Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы



Pdf көрінісі
бет15/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   102

Тірек Сөздер: тілдік қатынас, тілдік тұлға, қатысымдық тұлғалар 

Common Aspects of Turkic Languages 

Abstract:  The  article  is  sanctified  to  consideration  features  of  conversation  in  the  communicative  circle  of 

Turkish people. 



Keywords: language communications, communicative act are in communication 

Қыпшақ тобына кіретін тілде сөйлейтін түркі халықтары тіліндегі ортақ белгілердің біразы 

қыпшақ бірлестігі кезінде қалыптасса, енді біразы Алтын Орда дәуірінде қалыптасып, көне түркі 

дәуірінде-ақ өзіндік ерекшеліктері аңғарыла бастаған қыпшақтық белгілер тереңдей түсті. Қазақ, 

ноғай, қарақалпақ халықтарының тарихи тамырластығына олардың этникалық құрамындағы ортақ 

ру-тайпалар,  салт-дәстүріндегі,  ауыз  әдебиеті  үлгілеріндегі,  жалпы  мәдениетіндегі  ортақтықтар 

дәлел  бола  алады.  Әуел  баста  қыпшақ  тілінің  диалектілерінде  сөйлеген  қазіргі  қыпшақ-ноғай 

топшасына  енетін  тілдерді  Алтын  Орда,  Ноғай  ордасы  кезіндегі  лингво-этникалық  процестер 

жақындата  түсті.  Ал  қыпшақ-бұлғар,  қыпшақ-половец  топшаларындағы  тілдерде  сөйлейтін 

халықтардың  этногенездік  тарихында  біраз  өзгешеліктер  бар.  Татар,  башқұрт,  қарашай-балқар, 

қырым  татарлары  өз  тарихын  негiзiнен  Ғұн  мемлекеті  ыдырағаннан  кейін  қалыптасқан  Бұлғар 

мемлекетімен  байланыстырады.  Кезінде  Н.И.  Ашмарин  ұсынған  «бұлғар-чуваш»  теориясына 

қарсы  М.З.  Закиев  көне  бұлғар  тілінің  жазба  мұралары  тілінің  деректері  негізінде  бұлғарлар  о 

бастан-ақ  қазіргі  татар  тілінің  кейбір  белгілері  бар  z  тілінде  сөйлеген,  ешқандай  ротацизм, 

ламдаизм  белгілері  болмаған  деген  қорытындыға  келеді.  Ғалым  пікірі  бұлғар  тілі  z  тілді  оғыз-

қыпшақ тілінен жаңа z тілді қыпшақ-оғыз тіліне ауысып, кейіннен қыпшақтық сипат алған дегенге 

саяды. 

Қай халықтың болмасын ғасырлар бойы сақталып келген даналығын, ой-талғамын, ұлттық 



болмысын,  әлемді  өзіндік  тану  үрдісін,  тарихын,  ділін  ұрпақтан  ұрпаққа  мирас  етіп  жеткізіп 

отырған сарқылмас қазынасы – тіл. Кез келген қоғамда тіл ой-сананы биікке көтеріп, ұлттың ұлт 

екендігін  танытатын  қатынас  құралы.  Осы  құралдың  ғылым  мен  техниканың,  экономика  мен 

өндірістің, мәдениет пен өнердің түрлі салаларындағы қолданысы ұлт тілінің арнаулы мақсаттар 

тілі, ғылым тілі ретінде кемелденуінің көрінісі болып саналады. (Халықаралық ғылыми-теориялық 

конференция  материалдарының  жинағы.  Түркітілдес  елдердің  терминқор  қалыптастыру 

тәжірибесі 2011) 

«Тіл» деген сөздің өзінде бірнеше мағына бар: 1) тіл – жан-жануарлардың дәмді сезетін және 

адамның  сөйлеу  дыбысын  атқаратын  мүшесі;  2)  тіл  –  соғыста  жаудан  алынған  хабар  немесе 

