кітаптар. 1807-1917. (Аннотацияланған библиографиялық көрсеткіш) / Құраст. Ү. Сұбханбердина.—Алматы: ғылым, 1978. 21. Сыздықова Р. сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылу та- рихынан).—Алматы: санат, 1994. 22. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі.—Алматы: ғылым, 1993. 23. Ыбыраев Ш., Алпысбаева Қ., Әлібек Т. Халық әдебиетін жинау, жүйелеу, сақтаудың әдістемелік құралы /Жауапты ред. б. әзібаева.—Алматы, 2001. 24. Баранов Х.К. Арабско-русский словарь.—Москва, 1968. 25. Бекмұхамедов Е.Б. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. түсіндірме сөздік.—Алматы: Қазақстан, 1977. 26. древнетюркский словарь.—ленинград: наука, 1969. 27. Қазақ тілінің сөздігі.—Алматы, 1999. 28. персидско-русский словарь /под ред. Ю.А. Рубинчика т.і-іі. —Москва, 1970. 29. Севортян. Этимологический словарь тюркских язы- ков.—Москва: наука, 1980.
458 459
резЮМе институт литературы и искусства им. М.о.Ауэзова Мини- стерства образования и науки республики казахстан продол- жает работу по подготовке и изданию очередных томов свода казахского фольклора «бабалар сөзі», выполняемого в рамках государственной программы «Мәдени мұра» («культурное на- следие»). по состоянию на сегодняшний день институтом подготов- лены и изданы 44 тома фольклорных текстов, в том числе две- надцать томов новеллистических дастанов, семь томов дастанов религиозно-нравственного содержания, три тома исторических поэм, восемь томов дастанов романического (любовного) содер- жания, один том генеалогических дастанов, а также двенадцать томов героического эпоса. очередной 45-й том включает в себя один из популярных героических эпосов казахского народа—«шора батыр», явля- ющегося общим духовным наследием кипчакоязычной группы тюркских народов. длительное бытование этого произведения в устной традиции этих народов обусловило значительные раз- личия между его национальными версиями. до 30-х годов ХХ века мало кто не знал содержание этого эпоса. после великой отечественной войны в 1947-1953 годы националь- ные эпосы воспринимались как «останки феодальной идеологии». в конце 50-х годов после оправдания ряда казахских героических эпосов «шора батыр» оставался «закрытой темой». несмотря на это, многие варианты этого эпоса издались в турции, румынии, польше. ученые этих стран были заинтересованы эпосом. один из вариантов эпоса «Қисса-и нәріктің ұғлы шора батыр» был опубликован в 1884 году в г.казани. А в 1922 году А.дива- ев издал два варианта эпоса «шора батыр» в серии «батырлар», 458 459
ғылыМи ҚосыМшАлАр один из которых был прозаическим. в 1932 и 1939 годы писате- ли с.сейфуллин и с.Муканов вторично издали эти тексты. сре- ди исследователей изучением эпоса «шора батыр» занимались М.Ауэзов, с.сейфуллин, к.Жумалиев, с.Муканов, б.кенжеба- ев, А.орлов. в 70-е годы ХХ века казахские ученые р.бердыбаев и А.оспанулы в целях оправдания эпоса начали писать статьи. сюжеты и эпизоды «шора батыра» обоснованы на истори- ческих событиях. Многие герои имеют прототипы в истории. в эпосе «шора батыр» отразились основные исторические собы- тия ХV-ХVі вв. и внутренние политико-экономические положе- ния казанского, крымского, ногай-ординского, Астраханского ханств и их отношения с русским царством. например, в вари- антах, записанных у ногайских и татарских певцов, а также в казахском варианте в исполнении М.Алиакбарулы, преоблада- ет эпическая архаика, а каракалпакские, киргизские и три ка- захских варианта, вошедшие в этот сборник, являются образца- ми классической версии названного произведения, вошедшего в эпический цикл «Қырымның қырық батыры». в настоящий том включены избранные варианты эпоса: «Қисса нәріктің ұғлы шора батыр», опубликованный М.Алиакбарулы в 1884 г. в казани. «ертедегі шора батыр» был записан в 1885 году помощником начальника казалинского уезда е.А.Александровым от Мусабай жырау. вариант отли- чается обилием сказочных мотивов. «Қисса нәрікбай-шора» был записан от народного акына А.сариева. Этот текст почти текстуально совпадает с вариантом, записанным от М.санды- баева. «ер шора» записан Молда Мусой. вариант был впервые опубликован А.оспанулы в 1995 году. в соответствии с принципами издания «бабалар сөзі» том снабжен научными приложениями, которые включают в себя сведения о публикуемых текстах и их вариантах; краткий исто- рико-фольклористический и текстологический анализ текстов; данные об исторических и религиозных деятелях, имена кото- рых встречаются в текстах; словарь древнетюркских, арабских и персидских слов, терминов и понятий, а также географиче- ских названий; сведения о сказителях, собирателях и публика- торах; список использованной литературы; резюме на русском и английском языках. объем тома—29 п.л. 460 461
