211
2-§. Грамматик категория таснифи
Грамматик категория ва грамматик шакл масаласи ҳар доим
грамматиканинг долзарб ва муаммоли масаласи бўлиб келган. «категория»
асли фалсафий термин бўлиб, манбаларда «…объектив борлиқ ва
билишдаги моҳиятан кўпроқ қонуний алоқа ва муносабатни акс эттирувчи
умумий тушунча» деб изоҳланади. Фалсафада ҳам, тилшуносликда ҳам
категория бир хил нарсани атайди, яъни категория учун жуфтлик ва
яккалик бўлиши шарт ва зарур. Фалсафада жуфтликни сабаб-натижа,
моҳият-ҳодиса, бутун-қисм; яккаликни борлиқ, миқдор, макон ташкил
этса, тилшуносликда категория атамаси остида қатъий зидланган ва ўзига
ҳусусий белгига эга бўлган шакл тизими бирлаштирилади. Демак,
грамматик категория деганда муайян маъно умумийлиги асосида
бирлашган ва ўзаро зидланувчи шакл системаси тушунилади. Грамматик
категория шаклнинг оддий арифметик йиғиндиси эмас, балки маълум
турдаги шаклнинг барқарор муносабати тизмасидан иборат бўлган янги
бир бутунлик.
Айни пайтда ўзбек тилшунослигида қуйидаги грамматик категория
ажратилади:
1. Эгалик категорияси
2. Келишик категорияси
3. Сон категорияси
4. Нисбат категорияси
5. Замон категорияси
6. Майл категорияси
7. Шахс-сон категорияси
8. Даража категорияси
9. Бўлишли-бўлишсизлик категорияси
10. Ҳаракат тарзи категорияси
11. Ўзгаловчи (феълнинг хосланган шакли) категорияси.
Грамматик категорияни таснифлашда у ўз остида бирлаштирган
грамматик шаклнинг семантик, морфологик, синтактик табиатига
асосланилади. Грамматик шакл таснифи нафақат тилшунослик, жумладан,
ўрта ва олий таълим грамматик тизимининг муҳим тушунчасидан бири
213
ўзбек (сарт, чиғатой) тили бўйича европаликлар томонидан яратилган
дарслик туртки бўлган
1
. Араб тилшунослиги ички флексияга эга араб тили
қоидаси асосида иш тутганлиги сабабли
2
, бу асосда туркий тилларнинг
агглютинатив табиатини тўғри баҳолаб бўлмас ва мазкур дарсликларда
сўзнинг ўзагига тизилиб келувчи қўшимча (у араб тили юкламаси -
(ҳарфи)га ўхшаш бўлганлиги сабабли) ҳарф деб баҳоланар эди. Ҳатто
туркийшунос Маҳмуд Қошғарий ҳам
Достарыңызбен бөлісу: