Şiddətləndirmə dərəcəsi. Şiddətləndirmə dərəcəsi sifəti ifadə edən sözün ilk hecasına - birinci
hecasına p, m, r, s samitlərdən biri artırılaraq həmin sifətlə birlikdə işlənir. Bu dərəcə əlamətin adi
dərəcədən qat-qat çox olduğunu göstərir: qapqara, yamyaşıl, dümdüz, tərtəmiz və s.
XV əsr abidələrinin dilində şiddətləndirmə dərəcəsi -p ünsürünün yardımı ilə yaranmışdır.
Məsələn;
Cəfa çəkdigiçündür topdolu gənc (Musayeva, 2003: 162), Ki, böylə tobtolu qan ilə doldun?
(Musabəyli, 2010: 178); İçi tobtolu bağü gülsitandur (Musabəyli, 2010: 218); Bu xaki tənim dopdolu
peykan bilə oldum (Kişvəri, 2010: 34); Dəhanın höqqeyi-mərcan, işi dobdolu dürr-danə (Kişvəri, 2010:
41), Bulardan özgə vardur yedi yılduz, Kiseyr eylər bular göglərdə düpdüz (Nağısoylu, 2011: 188), Tökən
xəlqi yüzü üstünə düpdüz (Musayeva, 2003, 324),Tutubdur hər birisi bir yanə yüz, Kimi aşağa, kimi
yukaru düpdüz (Nağısoylu, 2011: 190), Cavab okın yenə qodum kamanə, Ola kim vara tostoğrı nişanə
(Nağısoylu, 2011: 197).
H. Mirzəzadənin fikrincə, -p ünsürü Azərbaycan yazılı abidələrində XVIII əsrə qədər
şiddətləndirmə dərəcəsinin əsas morfoloji əlaməti kimi çıxış etmişdir (Mirzəzadə, 1990: 156-157).
A.M.Şerbakın Şərqi Türküstan mətnləri üzərindəki müşahidəsinə əsasən həmin mənbələrdə -p ünsürü
şiddətləndirmə çalarını bildirmişdir (Щербак, 1964: 114). Deməli, bu fikirlər, eyni zamanda abidələr
üzərində araşdırma göstərir ki, -p ünsürü daha qədimdir və digər ünsürlər (m, l, r) sonrakı dövrlərin
məhsuludur.
Kiçiltmə dərəcəsi. Bu dərəcə əlamət və keyfiyyətin adi dərəcədən az olduğunu bildirir. Müasir
ədəbi dilimizdə bu dərəcə morfoloji əlamətlərinə görə məsuldarlığı ilə seçildiyi halda, XV əsr ədəbi-bədii
dil nümunələrində çox az təsadüf olunur və -ca, -cə morfoloji əlaməti ilə ifadə olunur. Məsələn:
Toptolucə qan eyliyəyin ğülğülə dönsün (Musayeva, 2003: 390); Bir qulağı həlqəlucə türkmandur
sevdügüm (Eyvazova, 1999: 50); Xoşca qal əhbab ara sən xatiri-şadın bilə (Kişvəri, 2010: 39).
Beləliklə, tədqiqat zamanı XV əsr Azərbaycan-türk yazılı abidələrinin dilində sifətin spesifikasını
təşkil edən və bu fərqli xüsusiyyətləri yaradan müqayisə dərəcələrinin morfoloji əlamətləri, müəyyən
yardımçı vasitələrinin əksəriyyəti dilin inkişaf prosesində bütün dövrlərdə öz sabitliyini qoruyub
saxlayamış, müəyyən hissəsi fonetik dəyişikliyə məruz qalaraq dialekt və şivələrdə qorunmuşdur.
ƏDƏBİYYAT
Cavadov, Ə.(1960). Sifət. Azərbaycan Dilinin Qrammatikası, I hissə, Bakı.
Cəfərov, S. (1960). Azərbaycan Dilinin Qrammatikası, Bakı.
Dəmirçizadə, Ə. (1947). Sifət. Azərbaycan Dilinə Aid Tədqiqlər, Bakı.