тірідей  қолға  түскен  тұтқын;  3)  тіл  –  уақытты  көрсетіп  тұратын  көрсеткіш;  4)  тіл  –  адамдардың 

бір-бірімен  қатынас  жасауына,  пікір  алысуына,  өзара  түсінісуіне  мүмкіндік  беретін  құрал  және 

осы қатынас құралының заңдылықтары мен ерекшеліктерін оқытып үйрететін, зерттейтін ғылым 

деп  Ш.К.Бектұров  өз  кітабында  тілге  жоғарыдағыдай  анықтама  береді  де  тілдің  әлеуметтік 

қызметіне, яғни тілдің қоғамдағы  адамдардың қатынас құралы ретінде қызметіне тоқталады. 

«Коммуникативтік»  терминіне  қатысты  зерттеу  еңбектердің  қай-қайсысында  да  оның 

қарым-қатынас  құралы,  сөйлесуге  байланысты    қасиеті  баса  айтылады.Мұның  өзі  сөздің,  ең 

алдымен,  тілдік  қарым-қатынасқа,екіншіден,  адамдардың  өзара  ұғынысуына,бірін-бірі  түсінуге 

негізделетінін  дәлелдейді.  Коммуникация  арқылы  адамдар  бір-біріне  ойын  жеткізіп,  белгілі  бір 

нәрсені хабарлап қана қоймайды,сонымен қатар олар өзара түсініседі,пікір алмасады,бірінің ойын 

екіншісі  ұғады.  Екі    адамның  бірінің  жанын  бірі  ұғуы  бір  топтың  түсінісуіне,  ал  топтың  піккір 

                                                      

 



Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе Өңірлік Мемлекеттік Университеті, aigul_aak@mail.ru 

82 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

алмасуы қоғамның жетілуіне әкеледі. Осыдан барып, адамзат тілінің әрі қоғамдық, әрі әлеуметтік 

функциясы көрінеді, «коммуникативтік» терминінің әлеуметтік сипаты осыдан келіп  шығады. 

Ұлан  байтақ  аймақты  мекендеп  келе  жатқан  түркі  халықтарының  тілі,  әдебиеті,  тарихын 

ғылыми тұрғыдан зерттеу тым әріден басталмаса да белгілі тарихы бар. Бұның өзіндік себептері де 

жоқ емес. Түркі халықтары ру, тайпа күйінде жасаған ерте кездерде көне түркі жазу дәстүріне ие 

болса да, кейінгі дәуірлерде мәдени даму дәрежесі жағынан басқа халықтардан  артта, кенжелеп 

қалғандығы мәлім. Сонымен бірге тарихи-әлеуметтік себептерге байланысты жазу-сызу дәстүрінің 

барлық  дәуірлерде,  түркі  тайпалары  жасаған  барлық  аймақтарда  бірдей  дамуы  –  түркі 

халықтарының  әдеби  үлгілері  мен  тілінің  жүйелі  түрде  хатқа  түсіріліп,  ғылыми  түрде 

анықталмауына себеп болды. 

Түркі  тілдерінің  өзара  түсініктілігі,  жақындығы  туралы  пікір  қалыптасқан,  ол  шындыққа 

жанасымды.  Олардың  бір-бірінен  айырмасы  батыстан  шығысқа  қарай  не  керісінше  арта 

бастайтыны айтылып жүр. 

Түркі  халықтарының  әр  дербес  елде  өмір  сүріп  жатқанына  қарамастан,  түркі  әлемінің 

біртұтастығын  сезіну  мен  оған  деген  ұмтылыс  анық  сезіледі.  Осы  біртұтастықты  сақтау  түркі 

тілдес  ортақ  тілдің  қажеттігін  де  туғызды.Бұл  қызметті  бүгінге  күнге  дейін  орыс  тілі  атқарып 

келеді. 