SUMMAry M.O. Auezov іnstіtute of Lіterature and Arts, Mіnіstry of Scі- ence, republіc of Kazakhstan іs contіnuіng actіvіtіes on preparat- іon and publіshіng of the volumes of multі-volume serіes «Babalar sozy». The 45th volume іncludes four Kazakh versіons «Shora batyr» that іs consіdered a common spіrіtual legacy of Kіpchak language group of Turk peoples. Long exіstence of thіs work іn oral tradіtіon of those peoples has condіtіoned sіgnіfіcant dіfferences between іts natіonal versіons. For example іn the versіons recorded іn Nogay and Tatar sіnge- rs as well as іn Kazakh versіon іn performance of M. Alіakbar-uly the epіc archaіsm іs prevaіlіng but Karakalpak, Kyrgyz and thr- ee Kazakh versіons іncluded іnto thіs collectіon are the samples of classіcal versіon of the named work that іs іncluded іnto the epіc cycle «Kyrymnіn kyryk batyrі». The present volume іncludes the followіng versіons of the epos: 1. «Kіssa Narіktіn uglі Shora batyr». Alіakbar-uly was publі- shed іn 1884 іn Kazan. 2. «Ertegі Shora batyr». іt was recorded іn 1885 by the assіst- ant of the Head of Kazalіnsk dіstrіct E.A. Alexandrov from Musa- bay jіrau. Thіs versіon іs publіshed for the fіrst tіme. 3. «Kіssa Narіkbay- Shora» was recorded from folklore akyn A. Sarіev. Thіs text almost coіncіdes wіth the versіon recorded from M. Sandybaev. A. Sarіev’s versіon іs also publіshed for the fіrst tіme. 4. «Er Shora» was recorded by Molda Musa. The versіon was publіshed by A. Ospanuly іn 1995 for the fіrst tіme.
460 461
ғылыМи ҚосыМшАлАр Multі-volume collectіon «Babalar sozі»—іs a scіentіfіc publіca- tіon. The publіshed texts are provіded іn the іnіtіal, adequate to the orіgіn source, therefore any іnterventіon іnto the text іs excluded. The volume іncludes preamble and scіentіfіc annexes, that іn- clude: data on publіshed texts and theіr versіons; brіef hіstorіcal- folklore and textology analysіs of the texts, data on hіstorіc and relіgіous fіgures whose names are mentіoned іn the texts; vocab- ulary of ancіent Turk, Arabіc and Persіan words, terms and іdeas of hіstorіcal and relіgіous character as well as geographіc names; іnformatіon about narrators, collectors and publіshers; lіst of used lіterature; summary іn russіan and Englіsh. Volume іs – 29,0 p.p.
МАзМұны Құрастырушылардан ........................................................... 5 Мәтiндер Қисса-и нәріктің ұғлы шора батыр (Мұхамбетнәжіп Әлиакбарұлы нұсқасы) ............................ 9 ертедегі шора батыр (Мұсабай жыршы нұсқасы) .............. 29 Қисса нәрікбай-шора (Майкөт—Ә. Сариев нұсқасы) ........ 73 ер шора (Молда Мұса нұсқасы) ......................................218 Ғылыми қосымшалар томға енген мәтiндерге түсiнiктеме ....................................423 Мәтiндерде кездесетiн тарихи және дiни есiмдер ..................441 сөздiк .............................................................................445 Жер-су атаулары ..............................................................451 томға енген дастандарды жырлаушы, айтушы һәм жинаушылар туралы мәлiмет ......................................453 шартты қысқартулар .......................................................455 пайдаланылған әдебиеттер ................................................456 резюме ...........................................................................458 Summary .........................................................................460
Научное издание бАбАлАр сӨзI 45 том героиЧеские Эпосы (на казахском языке) утверждено к печати ученым советом института литературы и искусства им. М. о. Ауэзова шығаруға жауапты Р. Қ. Тұрлынова редакторы Ұ. С. Тілегенова техникалық редакторы Г. Бектібаева компьютерде терген Э. Сманова компьютерде беттеген М. О. Ноғайбаева дизайнын әзірлеген «баур» баспасы иб № 2257 теруге 15.06.07 жіберілді. басуға 21.08.07 қол қойылды. пішіні 60х90 1 / 16 . Қаріп түрі «Мектептік». офсеттік қағаз. офсеттік басылыс. шартты баспа табағы 29. таралымы 3000 дана. тапсырыс №253. «Фолиант» баспасы 473000, Астана қаласы, Қазақ көшесі, 87/1 «Фолиант» баспаханасында басылды 473000, Астана қаласы, Қазақ көшесі, 87/1 жүктеу/скачать 2,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|