Eyvazova, R. (1999). Orta Əsr Ədəbi Dil Əlaqələrinin Kişvəri Əsərlərində Təzahürü, Bakı: Elm.
Əliyeva Z. Türk dillərində sifət. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2011.
Əlizadə, S. (1965). “Şühədənamə”də Adlar (isim, sifət, say, əvəzlik) nam.diss., Bakı.
Əskər, Ramiz, (2003).Qutadğu bilig. Bakı: Elm.
Hüseynzadə, M. (1983). Müasir Azərbaycan Dili. Morfologiya, III hissə, Bakı: Maarif
Xəlilov, Ş. (1988). “Əsrarnamə”nin dili, Bakı: Elm.
Kişvəri (2010). Türkcə Divanı, Bakı: Nurlan.
Mirzəzadə, H.(1990). Azərbaycan Dilinin Tarixi Qrammatikasi, Baki: Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı.
Musabəyli, A. (2010). Türkiyədə Yaranan Azərbaycan Ədəbiyyati və Xəlilinin “Firqətnamə”si, Bakı: Nurlan.
Musabəyli, A. (2012). Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəi və türk divanı, II cild, Bakı:“Elm və təhsil”.
Musayeva, A.(2003). Dədə Ömər Rövşəni Əlyazmaları Üzərində Araşdırmalar. I c., Bakı: Nurlan.
Nağısoylu M. Şirazinin “Gülşəni-raz” Tərcüməsi, “Elm və təhsil”, Bakı, 2011.
Şirəliyev, M.(1968). Azərbaycan Dialektologiyasının Əsasları, Bakı.
Дмитриев, Н.(1940). Грамматика Кумыкского Языка, М.-Л.
Казем-бек, А. (1985). Избранные Произведения. Баку: Элм.
Кононов, А. (1960). Грамматика Современного Узбекского Литературного Языка, М-Л.
Шмелев, Д.Н.(1977). Русский Язык В Его Функциональных Разновидностях. М., «Наука»
Щербак, А.М. (1964). Грамматический очерк языка тюркских текстов вв. Из восточного Туркестана, М.-Л.
Щербак, А.М.(1962). Грамматика Староузбекского Языка, М-Л.
88
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
TEVFİK FİKRET VE ABDULLA ŞAİG’İN ESERLERİNDE
ÇOCUK KAVRAMI
Dr. Ayşe ATAY
Özet: Çocuğun bir kavram, bir mazmun ve çağrışım unsuru olarak edebî eserlere konu olması edebiyatımız
açısından yeni bir gelişme sayılır. Çocuk edebiyatı gerek bizde gerekse Azerbaycan sahasında ancak 20.
yy’ın başlarında bağımsız bir çalışma alanı hâline gelebilmiştir.
Genellikle basitlik, bayağılık kaygısı nedeni ile Klasik edebiyatta kendine yer bulamamış olan çocuk dünyası,
Türk Edebiyatı’nda Tanzimat döneminden itibaren, Azerbaycan’da ise, Qara Namazov’un da ifade ettiği gibi,
başta “Maarifperver Realizm” ekolüne mensup eğitimci şair ve yazarlar tarafından kurulmuş ve
geliştirilmiştir. “Debistan (1906)”, “Rehber (1909)” ve “Mekteb (1911)” gibi çocuklara yönelik yayın yapan
periyodikler, bu yöndeki çalışmaları destekleyen yayınları ile sürece önemli katkılar sağlamışlardır.
Özellikle geleceğin toplumunu yaratma düşüncesi içerisinde çocuk eserlerine yönelen bu iki sahanın iki
önemli ve avangard ismi Tevfik Fikret ve Abdulla Şaig’tir. Fikret “Şermin” de bir araya getirilen şiirleri ile
bu sahadaki ilk yetkin örneği ortaya koyarken, Abdulla Şaig yine bu türdeki sayısız eseri ile “Çocuk
Edebiyatı’nın banisi” unvanı almıştır.