Бірақ,  түркі  тілдес  халықтардың  өзара  қарым-қатынасына  бір  ғана  орыс  тілі  аз  болып 

саналады, мысалы, Түркия орыс тілінде сөйлемейді.Деректерге сүйенсек, Ресей Федерациясының 

құрамындағы  Дагестанда  және  Кавказдың  кей  бөлігінде  қарым-қатынас  тілі  –  құмық  тілі  болса, 

Повольжеде  –  татар  тілі,  Сібірде  –  якут  тілі.  Түрік  тілі  Түркия  мен  Оңтүстік  шығыс  Еуропа 

елдерінде қатынастың басты құралы болып саналады. 

Э.Т.Тенишевтің айтуынша, барлық түркі әлеміне құрал болар бір ғана тіл әлі жасалған жоқ, 

оның  себебі  қолайлы  жағдайдың  туындамауы.  Қазір  ол  жағдай  жасалып  отыр.Түркіаралық 

қатынас  тілін  таңдау  табиғи  және  жасанды  тілдер  қатарынан  жасалуы  ықтимал.  Жасанды 

тілдердің  басты  ерекшелігі  олар  ешбір  этносқа,  ешбір  тарихқа,  ешбір  мәдениетке  қатысты 

болмайды, табиғи тіл тәрізді семантикалық байлыққа ие бола алмайды, оны білдіру жолдарына да 

бай  емес.  Жасанды  тілмен  қарым-қатынас  жасаушы  тұлғалар  лингвистикалық  таңбалар  жүйесін 

ғана тірек етеді, бірін-бірі гуманитарлық бағытта құндылықтармен толықтыра алмайды. Жасанды 

тілдер әреккеті тек шектеулі қарым-қатынаста ғана жүзеге асады, оны осындай жасанды тілдер – 

эсперанто,  идо,  ориенталь  –  қызметінен  көруге  болады.  Жасанды  тілдердің  мүмкіндігі 

А.Д.Дуличенконың  «Вопросы  языкознания»  журналының  1995  жылғы  5  номеріндегі  мақалады 

кеңінен  ашылған.  Автордың  зерттеуіне  сай    XI  –  XX  ғасырлар  аралығында  әлемде  осындай  917 

жасанды тіл дайындалған, бірақ қатынас құралы сапасында бүгінгі күнге дейін олардың онының 

ғана қызметі қалыптасқан.  

Ал табиғи тілдің жағдайы мүлдем басқа. Екінш тіл білетін адам үшін басқа халықтың рухани 

әдемі есігін айқара ашады, ол адамды танымдық тұрғыдан байытады. Сондықтан да табиғи тілдер 

халықаралық қарым-қатынаста негізгі қатынас құралы болып қала береді. 

Қазіргі  халықаралық  қатынаста  ағылшын  тілі  алдыңғы  қатарды  тұрғаны  белгілі.  Түркі 

халықтарының өзара қарым-қатынас жасаудағы ортақ тілін таңдау – дербес мәселе.  

Қазақ тіл білімінде беріліп жүрген анықтамаларда сөйлемнің қандайда бір ойды білдіретіні, 

предикаттық  қатынасқа  негізделіп  құрылатыны  айтылған.  Татар  тілі  грамматикасынада 

В.Н.Хангилдин  сөйлемге  мынандай  анықтама  береді:  «Жөмлә  –  телнең  иң  төп  һәм  иң  эре 

синтаксистик  берәмлеге».  Башқұрт  тілі  грамматикасында  Н.К.Дмитриев  сөйлемді  былайша 

анықтаған:  

«...Предложение  –  это  такая  группа  слов,  которая  выражает  определенную  законченную 

мысль  и  позволяет  сделать  из  этой  мысли  какой-либо  реальный  вывод.  ...Всякое 

синтаксическое сочетание слов, части которого осознаются в отношении друг к другу как 

подлежащее  и  сказуемое,  является  предложением.  Предложение  есть  выраженная 

средствами языка функциональная связь самого действия и направляющего его субъекта». 

Тілді екі тұрғыдан білу керек: бірі – практикалық тұрғыдан, екінші ғылыми тұрғыдан. Тілді 

практикалық  тұрғыдан  білу  дегеніміз  –  белгілі  бір  адамның  кемінде  бір  немесе  бірнеше  тілде 

сөйлеп,  жаза  алуы.  Ал  тілді  ғылыми  тұрғыдан  білу  дегеніміз  –  белгілі  бір  адамның  (әсіресе,  тіл 

мамандарының)  бір  немесе  бірнеше  тілдің  ғылыми  негізін  –  дыбыстық,  лексикалық, 


83 

Doç. Aygül K. AYTBENBETOVA/Türkiy Tildes Halıktarının Söylev Yerekşeligi  

грамматикалық  құрылымы  мен  жүйесін,  соларға  тән  барлық  ерекшеліктерін,  шығу  тегін,  даму 

заңдылықтарын, сол тілге тән барлық нормаларды ғылыми тұрғыдан меңгеруі. Бір тілде емін-еркін 

сөйлейтін адамдардың бәрі ол тілдің ғылыми негізін білу шарт емес. 

Жалпы  түркі  тілдес  халықтарында  сөйлеу  мен  тіл  әдетте  бірінің  орнына  бірі  қолданыла 

береді.  Бірақ  та  екеуі  бір  нәрсе  емес.  Тіл  адамдардың  бір-бірімен  қарым-қатынас  жасау,  пікір 

алысу  құралы  болса,  сөйлеу  –  сол  тілді  пайдалана  білудің  әр  түрлі  амалдары  мен  жолдары. 

Сондықтан, мектеп мұғалімдері оқушыларға белгілі бір тлдің құрылымы мен жүйесін үйретеді. 

Бұл  тілдесім  құбылысының  сан  қырлы,  алуан  жүйелі,  сан  тарау  құбылыс  екенінен  болса 

керек. Диалог тілдесім ұғымына екі адам сөйлесетін диалог, үш адам сөйлесетін трилог та, үштен 

көп адам тілдесетін полилог та кіреді.   

Диалогты  зерттеу  бүгінгі  таңдағы  коммуникативті  лингвистиканың  негізгі  нысанына 

айналып  отыр.  Күннен  күнге  тілдің  қарым-қатынас  қызметі  жеке  бірліктер  түрінде  емес,  өзара 

хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. 

Адамдар кез келген жағдайда өз ойын біреуге түсіндіріп, білдіруде, пікірлермен алмасу үшін 

тілдік  қарым-қатынасқа  түседі,  демек  тілдеседі.  Зерттеушілердің  пікірлерінше,  адамның  бір- 

бірімен қарым қатынас жасауының үштен екі бөлігі сөзден, сөйлесе қатынас жасаудан және олар 

үнемі  тілдік  қарым  қатынас  жасаудан  және  олар  үнемі  тілдік  қарым  қатынасқа  түсуден  тұрады. 

Яғни  адамдар  арасында  үнемі  диалог  жүріп  жатады.  Диалогтың  табысты  жүруі  сөйлесетін 

серіктестерінің  біліміне,  тәрбиесіне,  сөйлесе  білу  әдебіне  т.б.  шарттарға  байланысты.  Тілдесе 

отырып адам өзінің қуанышымен, қайғысымен, басқаша айтқанда, сезімдерімен бөлісе алады. 

Қарым-қатынас  барысындағы  сөйлеушінің  мақсатын  басты  бағдарға  алғанда,  тілдік 

тұрғыдағы  сөйлем  предикатының  морфологиялық  тұлғасы  негізгі  мақсат  болмайды.  Өйткені 

сөйлеу  жағдаяты  шешуші  болады.  Шартты  рай  формасымен  жұмсалған  сөйлеу  актілері  ықпал 

етуші күштердің әсеріне қарай, тыңдаушы мен сөйлеушінің ниет етуі, қалауы, өтініші, ұсынысы, 

ескертуі,  наразылығы,  таңдануы  т.б.  білдіреді.  Сөйлеу  актілерінің  бұндай  мүмкіндігін 

прагматикалық және коммуникативтік контексінің типтерін анықтау арқылы ғана білуге болады. 