Fikret’in Çocuk edebiyatı sahasındaki başarılarını ve ilhamını bizzat dile getiren Şaig, o yıllarda sağlanan
kültür alış verişine de önemli katkılar sağlamıştır. Zira iki şairin çalışmaları karşılaştırmalı bir şekilde
değerlendirildiğinde çocuk psikolojisi üzerindeki duyarlılık, dil, üslup ve konu seçimi açısından önemli
benzerlik ve etkilenişimler dikkati çeker.
Anahtar Kelimeler: Çocuk Edebiyatı, Tevfik Fikret, Abdulla Şaig, Karşılaştırmalı Edebiyat
The Notion of Child in the Poetry of Tevfik Fikret and Abdulla Şaig
Abstract: It’s considered a new development for our literature that the “child” as a concept and connotation,
being the subject of literary works. At the beginning of 20th century the Children literature has become an
individual field both on the literature of Azerbaijan and Anatolian areas.
Children world, generally which couldn’t find a place on classic literature causes of concern simplicity and
vulgarity. This literature has been improved on Azerbaijan field by the educationalist poets and writers who
are mostly belong the school of “Maarifperver Realizm” that also had stated by Qara Namazov, though on
Turkish literature field this process has begun since the term of Reform. The periodicals which publications
for the children such as “Debistan (1906)”, “Rehber (1909)”, “Mekteb (1911)” have made significant
contributions for this process.
Tevfik Fikret ve Abdulla Şaig are two major and advance guard name of those two fields with the works
which aims to create the society of the future. Fikret had the first qualified works of this field with his book
called “Şermin” includes his distinguished achievements. A. Şaig had the named “founder of the children
literature” with his successful works in this field.
Şaig who mentioned Fikret’s improvement and success in children literature, has contributed about cultural
interaction. Those two poets’ works have remarkable, common similarities about sensivity on child
psychology, language, style and choice of subject matter when they evaluated on a comparative basis.
Keywords: Children Literature, Tevfik Fikret, Abdulla Şaig, Comparative Literature.
Türk edebiyatında biçem ve tematik yönelimler, seslenilen kitleye bağlı olarak şekillenmiştir. Bu
anlamda edebî sürecin yaratım ve aktarımında bir faktör ve muhatap olarak çocuğun etkinliğinin
düşünülmesinin oldukça geç bir zamanda başladığı söylenilebilir. Sözlü kültürün masal, tekerleme, efsane
gibi halk verimlerinde çocuğa, “yazık” acıma duygusunu, “ayıp” yazılı olmayan yasaklara uyma gereğini,
“yasak” ise doğrudan kanun gücünü öğretirken (Enginün 1985: 187) onun dünden bugüne toplumsal
normlar açısından pedagojik bir eğitime tabi tutulduğu tartışılmaz bir gerçektir. Ancak Klasik
edebiyatımızda yani Divân edebiyatı verimlerinde Sümbül-zade Vehbi (Lütfiye-i Vehbi) ve Nâbi
(Hayriyye) gibi birkaç ismin dikkati dışında çocuk, yaşam içinde bir “enik”ten pek ayrı olmayarak yahut
yetişkin adamın küçük örneği sayılarak (Acaroğlu 1970:242) hem bir tem hem de muhatap olarak yok
sayılmıştır.
Nihayetinde çocuğun ve psikolojisinin edebiyatta yer alması, değişen dünyanın ifadesinde bir
sembol olarak değerlendirilmesi bilinci ancak Tanzimat’la başlayan süreçte kendine yer bulmuştur. Münif
Balıkesir Üniversitesi Türk Dili Bölümü, aysemtay@hotmail.com
90
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Paşa (Ehemmiyet-i Terbiye-i Sıbyan), Ziya Paşa (Emile tercümesi), Sadık Rıfat Paşa (Risâle-i Ahlak
Terbiyetü’l eftâl risalesi) gibi isimler eserlerinde çocuklara ahlaki mesajlar vermeye çalışmış, dili bu
amaca uygun kullanmışlardır. Matbuatta bazı gazete ilaveleri (Tercüman-ı Hakikat-1878, Sadakât-1875)
ve dergiler (Mümeyyiz,1869) de bu amacı desteklemiştir.
Azerbaycan’da ise benzeri koşullar ve bakış açılarının bir ürünü olarak Çocuk edebiyatı aynı
şekilde ancak 20. yy’ın başlarında kendine yer bulabilmeye başlamıştır. Bu yöndeki eserlerin ayrı bir tür
olarak şekillenmesinde Celil Memmedguluzade, Ali Ekber Sabir, Abdulla Şaig, Abbas Sıhhat, Süleyman
Sani Ahundov, Abdurrahim Hakverdili, Sultan Mecid Ganizade gibi pek çoğu pedagojik çalışmaları ile de
tanınan öğretmen kökenli yazarların rolü büyüktür.
Türk edebiyatının avangard isimlerinden Tevfik Fikret, Servet-i Fünun döneminin münzevi hâlini
içselleştiren ve fikrî plandaki sorgulamalarıyla öne çıkan bir şair olmasının yanında istidat ve duyarlığını
toplumsal meseleler söz konusu olduğunda da göstermiş ve çocuk edebiyatının Türk edebiyatında
öncülüğünü yapmış isim olarak dikkat çekmiştir.
Bu sahanın Azerbaycan’daki öncülerinden biri hatta birincisi diyebileceğimiz isim ise bilindiği
üzere Abdulla Şaig’tir: “Abdulla Şaik yeni uşak edebiyatının banisi, uşakların sevimli dostu, uşak
edebiyatının ölmez banisi, uşak edebiyatının klasik yaratıcısı gibi pek çok unvana sahip bir isim olarak
sahaya dikkate değer katkılar sağlamıştır” (Erol 2016:3).
Bir çalışmasında Fikret’in çocuk edebiyatı sahasındaki rolünü, verdiği mücadeleyi ve eski zihniyete
karşı kazandığı zaferi büyük bir hayranlıkla ifade edecek olan Şaig (Şaiq 1977:157) faaliyetlerinin büyük
bir bölümünü çocuklara yönelik çalışmalara hasretmiştir. Yazar Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin
Sovyet Rusya’sı tarafından sonlandırıldığı 1920’ye kadar “Usaq Çeşmeyi (1907)”, “Gülşen-i Edebiyyat
(1910)”, “Millî Qıraet Kitabı (1919)”, “Türk Çelengi (1919)” gibi ders kitapları, “Qoçpolad (1938)”,
“Sehirli Üzük (1941)”, “Nuşabe (1947)” gibi poema ve nağıl türü eserleri, “Cümenin Qezebi (1912)”,
“Danışan Kukla (1916)”, “Şelequyruq (1913”, “Tapdıq Dede (1936)”, “Timsah Ovu (1950)”, “Meşe
Gözetçisi (1954)”, “Veten (1942)” gibi hikâye temsil ve piyesleri ayrıca çok sayıda şiirleri ile bu sahaya
damgasını vurmuştur.
Gerek Fikret gerekse Abdulla Şaig’in bu sahadaki çalışmaları ve çocuk kavramı karşısındaki
izlenimleri incelendiğinde çocuk psikolojisi üzerindeki duyarlılık, dil, üslup ve konu seçimi açısından
önemli benzerlik ve etkilenişimler olduğu görülür.
Çocuk kavramının Tevfik Fikret’in şiirlerindeki yansımaları, şairin iç dünyası ve sanat anlayışına
paralel olarak zengin bir çeşitlilik göstermektedir. Bu nedenle şairin eserlerinde çocuk: toplumun
umarsızlığında düşkün, kimsesiz bırakılmışlık; geçmişin saf, temiz günlerinde onulmaz teselli arayışı;
geleceğe inançlı yaklaşımda idealize bir itici güç; yeni insanın inşasında ilim ve fen ışığında eğitilerek
memleketi aydınlatacak unsur gibi değişken çağrışım ve işlev yüklemeleriyle karşımıza çıkmaktadır.
Örneğin bazı şiirlerde çocuk saflığın, masumiyetin sembolü olarak başlı başına bir mutluluk kaynağıdır.
İdealize edilmiş bir unsur olarak neşeyi ve ümidi çağrıştırır şaire. “Küçük Aile”de olduğu gibi aileye
maddi külfetler getirse de insana çalışma azmi ve yaşama sevinci veren bir misafir, “Tecdid-i İzdivâc”da
olduğu gibi aile bağlarını pekiştiren bir güçtür. Ya da “Valide” de olduğu gibi, sorumluluğu ağır olsa da,
ebeveyn için yaşam sevincidir. Çocuk, bu çalışmalarda “Anne”, “Hâluk’un Sesi”, “Hâluk’a” şiirlerinde
olduğu gibi çoğunlukla “melek” sıfatıyla anılır. Bu yüzden şair, sıkıntılarından kurtulmak için sıklıkla
geçmişe, çocukça bir yaşama sığınmak ister:
Yaşamak…Başka ihtiyacım yok.
Yaşamak, hem çocukça aldanarak,
Öyle yıllarca daima birçok.
Zâr ü mağlûl u muhtazır yaşamak…
(Fikret 1985: 192)
Ancak “Geçmişte” gibi şiirlerinde özlemle anılan geçmiş, “Haluk’a” şiirinde olduğu gibi bazen de
hüzünlendiren anılarla yâd edilir. Hatta çoğu zaman toplumsal adaletsizlikler karşısında mağduriyetin en
büyüğünü yaşayan çocuklar, şair için başlı başına bir dert kaynağıdır. Bu nedenle Fikret çoğu zaman
karamsardır ve hasta, kimsesiz, düşkün çocukları konu edinir. Bu tercihi ya da eğilimi, onun henüz on iki
yaşındayken annesini kaybetmesi sonucu perçinlenen yalnızlık duygusuyla ilişkilendirmek mümkündür.
Konu ile ilgili olarak Ruşen Eşref şairin gerçek yaşamı ile bağlantı kurarken Mehmet Kaplan, aynı dönem
sanatçıları ve eserlerini de göz önünde bulundurarak söz konusu yönelimin şairin mizacından
kaynaklandığı (Kaplan 1998: 60) sonucuna ulaşmaktadır ki biz de bu düşünceye katılmaktayız.
91
Dr. Ayşe ATAY/Tevfik Fikret ve Abdulla Şaig’in Eserlerinde Çocuk Kavramı
Fikret’in olgunluk dönemi verimlerinden olan “Rübab-ı Şikeste”de çocuk kavramı, merhamet,
acıma ve küskünlük duygularıyla çevrelenmektedir. “Haluk’un Bayramı”, “Yine Haluk”, “Ramazan
Sadakası”, “Balıkçılar”, “Nesrin” gibi şiirlerde özellikle fiziki açıdan zayıf, yoksul, kimsesiz çocuklar
çıkar karşımıza. Haluk’un Bayramı’nda oğlunun bayramlık giysiler içindeki hâli, şaire bu sevincin
kimsesiz, yoksul çocukların da hakkı olduğunu düşündürüp onu kederlendirir. “Ramazan Sadakası”
şiirinde dilenen, kimsesiz bir çocuğa yardım etmek bir yana ondan tiksinen varlıklı insanlar betimlenir.
“Nesrin” de dile getirildiği üzere insanların duyarsızlığı ve çirkin emelleri düşkün çocukları çaresizlik
içinde bir zillete sürüklemektedir. Terk edilerek kaderiyle baş başa bırakılmış bu çocuklar, toplumun
vurdumduymazlığı yüzünden zayıf düşmüştür ve onların vebali toplumun üzerindedir. Bu noktada çocuk
kavramı, şairin toplumsal eleştirilerinin temel kaynağını oluşturur.
Özellikle II. Meşrutiyet sonrası şiirlerinde toplumsal meselelere eğilecek olan Fikret’in içerikte
yaşamın gerçeklerine yönelirken üslubundaki sanatkârane tavrı değerlendiren Şaig ise bu tutumun tezat
teşkil etmesine dikkat çekmekle birlikte aslında konuşma dili kaygısı dışında benzer bir tavır
sergilemiştir. Zira toplumsal eleştiri bağlamında, sosyal adaletsizliğin çocuk dünyasında yarattığı tahribatı
konu alan çalışmalar, Şaig’in eserleri açısından da seciyevî bir nitelik arz eder. Esasen o da sanat anlayışı
açısından Fikret’le aynı çizgidedir ve Fikret’in “Sis”, “Balıkçı”, “Hasanın Kazası”, “Hasta Çocuk” gibi
pek çok şiirindeki toplumsal duyarlılığa övgü dolu bir yaklaşım sergilemiştir (Erol 2006:378) . Kendi
çalışmalarında da aynı duyarlılığı gösteren Şaig, yoksulluk ve sefalet kurbanı çocukların yaşadığı dramı
eserlerine taşımış, “Gelecek Qorxusu”, “Qış Gecesi”, “İntizar” şiirlerinde olduğu gibi toplumsal bir yara
olan vurdumduymazlığı, beti benzi solmuş, kapı ağzında ya da beşiğinde ağlayan, sıska çocukların
yaşadıkları fiziksel ve ruhsal tahribatı sıklıkla konu edinmiştir.
Çocuk kavramı üzerinden Tevfik Fikret ile Abdulla Şaig’i aynı amaç doğrultusunda benzer
düşüncelere taşıyan bir diğer unsur gelecek beklentisidir. İstibdat döneminde yaşama karşı pasif bir
tutumu olan Fikret, Servet-i Fünun devrinde hissettiği boğucu atmosferi hayalleriyle aşmaya çalışarak
insanlığı kurtaracak ütopyalara sığınmıştır. Boşluk ve hiçlik duygusunu takip eden insana güven ve onu
yüceltme duygusuyla sanatçı, II. Meşrutiyet ve sonrasında memleketin gelecek inşası için çocuğa eğilmiş
ve kurtuluşu çocuğun ilim ve fenle yetiştirilmesinde görmüştür (Kaplan 1998: 261).
Fikret’in karamsar ruh hâlinden çıkmasını sağlayan oğlu Haluk’ta somutlaştığı üzere çocuk,
geleceğin teminatı bir umut ışığıdır. Onun II. Meşrutiyet’ten sonra yazdığı şiirler içinde yer alan ve oğlu
Haluk’la ilgili şiirlerini kapsayan “Haluk’un Defteri (1911)” nde gençlerden beklentilerini buluruz. Söz
konusu şiirlerde memleketin yükselmesi ve özgürlüğü için çalışmaya, bilime bağlı kalmaya ve haksızlığa
karşı çıkmaya çağrı vardır. Şair, Haluk’a seslenerek aslında gençliğe mesajlar verir. Dinamik, akılcı,
bilim ve fen yolunda ilerleyen bir gençlik arzusundadır. “Promete” adlı şiirde Yunan mitolojisi
kahramanından ilhamla gençliğe olan güven dile getirilir, “Ferda”da ise yine en büyük umudunun gençlik
olduğu vurgulanır.
Şair, aynı eserde yer alan “Haluk’un Amentüsü”nde hurafelere karşı çıkar, karanlıkların ancak
bilim ve aklın gücü ile aydınlatılacağını vurgular. Onun için yeryüzü, insanlığın ortak memleketidir.
“Haluk’un Vedaı” adlı çalışmada ise eğitim için yurtdışına giden oğluna, yurduna “Sanat, fen, güven,
özen, yüreklilik, umut” getireceğine dair tam bir inanç vardır.
Bir gün yapacak fen şu siyah toprağı altın,
Her şey olacak kudret-i irfanla inandım
(Fikret 2004: 542)
Tıpkı Fikret gibi, çocukları, dolayısı ile yarının gençlerini, geleceğin teminat olarak gören Şaig bir
makalesinde şöyle der: “Göz adam irelini görmek üçün verilmişdir. Bizim parlag geleceyimiz ise bugünkü
gencler yeni neslimizdir. Zaman keçdikce gocalarımız heyat sehnesinden çıhır, onları gencler yeni neslimiz
evez edir. Buna göre de geleceyimizin sağlam, bilikli, bacarıglı, terbiyeli ve namuslu ellerde olduğunu
görmek en böyük arzu ve menim kimi gocalara en gözel bir tesellidir.” (Şaiq, 1977:385).
Arzu edilen toplumun oluşturulmasında gençliğe yapılacak yatırımın farkında olan Şaig, bu amaç
doğrultusunda hem pedagojik faaliyetlerde bulunmuş, hem de edebî çalışmalara yönelmiştir. Özellikle okul
ve eğitim konusunu kendine temel gaye edinmiştir. Öyle ki şairin matbuat hayatına atıldığı ilk şiiri “Ananın
Oğluna Layla Demesi (Layla)” âdeta onun bu anlamdaki çalışmaları açısından bir poetika niteliği taşır.
Sen de çalış elm ile şöhret gazan,
Galma cehaletde olarsan yaman;
Elmle abad olubdur cahan;
92
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Layla guzum, layla gözüm, yatgilen,
Rahat olub bir azca boy atgilen.
(Şaiq 1972: 15)
Sanat hayatının ikinci döneminde eğitim konusunda daha aktif bir tempo yakalayan Şaig, gençleri
doğrudan muhatap aldığı çalışmalar ortaya koyar. “Elmin Esaslarına Yiyelenin” adlı makalesi ile gelecek
ve gençlik kavramlarını eş değer gördüğünü ifade eder. Yeni neslin ancak eğitim ve bilimle
yetiştirilebileceğini düşünür (Şaig 1977: 385). Ancak bunun için yeni ve çağdaş yöntemlerin esas alınması
eğitim metodunun ilmî temellere, akla ve iradeye dayanması gerekir. Gençlere yönelik “Gelecek Sizindir”
adlı makalesinde de çağdaş dünyaya ulaşabilmek için eğitim ve terbiyede ilmî esaslar, akılcı yaklaşımlar
önerir (Şaiq 1968:109). “Gençlere”, “Genç Müellimlere” ve “Genç Qalemlere” gibi pek çok şiirinde
onlara nasihatlerde bulunur, güvenini belirtir. 1921 yılında Yüksek Pedagoji Enstitüsü öğrencileri için
“Gençlik Marşı” nı yazar ve onları karanlıklarla çarpışacak olan ilim irfan ordusu olarak niteler(Şaiq
1968: 78).
Tevfik Fikret ve Abdulla Şaig’i çocuk kavramından mülhem edebî çalışmalar açısından aynı
noktada buluşturan bir diğer ortak nokta, çocukların muhatap alındığı didaktik çalışmalar olmuştur.
Tevfik Fikret bu türün Türk edebiyatındaki ilk örneklerini vermişken Abdulla Şaig çocuklara yönelik
edebî çalışmaların en az diğer türler kadar ciddiyet gerektirdiğini vurgulaması ve bu yönde sayısız eser
ortaya koyması ile sahalarında fark edilir bir yer tutarlar.
Tevfik Fikret’in kimi şiirlerinde çocuk, şairin duygu dalgalanımına araç bir ilham kaynağı olarak
yer alır demiştik. Bazen de “Şermin” şiirlerinde olduğu gibi muhatabın bizzat çocuğun kendisi olduğu
şiirlerle karşılaşırız. Şairin “Şermin” adı altında bir araya getirdiği ve Türk çocuk edebiyatının ilk
örnekleri sayılan söz konusu şiirler, çocukların ruh durumları da dikkate alınarak onların anlayabileceği
bir dille yazılmıştır. “Şermin”, aslında Fikret’in parasızlık nedeni ile gerçekleştiremediği “Yeni Mektep”
düşüncesinin bir ürünüdür. 1914’te yayımlanan eserde 31 adet çocuk şiiri yer almaktadır. Eserin dili son
derece yalın olup hecenin 8’li ölçüsü ile kaleme alınmıştır.
“Haluk’un Defteri”nde yeni bir genç prototipi ortaya koymak isteyen Fikret, “Şermin”de yeni
çocuk tipini tanımlamaya çalışmıştır. Çalışmalarında çocuklara ayrı bir önem veren sosyolog Ziya Gökalp
tarafından “uyanış devrimizin pedagogu”(Eronat 2007: 36) adlandırılan Fikret, bu kitapta yer alan gerek
La Fontaine’den yaptığı çeviriler ve kendi fablları gerekse ahlaki ve tabiat şiirleri ile çocuğun eğitimi ve
edebî anlamda muhatap alınması konusunda güçlü bir ilk örnek sunmaktadır.
“Şermin”in ilk şiiri olan “İthaf” taki eğitim ve öğretim vurgusu, şairin temel amacını ortaya koyar
niteliktedir. “Oku Dilber Çocuk”, “Şermin’in Elifbası” gibi şiirler yine benzer düşüncenin ürünleridir.
Çocukları eğlendirirken eğitme amacında olan Fikret’in eserdeki pek çok şiiri bu amaca yöneliktir ve
“Papatya”, “Arslan”, “Hediye” örneklerinde olduğu gibi yine “Şermin”deki pek çok şiirde eğitim ve
öğretim kaygısı vardır.
Çocuklara verilecek terbiyeyi, medeni inkişafın temel taşı sayan Abdulla Şaig, Fikret’ten farklı
olarak bu amaç çerçevesinde tiyatrodan da yararlanma yoluna gitmiştir. 1910’da yazığı “Gözel Bahar”
adlı piyes, bugün için Azerbaycan dram tiyatrosunun ilk önemli eseri kabul edilmektedir. Manzum
çalışmalarında ise Şaig bilhassa poema ve temsillerinde daha çok hayvanlar âlemine yönelerek, çocukları
eğlendirirken aynı zamanda onlara insani ve ahlaki değerler kazandırmaya çalışmış, tıpkı Fikret gibi
öğrenmeyi sevdirmeyi amaçlamıştır. “Uşaq ve Dovşan”, “Mektebde”, “Veten”, “Qışın Neğmesi” gibi
şiirlerinde hem dil, hem de yöntem açısından Fikret’i izlemiştir. Şairin, dürüst olmayan, istismarcı ve
çıkarcı kesimleri yermek ve çocuklara doğruluğu öğretmek amacı ile kaleme aldığı “Tülkü Hecce Gedir”,
“Yaxşı Arxa” “Tıq-Tıq Xanım” gibi poemaları, bugün Azerbaycan Çocuk edebiyatının klasikleri arasında
gösterilmekte ve okullarda okutulmaktadır.
Sonuç olarak, çocuk kavramının uyandırdığı çağrışımlardan hareketle ortaya konulan toplumsal
eleştiri ve yine çocuğun muhatap alınarak geleceğin toplumunu yaratma endişesinin Fikret ve Şaig’i
amaç, yaklaşım ve yöntem açılarından benzer kıldığı görülmektedir. Çocuk kavramından yola çıkılarak
kaleme alınan bu eserlerin her iki sahada da güncelliğini koruyor olması ise yine her iki şairin bu türdeki
başarılarının bir ifadesi olsa gerektir.
Öyle zannediyoruz ki Çağdaş Azerbaycan şiirinin usta kalemi Bahtiyar Vahabzade’nin Şaig’in
vefatı üzerine yazdığı bir şiirindeki aşağıdaki dizeler Tevfik Fikret’in çalışmalarını da kapsar niteliktedir:
Kéçer qerineler,
Öter néçe il,
93
Dr. Ayşe ATAY/Tevfik Fikret ve Abdulla Şaig’in Eserlerinde Çocuk Kavramı
Hemişe yaz olar senet bağında.
Sözlerin gezecek nesil be nesil,
Körpe balaların gül dodağında
(Vahabzade 1981: 93)
Достарыңызбен бөлісу: |