ӘДЕБИЕТТЕР 

Қазақстан халқы тілдері. Тілдескіш. – Астана,2007 

Оразбаева Ф. (1995), Тілдік коммуникацияның негіздері. – Алматы. 

Оразбаева Ф. (2005), Тілдік қатынас. – «Сөздік-Словарь» 

Садирова К.Қ. (2012), Дискурс талдау теориясы. – Ақтөбе. 

Салқынбай (2010), А.Б. Қазақ сөзі: уәжділігі мен тектілігі. – Алматы. 

Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарының жинағы. Түркітілдес елдердің терминқор 

қалыптастыру тәжірибесі. – Астана, 2011 

 

 


84 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 


XV ƏSR AZƏRBAYCAN-TÜRK ƏDƏBİ DİLİNDƏ  

SİFƏTİN MÜQAYİSƏ DƏRƏCƏLƏRİ 

Doç. Dr. Aynur QƏDİMALİYEVA

 

Xülasə:  Sifəti  başqa  nitq  hissələrindən  fərqləndirən  əsas  spesifik  xüsusiyyətlərdən  biri  onun  dərəcə 



kateqoriyasına  malik  olmasıdır.  Müqayisə  dərəcələri  uzun  tarixi  inkişaf  prosesinin  məhsulu  olaraq  bir  nitq 

hissəsi kimi yalnız sifətə məxsus yeganə qrammatik əlamətdir. Digər ifadə vasitələri kimi, dərəcə əlamətləri 

də  zaman  keçdikcə  dəqiqləşmiş,  bəzisi  öz  məhsuldarlığını  itirmiş  (-raq,  -rək),  bəziləri  isə  (-mtraq,  -mtıl,  -

ımsov, -sov) dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində meydana çıxmışdır. Ədəbi dilin bütün dövrlərində, xüsusən 

də  XV  əsrdə  müqayisə  dərəcəsi  həmişə  eyni  vəziyyətdə  olmamış,  müəyyən  dəyişikliyə  məruz  qalmışdır. 

Əlamətin,  keyfiyyətin  azlığı  və  ya  çoxluğunun  müqayisəsi  nəticəsində  meydana  çıxan  bu  əlamətlərin 

araşdırılması türkoloji ədəbiyyatda aktual olaraq qalır. Tədqiqat zamanı məqsədimiz XV əsr Azərbaycan-türk 

yazılı  abidələrinin  dilində  sifətin  spesifikasını  təşkil  edən  və  bu  fərqli  xüsusiyyətləri  yaradan  müqayisə 

dərəcələrinin morfoloji əlamətlərini, müəyyən yardımçı vasitələrini araşdıraraq münasibət bildirməklə yanaşı, 

eyni  zamanda  sifətlərin  bütün  dövrlərdə  öz  sabitliyini  qoruyub  saxlayan  qədim  tarixə  malik  kateqoriya 

olduğunu  bir  daha  vurğulamaqdır.  Müasir  ədəbi  dildən  fərqli  morfoloji  göstəricilərin  müşahidə  edilərək 

təhlili maraq doğurur. 



Açar Sözlər: XV əsr, Azərbaycan-türk, ədəbi dil, sifət, müqayisə dərəcəsi.  

The Degrees of Comparison of the Adjectives in the XV Century Azerbaijani-Turkish Literary 

Language 

Abstract: One of the main specific features that distinguish the adjective from the other parts of speech is its 

possessing  the  category  of  the  degrees  of  comparison.  Being  the  production  of  the  long  historical 

development  process  the  degrees  of  comparison  is  the  only  grammatical  peculiarity  that  belongs  to  the 

adjective  as  a  part  of  speech.  Like  other  means  of  expression  the  indications  of  the  degrees  of  comparison 

became exact by the lapse of time, some (-raq, -rək) lost their productivity and some (-mtraq, - mtıl, -ımsov, - 

sov)  appeared  on  the  latest  stages  of  development  of  the  language.  In  all  periods  of  the  literary  language, 

especially  in  the  XV  century  the  degrees  of  comparison  were  not  always  in  the  same  form,  they  have 

undergone certain changes. The study of these indications having appeared as a result of the comparison of 

the  insufficiency  or  large  number  of  the  symptoms  and  qualities  is  still  actual  in  Turkological  literature. 

During  the  investigation  our  aim  is  to  study  the  morphological  indicators  of  the  degrees  of  comparison 

forming the specification of the adjectives in the language  of the Azerbaijan- Turkic  written  monuments of 

the  XV  century  and  creating  these  differing  features.  Besides  analyzing  the  certain  subsidiary  means  and 

expressing  our  attitude  we  try  to  stress  once  more  that  the  adjectives  possess  the  ancient  historic  category 

protecting  and  preserving  its  stability  in  all  periods.  The  observed  study  of  the  morphological  indicators 

different from modern literary language rouses interest. 

Keywords:  the  XV  century,  Azerbaijani-Turkish,  the  literary  language,  the  adjective,  the  degrees  of 

comparison. 

Sifəti  başqa  nitq  hissələrindən  fərqləndirən  əsas  spesifik  xüsusiyyətlərdən  biri  onun  dərəcə 

kateqoriyasına malik olmasıdır. Müqayisə dərəcələri uzun tarixi inkişaf prosesinin məhsulu olaraq bir nitq 

hissəsi  kimi  yalnız  sifətə  məxsus  yeganə  qrammatik  əlamətdir.  Digər  ifadə  vasitələri  kimi,  dərəcə 

əlamətləri  də  zaman  keçdikcə  dəqiqləşmiş,  bəzisi  öz  məhsuldarlığını  itirmiş  (-raq,  -rək),  bəziləri  isə  (-

mtraq, -mtıl, -ımsov, -sov) dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində meydana çıxmışdır. 

Adi  dərəcə.  Əşyaya  xas  olan  əlamətin,  keyfiyyətin  adi  normada  olduğunu  bildirən  sifətin  bu 

dərəcəsi  heç  bir  xüsusi  formal  əlaməti  olmayan  sadə  və  düzəltmə  sifətləri  əhatə  edir.  XV  əsr  yazılı 

abidələrimizdə  işlənən  adi  dərəcəli  sifətlər  bütün  dövrlərdə  eyni  ilə  müasir  Azərbaycan  ədəbi  dilində 

olduğu kimi formal əlamətsiz işlənmiş, yalnız müəyyən hissəsi fonetik dəyişikliyə uğramışdır. Məsələn; 



Qara qanlara qərq et sorx xuni (Musayeva 2003: 160),  ilə qəra tərkin uran əbcədin oqur (Musabəyli 

2012:  896),  Zehi  qutlu  qədəm,  peyki-xücəstə  (Musabəyli  2010:  235),  Dili  tatlu,  zəmiri  rövşənü  pak 

(Musabəyli:  2010:  235),  Qanlu  könlümnin  həzar  bir  parəsidir  guyiya,  İtlərün  ağzında  dil  yanlığ  qızıl 

pərkalələr (Kişvəri: 2010: 24), Bu açux dünyada anın məqamı dar imiş (Kişvəri 2010: 35), İrəx-yəxin ikən 

sana yəxin dustinə, Qürb ilə bədün nədür sormamısan, ey könül (Musabəyli 2012: 676); Eşq özidir dustim 

                                                      

 

UNEC, Azərbaycan dili kafedrası, aynur.gadimaliyeva@unec.edu.az 



86 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

deyən,  görklü  yüzin  görüb  sevən  (Musabəyli  2012:  679);  Quru  yerə  axuduram  sanmagüz  göz  yaşini 

(Musabəyli 2012: 975) , Qızıl rəngə, yaşıl rəngə inanmaz, Qaradan özgə rəngi rəng sanmaz (Nağısoylu 

2011: 231) və s. 

Müqayisə  dərəcəsi.  Sifətin  müqayisə  dərəcəsi  vasitəsilə  əşyaya  məxsus  keyfiyyət  və  əlamətin 

başqa bir əşyaya xas keyfiyyət və əlamətlə müqayisəsi nəticəsində əlamətin azlığı və ya çoxluğu mənaca 

müəyyənləşdirilir. Müqayisə dərəcəsi XV əsr yazılı abidələrinin dilində öz ifadəsini -raq, -rək şəkilçisində 

tapmışdır. Məsələn;  

Anın həmdinə yoq ol əcz bulunə, Bəs ol yegrəgdür ki, izhar olunə (Musabəyli: 2010: 168), Birisi 

daxi  bu  kim,  görməzəm  xab,  Ağudan  acuraqdur  yütdüğüm  ab  (Musabəyli:  2010:  188),  Qulam  olmayə 



yegrəg  sanə  bəndən  (Musabəyli  2010:  189),  Çarəsi  bu  qurmadan  tizrək,  Onu  peyvənd  etməyə  kəsmək 

gərək  (Musayeva  2003:  223),  Gəh  cümrivü  həzl  guvü  şaqraq,  Gah  vaizi  pəndü  nəsihquyuz  (Musayeva 

2003: 350)’ 

Kişvərinin  dilində  -raq,  -rək  şəkilçisi  içlənən  sifətlərin  xəbər  rolunda  da  çıxış  etməsinə  təsadüf 

olunur:  Bu  səbəbdən  yəxşiraqdur  yoxluqdin  darlığ;  Ki  tiflin  meyli  çoxraqdur  vərəqi-zərəfşan  görgəc 

(Eyvazova: 1999: 47-48). 

Qədim  tarixə  malik  -raq//-rək  şəkilçisi  və  onun  ifadə  etdiyi  məna  şalarları  haqqında  türkoloji 

ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər mövcuddur. Belə ki, tədqiqatçıların bir qrupu müasir dil baximindan çıxış 

edərək –raq, -rək şəkilçisini azaltma (Dəmirçizadə 1947: s.128; Cəfərov 1960: s.85; cavadov 1960: s.71), 

bəziləri  tarixi  aspektdən  yanaşaraq  çoxaltma  (Əsgər,  2003:  229),  lakin  əksəriyyəti  haqlı  yanaşaraq  bu 

əlamətin  müqayisə  məzmunu  yaratdığını  göstərmişlər  (Кононов,  1956:  162-163  ;  Щербак,  1962:  130; 

Дмитриев, 1940: 70; Şirəliyev, 1968: 179; Hüseynzadə, 1983: 102; Əlizadə, 1965: 217-220).  

A.M.Şerbak bu şəkilçinin bütün türk diilərində mövcudluğunu vurğulayaraq qeyd edir ki, -raq, -rək 

affiksləri  tarixi  inkişaf  nəticəsində  azalma  mənasi  verən  arak,  ərək,  aruk  sözlərindən  yaranmışdır 

(Щербак, 1962: 193-194). U.Ekman –rak, -rək şəkilçilərinin daha qədim variantını –urak, -ırak şəkilçiləri 

hesab  edərək  affiksin  əvvəlindəki  sait  səsə  r  samitinin  təsirini  göstərmişdir  (Шмелев,  1977:  114-115). 

Z.Əliyeva  –arak,  -ərək,  -rak,  -rək  fonomorfoloji  paradiqmini  diaxronik  planda  etimoloji  cəhətdən 

araşdıraraq  belə  qənaətə  gəlir  ki,  “bu  affiks  əvvəlcə  müstəqil  leksem  olmuş,  sonra  öz  müstəqilliyini 

itirərək  affiksə  çevrilmişdir”  (Əliyeva,  2011:  360).  Mirzə  Kazim  bəy  “Türk-tatar  dillərinin  ümumi 

qrammatikası”  əsərində  -rak,  -rək  şəkilçisini  türk  dillərində  sifətin  müqayisə  dərəcəsinin  düzəlməsində 

əsas amillərdən biri hesab edir (Казем-бек, 1985: 38-45 )  

H.Mirzəzadə  -raq,  -rək  şəkilçisini  müqayisə  dərəcəsinin  morfoloji  əlaməti  adlandıraraq  yazır  ki, 

Müasir Azərbaycan dili üçün öz həyatiliyini itirmiş bu şəkilçi XIX əsrin ortalarına qədər dilimizdə çox 

geniş  istifadə  edilən  şəkilçilərdən  olmuşdur  (Mirzəzadə,  1990:  93-95).  Qey  edək  ki,  XV  əsr  ədəbi  dil 

materiallarını nəzərdən keçirərkən müasir ədəbi dilimizdən fərli olaraq -raq, -rək şəkilçisi əsasən əlamət 

və  keyfiyyətin  adi  normadan  çox  olduğunu  bildirmişdir.  Ş.Xəlilovun  təbirincə  desək,  burada  -raq,  -rək 

şəkilçisinin ifadə etdiyi  əlamət  və  ya  keyfiyyətin  azlığı,  yaxud  çoxluğu  deyil, onun  yaratdığı  müqayisə 

məzmunu əsas götürülməlidir (Xəlilov, 1988: 86). 

Müasir Azərbaycan ədəbi dilində -raq, -rək şəkilçiləri get-gedə məsuldarlığını itirmiş , yalnız bəzi 

dialekt və şivələrimizdə işləkiliyini saxlamışdır (Şirəliyev, 1968: 180).  



Üstünlük dərəcəsi. Sifətin üstünlük dərəcəsi adi dərəcəli sifətlərin önünə müxtəlif qüvvətləndirici 

ədat və sözləri artırmaqla yaranır. Lakin tədqiqata cəlb etdiyimiz XV əsr ədəbi materiallarında bu ifadə 

vasitələrinə  (ən,  lap,  daha  və  s.)  rast  gəlinmədi.  Bunların  əvəzinə  müasir  ədəbi  dilimizdə  fərqli  faktlara 

rast gəldik: 



Qatı. Müstəqil mənaya malik olan bu söz abidələrin dilində bəzən adi dərəcəli sifətlərə qoşularaq 

əlamətin normadan artıq olduğunu göstərmişdi. Məsələn; 

Yüküm qatı ağırdır, mərkəbim ləng (Musayeva, 2003: 158), Eylədin edib, yürəgim münhəqi, Qatı 

pərişanü pəşiman bəni (Musayeva, 2003: 230), Qatı yumşatdı helmin mən ğəribi (Musayeva, 2003: 189), 

Yürəkdəki  yarəm  qatıdir,  yarə  xəbər  ver  (Musabəyli,  2010:  205),  Qatı  qiymətlü  dürlü  taşlar  asılmış 

(Musayeva, 2003: 203) 



Külli. Həva bir oddur abü gil yaqıcı, Kül edüb yandırır, külli yaqıcı (Musayeva, 2003: 297), Onun 

itigi ondan külli gedər (Musayeva, 2003: 158) , Təsəvvüf külli keçmədir özündən (Musayeva, 2003: 161), 

Gərək kim dünyadan külli gedəvüz (Musayeva, 2003: 176) 

Beğayət. Ərəb mənşəli bu söz “çox”, “çoxlu” məna çalarlarını ifadə edir. Məsələn;  


87 

Doç. Dr. Aynur QƏDİMALİYEVA/XV. Asr Azerbaycan-Türk Edebi Dilinde Sıfatın Mukayese Derece… 

Lətifə  günədir  xeyli  beğayət  (Musayeva,  2003:  187);  Dedi  ol  bizi  mədh  etdi  beğayət,  Beğayət 

eyləyib bizi rəayət (Musayeva, 2003: 198); Bənüm müşkül dürür halum beğayət (Musabəyli, 2010: 188); 

Beğayət caninə kar etdi ğürbət (Musabəyli, 2010: 219) 

Müasir  Azərbaycan  ədəbi  dili  üçün  işləkliyini  itirən  beğayət  sözü  müasir  özbək  dilində 

işlənməkdədir (Kononov, 1960: 164). 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет