В. И. Жаркова, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
92
представителей  различных  научных 
направлений на эту проблему. 
Одной  из  попыток  определения 
сущности  художественности  является 
концепция  А.К.  Жолковского  и  Ю.К. 
Щеглова,  которые  предложили  цело-
стную  систему  генерирования  худо-
жественного  текста  по  модели  «Тема 
–  Приёмы  выразительности – Текст». 
Процесс  создания  текста  мыслится 
при этом как обработка темы приёма-
ми выразительности, то есть автор по-
рождает  из  темы  художественный 
текст,  а  читатель  выявляет  из  текста 
тему путем «вычитания» приемов вы-
разительности [1].  
Таким  образом,  при  движении 
от  темы  к  тексту  нехудожественный 
тип высказывания превращается в ху-
дожественный,  то  есть,  как  в  антич-
ной  риторике,  художественный  текст 
трактуется  как  «украшенный»,  обра-
зуемый из заданной темы с помощью 
риторических фигур.  
Ю.М.  Лотман  сомневается  в 
том, что художественный текст полу-
чается  из  нехудожественного  путем 
«украшения»,  ведь  в  таком  случае 
следует,  что  «искусство  есть  способ 
пространно  говорить  о  том,  что  мож-
но было бы сказать кратко» [2, с. 213]. 
На  основании  исследования  докумен-
тации  реального  текстопорождения, 
которая широко представлена в руко-
писях  многих  поэтов  и  писателей, 
Ю.М. Лотман делает вывод о том, что 
«художественная  функция,  хотя  бы 
потенциально,  присутствует  в  замыс-
ле  изначально»,  что  «цепь,  генери-
рующая  художественный  текст,  не 
только  психологически,  но  и  логии-
чески  начинается  не  с  логически  вы-
раженной  «темы»,  лежащей  еще  вне 
искусства,  а  с  ёмкого  символа,  даю-
щего  простор  для  многообразных 
интерпретаций и уже имеющего худо-
жественную природу» [2, с. 213]. 
Ю.М.  Лотман,  считая  проблему 
определения  параметра  художествен-
ности  крайне  важной,  неоднократно 
отмечает,  что  художественный  текст 
«не  может  в  принципе  однозначно 
интерпретироваться», что он является 
«генератором новых смыслов» и что в 
этом  заключается  «доминирующий 
аспект  той  работы,  которую  выпол-
няет художественный текст в системе 
культуры» [2, с. 210].  
 
Ю.М.  Лотман  пишет: «Художе-
ственное  творчество  неизменно  по-
гружается  в  обширное  пространство 
суррогатов. Последнее не следует по-
нимать  как  однозначное  осуждение. 
Суррогаты  искусства  вредны  своей 
агрессивностью.  Они  имеют  тенден-
цию  обволакивать  подлинное  искус-
ство и вытеснять его. Там, где вопрос 
сводится  к  коммерческой  конкурен-
ции,  они  всегда  одерживают  победу» 
[2, с. 106]. 
Возможно,  исследователь  слиш-
ком категоричен в этом утверждении, 
но трудно не согласиться с мыслью о 
том, что произведения, названные ис-
следователем  «суррогатами  искусст-
ва», «не только необходимы, но и по-
лезны», но только в том случае, когда 
они  ограничены  своими  пределами, 
выполняя  воспитательную  роль  и 
являясь  первой  ступенью  на  пути  к 
овладению  языком  искусства. «Они 
могут  выполнять  те  несвойственные 
искусству  задачи,  которые,  однако, 
общество  императивно  ставит  перед 
художником:  просвещения,  пропаган-
ды,  морального  воспитания  и  т.  д.», 
опасным для общества является толь-
ко  «захват  ими  места  подлинного  ис-
кусства» [2, с. 213]. 
По  мнению  М.Ю.  Лотмана,  осо-
бенность  художественного  текста  сос-
тоит в том, что он не имеет одного ре-
шения, поэтому такой текст (как и лю-
бое  произведение  искусства)  может 
использоваться  многократно.  Нехудо-
жественные  тексты  повторному  упо-
треблению  не  подлежат,  ведь  «нелепо 
сказать: я не пойду в зал Рембрандта, я 
уже  видел  его  картины – или  же:  это 
стихотворение  или  симфонию  я  уже 
слышал.  Но  вполне  естественно  ска-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
93
зать: я эту задачу уже решил, я эту за-
гадку уже разгадал» [2, с. 213].  
На  наш  взгляд,  наблюдения  и 
выводы учёного подтверждаются тем, 
что  эту  особенность  чувствует  даже 
неспециалист.  У  многих  читателей 
есть  книги,  которые  они  перечитыва-
ют  в  течение  всей  жизни,  открывая 
новые грани смысла, и книги, к кото-
рым  после прочтения  уже  никогда  не 
возвращаются. И все  же, несмотря на 
очевидность, данный критерий не мо-
жет  считаться  достаточным,  ведь 
определенная  категория  читателей, 
зрителей  и  слушателей  готова  к  мно-
гократному  использованию  произве-
дений,  не  содержащих  ценностного 
параметра художественности.  
Неоднократное обращение чита-
теля  к  одному  и  тому  же  художест-
венному  тексту  может  быть  объясне-
но тем, что художественный текст вы-
полняет поэтическую функцию, кото-
рую  Р.  Якобсон  определил  следую-
щим образом: «Направленность на со-
общение  как  таковое,  сосредоточение 
внимания на сообщении ради него са-
мого – это  поэтическая  функция  язы-
ка» [3, с. 202].  
Привлечение  внимания  читателя 
к форме сообщения отметил создатель 
«стилистики  декодирования»  М.  Риф-
фатер,  который  выдвинул  на  первый 
план  не  восприятие  формы  как  тако-
вое,  хотя  это  положение  и  остается 
центральным  в  его  определении  сти-
листической  функции,  а  низкую  сте-
пень  предсказуемости  соответствую-
щей формальной структуры [4, с. 149].  
Несомненно,  поэтическая  (у  М. 
Риффатера – стилистическая)  функ-
ция  находит  выражение  в  художест-
венных текстах, но, вместе с тем, как 
отмечает Р. Якобсон, «писания, вовсе 
не задуманные как поэтические, могут 
быть  восприняты  и  истолкованы  как 
таковые» [3, с. 390].  
Продолжая мысль учёного, мож-
но  предположить  и  обратную  ситуа-
цию:  текст,  задуманный  автором  как 
художественный  (в  аксиологическом 
отношении), может быть оценён чита-
телем  как  лишённый  художественной 
ценности,  хотя  и  принадлежащий  ти-
пологически  к  художественной  лите-
ратуре. 
Поскольку,  в  отличие  от  других 
речевых  произведений,  литературный 
текст создаётся с целью эстетического 
воздействия  на  реципиента,  исследо-
ватели  предлагают  разграничить  по-
нятия  «поэтическая  (стилистическая) 
функция»  и  «эстетическая  функция». 
Эстетическая  функция  характеризует 
литературное  произведение  как  це-
лостный, законченный результат эсте-
тической  деятельности  автора  и 
объект  эстетического  восприятия  чи-
тателя.  Поэтическая  функция  может 
характеризовать  любую  речевую  дея-
тельность, а эстетическая – только ли-
тературное  творчество,  охватывая  не 
только  языковые  средства,  использо-
ванные  автором,  но  и  соотносясь  с 
глубинными смыслами и идеями, ока-
зывающими  воздействие  на  личность 
читателя.  
Ещё одна причина многократно-
го обращения к художественному тек-
сту  заключается,  по  нашему  мнению, 
в его потенциальной смысловой неис-
черпаемости,  что  даёт  возможность 
реципиенту при каждом новом чтении 
обнаружить  новые  смысловые  грани, 
по-новому  строить  свою  проекцию 
текста.  
Идея  множественности  интер-
претаций художественного текста по-
лучила  развитие  в  трудах  многих 
представителей  семиотического  на-
правления,  которые  склонны  к  абсо-
лютизации  бесконечности  прочтения 
литературных  текстов  и  их  интертек-
стуальности (intertextualité – термин 
Ю.  Кристевой).  Ю.  Кристева  утверж-
дает, что «всякий текст вбирает в себя 
другой  текст  и  является  репликой  в 
его сторону» [5, с. 102]. 
В  настоящее  время  интертекс-
туальность  определяется  как  онтоло-
гическое  свойство  художественного 
текста  и  уточняется  в  различных 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
94
аспектах,  интертекстуальный  подход 
позволяет рассматривать текст как ди-
намичную  структуру,  существующую 
в общекультурной текстовой среде. 
Достаточно  спорным  представ-
ляется  утверждение  о  том,  что  осно-
вополагающим  критерием  разграни-
чения художественных и нехудожест-
венных  текстов  является  различие  в 
типах  воздействия – «на  эмоциональ-
ную  сферу  человеческой  личности  и 
сферу  интеллектуальную» [6, с. 115]. 
Данный  критерий  можно  рассматри-
вать  как  тенденцию,  хотя,  с  одной 
стороны,  вполне  допустима  ситуация 
воздействия  нелитературного  текста 
на эмоции реципиента (например, при 
чтении  протокола,  содержащего  опи-
сание  жестокого  преступления),  а  с 
другой  стороны,  нельзя  отрицать 
влияния  художественных  текстов  на 
интеллект читателя. 
Таким  образом,  для  типологи-
ческого  определения  художественно-
го  текста  существенны  следующие 
свойства: наличие эстетической функ-
ции,  наличие  имплицитно  выражен-
ного  содержания,  неоднозначность 
восприятия,  установка  на  отражение 
возможной  (а  не  реальной)  модели 
действительности.  Следует  отметить, 
что  каждая  из  перечисленных  харак-
теристик  может  относиться  и  к  дру-
гим типам текстов.  
Для  аксиологического  опреде-
ления  параметра  художественности 
представляется  необходимым,  вслед 
за  Г.И.  Богиным  и  Н.Л.  Галеевой, 
ввести понятие содержательности, ко-
торое включает содержание, смыслы и 
идеи  текста,  осваивающиеся  разными 
типами  понимания – семантизирую-
щим,  когнитивным  и  распредмечи-
вающим [7]. Наличие  в  тексте  содер-
жательной трудности, преодолеваемой 
посредством  рефлексии,  ведущей  к 
распредмечивающему пониманию, ха-
рактеризует  текст  как  художествен-
ный в аксиологическом отношении. 
Содержательность  художествен-
ного  текста,  не  сводится  к  информа-
тивности,  он  не  информативен  в  том 
смысле,  что  его  задачей  является  не 
передача  информации,  а  работа  со 
смыслами  и  идеями,  то  есть  мысле-
деятельность высокого уровня, обога-
щающая духовный мир реципиента.  
Г.И.  Богин  отмечает,  что  изуче-
ние  текста  в  условиях  тоталитарного 
режима  проводилось  с  помощью  пре-
дельно  технологизированной  теории 
потому, что при монополии государст-
ва  на  мыследеятельность  все  другие 
основания  были  просто  запрещены. 
Так,  например,  герменевтика  в  совет-
ский  период  рассматривалась  как  бур-
жуазная идеалистическая лженаука, ко-
торую допускалось лишь критиковать.  
Вместе  с  тем  идея  о  наличии  в 
тексте  некоторого  содержания,  не 
усматриваемого 
непосредственно 
(подтекста,  импликативности,  содер-
жательно-подтекстовой  информации, 
глубинного  напряжения,  глубинного 
смысла, глубинной семантики и т. д.), 
приводила  исследователей  к  необхо-
димости  применения  герменевтичес-
ких идей, и в настоящее время именно 
это  направление  представляется  наи-
более перспективным.  
Понимание  и  смысл  являются 
центральными  понятиями  герменев-
тики, которая рассматривает культуру 
как  систему  всеобщих  принципов 
смыслообразования  и  самих  продук-
тов  этого  смыслообразования.  Куль-
туру можно определить как простран-
ство  человеческой  мыследеятельнос-
ти,  фиксированной  в  разных  пред-
метностях.  Поэтому  при  изучении 
проблемы понимания художественно-
го  текста  с  позиций  деятельностного 
подхода  наряду  с  понятиями  «коди-
рование» – «декодирование»,  соотно-
сящимися  с  различными  видами  ин-
формации,  целесообразно  использо-
вать  понятия  «опредмечивание» – 
«распредмечивание»,  соотносящиеся 
со смыслами и идеями текста. 
Опредмечивание  означает  пере-
вод  мыследеятельности  автора  текста 
в  предметность  в  виде  текста,  а  рас-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
95
предмечивание – обратный  процесс – 
перевод  из  предметности  вновь  в 
идеальное  состояние  в  виде  восста-
новленной  мыследеятельности  автора 
в рамках пространства понимания.  
На  основе  сформулированных 
выше  теоретических  положений  пред-
ставляется возможным различать текс-
ты, жанрово относящиеся к художест-
венной  литературе  (в  рамках  оппози-
ции «литературные тексты» – «нелите-
ратурные тексты»), и тексты, обладаю-
щие  аксиологическим  параметром  ху-
дожественности  (в  рамках  оппозиции 
«литературные  тексты» – «литератур-
но-художественные  тексты»).  Такая 
типология не отрицает того, что пара-
метр  художественности  может  содер-
жаться  в  текстах  других  жанров  (на-
пример, могут быть публицистическо-
художественные,  рекламно-художест-
венные,  учебно-художественные  текс-
ты и т. д.). Вместе с тем, не все тексты, 
жанрово  относящиеся  к  художествен-
ной литературе, могут считаться худо-
жественными  в  ценностном  отноше-
нии,  причем  параметр  «художествен-
ности» может присутствовать в разной 
степени.  Разработка  критериев для та-
кой  типологизации  представляется 
сложной  задачей,  но,  тем  не  менее, 
уровень  современных  достижений  в 
исследовании  текста  позволяет  выйти 
за  рамки  субъективно-интуитивного 
подхода  в  определении  меры  художе-
ственности текста.  
Художественность  как  аксиоло-
гический параметр может определять-
ся  мерой  рефлексии,  при  помощи  ко-
торой читатель преодолевает труднос-
ти понимания. Рефлексия есть способ 
выхода на понимание, она носит мыс-
ледеятельностный,  духовный  харак-
тер и является способом преобразова-
ния  и  использования  духовного  про-
странства человека. 
Содержательность  литературно-
художественного текста осваивается в 
результате  сложной  мыследеятель-
ности, ведущей к распредмечивающе-
му  пониманию,  в  отличие  от  литера-
турного  текста,  содержательность  ко-
торого идентична содержанию, осваи-
ваемому  в  результате  нерефлектив-
ных форм мыследеятельности.  
Разделяя  точку  зрения  Г.И.  Бо-
гина,  мы  полагаем,  что  задача  демо-
кратического общества заключается в 
том, чтобы дать возможность всем его 
членам сформировать готовность дей-
ствования  со  смыслами.  В  пределах 
среды одного и того же языка степень 
достижения  готовности  к  такому 
мощному  смысловосприятию  зависит 
от  степени  влияния  литературы  на 
данную  социальную  общность  и  на 
данную  личность.  Задачей  общества 
является  воспитание,  исключающее 
неспособность  к  усмотрению  слож-
ных смыслов и подмене их простыми. 
Ценностный  характер  смыслов 
особенно  заметен  при  действовании  с 
художественными  текстами.  Конечно, 
научить  пониманию  нельзя,  так  как 
это будет в любом случае научение чу-
жому  пониманию,  создание  иллюзии 
понимания, но представляется возмож-
ным научение рефлексии, посредством 
которой понимание достигается. Худо-
жественный  текст  как  смыслопорож-
дающее  устройство  дает  возможность 
для рецепции и производства смыслов, 
при  помощи  которых  формируется  и 
развивается личность. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Жолковский,  А.К.,  Щеглов,  Ю.К. 
Работы  по  поэтике  выразитель-
ности:  Инварианты – Тема – Приё-
мы – Текст  [Текст] / А.К.  Жолков-
ский, Ю.К. Щеглов. – М.: Прогресс, 
1996. – 344 c. 
2.
 
Лотман, Ю.М. Семиосфера [Текст] / 
Ю.М. Лотман. – СПб.: «Искусство – 
СПБ», 2001. – 704 с. 
3.
 
Якобсон,  Р.О.  Избранные  работы 
[Текст] / Р.О.  Якобсон. – М.: 
Прогресс, 1985. – 455 с. 
4.
 
Риффатер  М.  Критерии  стилисти-
ческого анализа // Новое в зарубеж-
ной  лингвистике:  Лингвостилисти-
ка. – М.: Прогресс, 1980. – Вып. IX. 
– С 69-97. 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
96
5.
 
Структурализм: «за»  и  «против». – 
М.: Прогресс, 1975. – С. 37-113. 
6.
 
Валгина, Н.С. Теория текста [Текст] 
/ Н.С. Валгина. – М.: Логос, 2003. – 
280 с. 
7.
 
Богин, Г.И. Обретение способности 
понимать: Введение в филологичес-
кую  герменевтику  [Электронный 
ресурс] / Г.И. Богин. – Режим ДОС-
тупа: http:/www.auditorium.ru/books/ 
5/BOGIN. 
 
 
А.Күзембайұлы  
тарих ғылымдарының докторы, профессор 
 
ТАРИХТЫҢ ƏЛЕУМЕТТІК ФУНКЦИЯСЫ 
 
Адамзат  қоғамындағы  қай  ғы-
лымның  болмасын  өзінің  атқарар 
қызметі,  өзінің  мəртебелі  міндеттері 
болатындығы белгілі. Жаратылыстану 
ғылымдарының  өндірісті  дамытуға, 
оған  жаңа  технология  енгізу  үшін 
істеп жатқан іс-шараларын айтпаса да 
түсінікті.  Ал  қоғамтану  ғылымдары-
ның  қаншалықты  пайдасы  бар?  Міне, 
осы  сұрақ  ғалымдарды  сонау  ерте 
заманнан-ақ ойландырып келеді. 
Алдарыңыздағы  шағын  мақала-
да осы теориялық мəселе көне заман-
да  қалай  пайда  болып,  біздің  зама-
нымызда өз шешімін таба алды ма?  
Тарих ғылымы пайда болған кез-
ден  ақ  ол  белгілі  бір  əлеуметтік  топ-
тардың  мүддесіне  сəйкес  келгені 
анық.  Кез-келген  ғылыми  танымның 
əлеуметтік  мəні  болады.  Ал  тарих 
ғылымының  қоғамдағы  əлеуметтік 
рөлі  ерекше.  Əсіресе,  ХІХ  ғасырдың 
орта  шенінде  тарих  ғылымының  бе-
делі,  оның  қоғамдағы  орны  жəне  қа-
жеттілігі  тым  жоғары  болды.  Бұл 
уақытты кейде тарихтың «алтын ғасы-
ры» деп те атайды. Ол кездегі тарихи 
білім  жəне  ғылым  қоғамдық  қажетті-
ліке  байланысты  дамыды.  Тарихшы-
лар өз ғылымын қолданбалы дəрежеге 
дейін  көтерді.  Олар  ел  басқарып 
отырғандар,  саясаткерлер  мен  саясат-
қа  əсер  етуші  беделді  азаматтар  та-
рихи  заңдылықтарды  білуі  қажет  деп 
ойлады.  Білімсіздік,  əсіресе  тарихи 
үрдістер  мен  қоғамның  даму  заңды-
лықтарын  ескермеу  əлеуметтік  ката-
строфаға  əкеліп  соғыу  мүмкіндігін 
ескертті.
 
«Историография  призвана 
удовлетворить  широкий  спектор  со-
циальных  и  индивидуальных  потреб-
ностей»  [1]  деп  айтылады  Минск  қа-
ласында 
жарық 
көрген 
«Мето-
дологические проблемы истории» деп 
аталатын кітапта.  
Өкінішке  орай,  ХХ  ғасырда  та-
рих  ғылымы  бұрын-соңды  болмаған 
дағдарысқа  ұшырады.  Əлем  тарихы 
жөнінде  іргелі  зерттеулер,  көптеген 
том  кітаптар  жарық  көргенімен,  ғы-
лым  саясаттың  құралына  айналып 
кетті.  Ол  белгілі  бір  əлеуметтік  топ-
тың  сойылын  соғып,  оның  идеоло-
гиялық  ұстанымдары  «ғылыми»  негі-
зіне  айналды.  Əлбетте,  мұндай  жағ-
дайда тарихшы объективті шындықты 
айта алмайтындығы белгілі.  
Тарихтың  ғылым  ретінде  оның 
табиғатын  айқындайтын  негізгі  əлеу-
меттік  функциясы  халықтың,  жеке 
тұлғалардың  өткенін  ұмытпау,  есте 
сақтау.  Тарихтың  атасы  атанған  көне 
грек тарихшысы Геродот «чтобы про-
шедшие события с течением времени 
не пришли в забвение и великие и удив-
ления достойные деяния, как эллинов, 
так  и  варваров  не  остались  в  без-
вестности, в особенности же то, по-
чему  они  вели  войны  друг  с  другом» 
[2] деп жазған болатын. Міне, осы та-
рихшының  жинап,  ғылымға  кіргізген 
деректері  осы  күнге  дейін  өзінің 
құндылығын  жоғалтқан  жоқ.  Оның 
қазақ  жерін  көне  заманда  мекендеген 
тайпалары 
жөніндегі 
мəліметтері 
бүгінде  қазақ  тарихының  негізгі 
деректерінің  бірі  болып  отыр.  Жалпы 
антика, 
орта 
ғасырлық 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
97
тарихшыларының  еңбектері  арқасын-
да өткен замандардағы уақиғалар мен 
саяси,  экономикалық  жəне  рухани 
процесстер біздерге дейін жетіп отыр.  
Қазіргі  кезде  тарих  ғылымының 
əлеуметтік функциясы жөніндегі түсі-
нік мүлдем басқаша. Бүгінгі тарихшы-
лар  алдында  тұрған  міндет  адамзат 
қоғамының  ғасырлар  бойғы  саясат, 
шаруашылық жəне мəдениет саласын-
дағы  тəжрибелерін  жинақтап,  оларды 
келер ұрпаққа жеткізу. Егер өткен за-
манның сабақтарын ескермесек, олар-
ды  күнделікті  ісімізде  пайдаланбасақ 
алға  жылжу  да  мүмкін  болмас  еді. 
Сондықтан тарих өркениет пен ұрпақ 
арасындағы  байланысты  қамтама-
сыз етеді.  
Тарихқа көзқарас жеке тұлғаның 
өмірбаянынан тұрады. Бірақ оның та-
рихы шектеулі. Ол өз жөнінде мемуар 
жазғанда  заманында  болған  барлық 
уақиғаларға тоқтала алмайды. Екінші-
ден ол сол өзі қатынасқан уақиғаларға 
өзінің көзқарасы тұрғысынан баға бе-
реді. Ал тарих қоғамның өткен жөнін-
де  қалыптасқан,  уақыттың  тезінен 
өтіп  көпшілікке  белгілі  болған,  олар 
мойындаған  фактілерден  тұруы  қа-
жет.  
Əлеуметтік  тарихи  сана  да  шек-
теулі  əрі  толық  емес.  Белгілі  бір  қо-
ғамның  тарихын  бір  немесе  бірнеше 
тарихшы  жиналып  жазып  шығуы 
мүмкін.  Ал  тарихи  шығарманың  то-
лықтығы  оның  деректерінің  молды-
ғына  байланысты.  Тарихи  уақиғалар 
мұрағат  фондында  сақталған  құжат-
тарға  негізделіп  жазылады.  Өкінішке 
орай,  құжаттары  сақталған  уақиғалар 
толық  баяндалады  да,  жазылып  қал-
ған  дерегі  жоқ  уақиғалар  қоғамның 
тарихи  жадында  қалмайды.  Сондық-
тан да кез келген қоғамның толық та-
рихы жоқ.  
Жазу-сызу  өнері  болмаған,  не-
месе  болса  да  кейінде  үзіліп  қалған 
қоғамның  да  тарихы  жамау-жамау. 
Жазу  өнері  пайда  болғанға  дейінгі 
дəуірді  тарих  деп  атаудың  өзі  қиын. 
Өйткені  тек  археологиялық  деректер-
ге  негіздеп  қоғамның  толық  тарихын 
қалпына келтіру мүмкін емес.  
Отаршылдық  бұғауындағы  кей-
бір халықтың тарихын жаулап алушы-
лар жазады «История почти пишется 
победителями и завоевателями и от-
ражает  их  точку  зрения,  или,  по 
крайней  мере,  версии  победителей 
отдается предпочтение, и она берет 
верх» [3] деп жазған болатын үнді елі-
нің белгілі қоғам қайраткерлері Д.Не-
ру. «Одна из найменее любезных черт 
победителя, – это  намеренное  разру-
шение  вражских  достижений  и  за-
малчивание – часто  через  смерть – 
вражских  историков»  [4]  –  деп  тура 
көрсетті  ағылшын  ғалымы  Г.С.Ком-
меджер.  Сондықтан  да  халықтың  та-
рихи жадымен ресми тарихи ұстаным-
дарының  арасында  əрдайым  сəйкес-
сіздік болады. Мысалы, кешегі тəуел-
сіздікке дейін, тіпті осы кездің өзінде 
қазақ  тарихы  жөнінде  жазылған  кей-
бір  кітаптарда,  халықтың  намысын 
қоздыратын  кейбір  фактілер  əлі  өріп 
жүр.  
Акад. М.Қ.Қозыбаев «Самобыт-
ная история казахского народа подго-
нялась  под  общие  закономерности 
формационного  характера,  схемати-
зировалась,  из  нее  выпадали  важные 
события  и  факты,  выдающиеся  ис-
торические  личности,  деятельность 
которых не укладывались в доктрина-
льные  установки  офицальной  идеоло-
гии»  [5]  деп  бұл  құбылыстың  пайда 
болу себебін түсіндірді.  
Қоғам  тарихының  толықтығы 
тарихшының  қолында  бар  деректерге 
оның біліктілігіне байланысты. Кейде 
өте қажетті мұрағат деректері ғылым-
ның игілігіне айналмайды. Кейбір мұ-
рағат фондылары құжаттардың құпия-
лығына  байланысты  ғылыми  айна-
лымға  кірмей  отыр.  Ал  шетелдік  мұ-
рағаттар  көбіне  қатардағы  тарихшы-
ларға арман болып қалды.  
Міне,  осы  жоғардағы  себептерге 
байланысты, адамзат қоғамының тари-
хы  толық  жазылды,  оның  барлық 
проблемалары шешілді деп айту қиын.  

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
98
Кез келген қоғам, əлеуметтік топ 
өз  тарихын  білуге  мүдделі.  Ұлы  бол-
сын, қызы болсын жеті атасын білуге 
міндеттеген  қазақ  қоғамы  өз  тарихын 
білуді  елдіктін  белгісі  деп  есептеді. 
«Жеті атасын білмеген жетесіз», «Же-
ті  атасын  білген  ұл  жеті  жұрттың  қа-
мын  жер», «Өткенге  топрақ  шашсаң 
келешек  саған  тас  атар»  деген  мақал-
ды  өзінің  өткенін  қадірлеген  халық 
қана тудырары белгілі. Соңғы жылда-
ры əрбір ру мен ұлыстардың шежіресі 
жазылып,  батырлар  мен  ақындарға, 
билер  мен  шешендерге  ескерткіш  ор-
натылып, ас беріліп жатқандығы құп-
тарлық іс. Сондықтан да тарихтың не-
гізгі  міндеті  қоғамның  өткенін  қас-
терлеп,  бүгінгісін  пайымдап,  келеше-
гін анықтауы қажет.  
Тəуелсіздік алған алғашқы жыл-
дары қазақ тарихының қоғамға қажет-
тілігі ерекше көрінді. Барлық мерзімді 
баспасөз беттерінде халқымыздың өт-
кені  жөнінде  мақалалар  топтамалары 
жарық  көре  бастады.  Мұндай  құбы-
лысты  акад.  М.Қ.Қозыбаев  былайша 
түсіндірді. «Процесс пробуждения на-
ционального  самосознания,  духовного 
возрождения  нации  развивался  уско-
ренными  темпами,  опережая  разра-
ботку проблем истории, языка, лите-
ратуры,  нравственных  категорий.  В 
условиях  формирования  историческо-
го  сознания  оказалась  востребован-
ной  в  первую  очередь  отечественная 
история»[6]. 
 
Тарих ғылымының келесі бір ке-
зек  күттірмейтін  міндеттерінің  бірі 
күнделікті  өзгеріп  жатқан  қоғамдық 
құбылыстарға  жеке  адамның  икемде-
луіне  көмектесу.  ХХІ  ғасырда  бүкіл 
əлем өз дамуының келесі бір деңгейі-
не көтерілді. Қазақстан сияқты бұрын 
соңды  үлкен  тарихи  үрдістерге  жеке 
бір тəуелсіз ел есебінде араласа алма-
ған  елдер  үшін  жаһандану  процессі 
қауіп төндіруі əбден мүмкін. Сондық-
тан  қоғамдағы  əрбір  жеке  тұлға  өзін 
тарихи  дамудың  объектісі  деп  есеп-
теуі қажет.  
Тарих  төрінен  орын  алатын  қо-
ғам қайраткерлеріне баға беру ғылым-
ның  негізгі  міндеттерінің  бірі.  Өткен 
заманда өмір сүрген, қоғамның эконо-
микалық,  саяси  дамуына,  халықтың 
рухани  байлығына  үлес  қосқан  жеке 
тұлғаларды  іріктеу,  оларды  дəріптеу, 
насихаттау  біздің  қасиетті  борышы-
мыз.  Бұл  тұста  акад.  М.К.Қозыбаев 
көзі  тірісінде  үлкен  жұмыстар  атқар-
ды.  Мысалы  оның  Мұхамед  Хайдар 
Дулатидың  қазақ  топырағында  қайта 
түлеп,  оның  шығармаларының  қазақ 
тілінде  басылып  шығуы  қазақ  тарих-
шыларының  мəртебелі  міндеті  еді. 
Немесе  тарихшы  болмаса  да  Ақжан 
Машанидің 1960 – 70 жылдары  Əбу-
насыр  əль  Фараби  мұраларын  терең 
зерттеп,  оны  өз  халқына  қайта  қайы-
руы үлкен азаматтық ерлік еді.  
Белгілі  бір  тарихи  уақиғаларға 
баға  беруде  ғылымның  аса  бір  іжда-
һатты  міндетті.  Əлбетте,  бұл  тарих-
шының жеке басының біліміне, білік-
тілігіне, көзқарасына байланысты. Ке-
ңес  тарихшылары  кез  келген  қоғам-
дық  құбылысқа  партиялық,  таптық 
тұрғыдан  баға  беруге  шақыратын. 
Тəуелсіздік  жылдары  жарық  көрген 
тарихи  шығармаларда  этноцентристік 
көзқарас  басым  болғандығы  белгілі. 
Бүгінде  қазақ  тарихының  отаршыл-
дық  дəуірін  коммунистік  көзқарасты 
негізге  ала  отырып  баяндайтын  бол-
сақ  жазған  шығармамыз  шындықтан 
алшақ болар еді.  
Тарихи  шындықты  ашудың  екі 
жағы бір. Екі халықтың арасында бол-
ған соғыстар, онда ерлік көрсеткен ба-
тырлар  қандай  баға  алуы  керек?  ХІХ 
ғасырдың орта шенінде орыс отаршы-
ларын  қарсы  халық  бұхарасын  ұлт-
азаттық  қозғалысқа  көтерген  Кенеса-
ры  Қасымұлы  қазақ  тарихында  жа-
ғымды  кейіпкер,  ал  орыс  тарихында 
ол  басқаша  баға  алды.  Керісінше  Сі-
бір  халықтарын  жаулап  алып,  байлы-
ғын  талан-таражға  салып  тонаған  қа-
нішер. Ермак орыс тарихында ұлттық 
батыр.  Тарих  ғылымының  нəтижеле-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
99
рін өш алу үшін пайдалануға əсте бол-
майды.  
Тарихтың  мəртебелі  міндеті  əді-
леттілікті ту етіп, əлемдік тарихи про-
цессті  кешенді  түрде  зерттеу.  Өткен 
заман  туралы  объективті  қөзқарас  қа-
лыптастыру  үшін  қоғамның  саясатын, 
шаруашылығын,  əлеуметтік  қатнаста-
рын, халықтың рухани өмірін бір-бірі-
мен  байланыстыра  отырып  қарастыру 
қажет.  Міне,  осылай  еткенде  ғана  та-
рихи  процессті  жүйелі  түрде,  ішкі  құ-
былыстар  мен  сыртқы  себептерді  қа-
быстыра отыра зерттеу мүмкіндігі туа-
ды. 
Өкінішке  орай,  əлем  тарихында 
көптеген  уақиғаларға  объективті  қөз-
қарас  болмағандығы  белгілі.  Кейбір 
халықтардың əлемдік өркениетке қос-
қан  үлесі  асыра  бағаланғандығы  бел-
гілі. Керісінше бірлі-жарымды халық-
тар əлемдік тарихқа кіре алмай қалды. 
Содан  барып  ғылымда  жұмыр  жерді 
мекендеген  адамзат  «тарихи  халық-
тар»  жəне  «тарихтан  тыс  қолған  ха-
лықтар» деп екіге бөлінеді деген жаң-
сақ пікір қалыптасты. Ағылшын ғалы-
мы  А.Тойнби  өзінің  «Постижение 
истории»  атты  кітабында  «несмотря 
на  нерегулярные  набеги  на  оседлые 
цивилизации,  временные  включающие 
кочевников в поле исторических собы-
тий,  общество  кочевников  являются 
обществом,  у  которого  нет  исто-
рии»[7].
 
ХХ  ғасырдың  аяғы  мен  ХХ  ға-
сырдың басында жарық көрген ғылы-
ми  еңбектер  А.Тойнби  тұжырымына 
соққы  беріп,  оның  өміршең  еместігін 
дəлелдеп берді.  
Барлық  ғылымдарға  тəн  ғылы-
ми-танымдық  (эвристикалық)  функ-
циясы  тарих  ғылымына  да  қатысты. 
Қоғам алдында тұрған көптеген проб-
лемаларды  шешу  барысында  оған  қа-
жетті тарихи білім беру ғылымның қа-
сиетті  борышы.  Қоғам  дамуының  əр 
кезеңінде  тарихтың  бұл  міндеті  əрқи-
лы  түсіндірілді.  Ағылшын  ғалымы 
Г.С. Боллингброк ғылымның шынайы 
міндетін «История – это философия, 
которая  учит  нас  с  помощю  приме-
ров» [8] – деп көрсетті. Неміс ғалымы 
И.Г. Гредер табиғат жəне адамзат əле-
мін бір бірінен ажыратпай адамзат та-
рихының жаһанды философиясын жа-
сауға  тырысты.  Ол  «Пространства 
полны  мудрости,  а  времена  полны 
мнимого хаоса, и, однако, человек со-
творен,  очевидно,  чтобы  искать  по-
рядок,  чтобы  внести  ясность  в  свой 
малый  промежуток  времени,  чтобы 
грядущее  строить  на  прошедшем – 
иначе  зачем  человеку  память,  зачем 
воспоминания?» [9] деп жазған.  
Қазақ  ғұламасы  Ахмет  Байтұр-
сынұлы «Тарихты қазақша ұлы дерек 
деуге,  əуезе  тобына  жатқанымен, 
айғақшы əуезе болады. Сөздің ең ұлы-
сы, ең сипаттысы – тарих» деп келіп 
ол  оның  қоғамдағы  орнын  ерекше 
бағалайды. 
«Тарихшылар 
халық 
басынан  кешкен  түрлі  уақиғалардың 
мағлұматын,  сымға  тартқандай, 
сынға  салып,  мінсіз  етіп,  дұрыстап 
өткізеді»  [10] – деп  тарихтың  ғы-
лыми-танымдық  функциясын  анық-
тайды.  
«Адамзат  баласының  көпшілігі 
тарихты  тек  əр  түрлі  оқиғалардың, 
құбылыстардың  адам  аттары  мен 
тарихи  фактілердің  жиынтығы  деп 
түсінеді»  [11]  деп  жазды  белгілі  та-
рихшы  Ж.Артықбаев  өзі  құрастырған 
оқулық – хрестоматиясының  алғы 
сөзінде.  
Шын  мəнінде,  тарихтың  ғылым 
ретінде  негізгі  міндеті  қоғам  дамуы-
ның заңдылығын анықтау. ХІХ ғасыр-
дың екінші жартысында позитивистер 
бағытындағы,  ал  кейін  марксшіл  та-
рихшылар  бұл  проблеманы  өздерінің 
негізгі  мақсаты  ретінде  жариялады. 
Олардың  ойынша  тек  қана  тарих  ғы-
лымы  өз  зерттеуінің  нəтижесінде  қо-
ғам  дамуының  заңдылықтарын  аша 
алады. Осы проблеманы шешкенде ға-
на қоғамды ғылыми негізде басқаруға 
қол  жеткіземіз  деп  есептеді  марксшіл 
ғалымдар.  
Дегенмен осы күндері кейбір та-
рихшылар  тарих  ғылымының  мұндай 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
100
функциясына  күмəнмен  қарайды.  Бү-
гінгі болып жатқан құбылыстарды қо-
ғамда  болып  өткен  уақиғалармен  са-
лыстыруға болмайды дейді олар. Сон-
дықтан  да  адамзат  басынан  өткізген 
тарихи тəжірибені бүгінгі мəселелерді 
шешуге  пайдалану  шынында  да  мүм-
кін болмас.  
Кейбір  ғалымдар  тұжырымы 
бойынша  тарихи  тəжірибені  болашақ-
ты  болжау  үшін  де  пайдалануға  бола-
тын  көрінеді.  Москва  университетінің 
профессоры, белгілі тарихшы И.Д. Ко-
вальченко  қоғам  дамуының  көне  за-
маннан  бүгінгі  күнге  дейінгі  тарихын 
нақтылы зерттеудің іргелі ғылыми ма-
ңызы  бар  деп  есептейді [12].  Əсіресе, 
қоғамның 
əлеуметтік 
құрылымын 
зерттеу барысында қол жеткізген нəти-
желерді бүгінгі əлеуметтік саясат жүр-
гізу  барысында  тиімді  пайдаланса, 
қаншама  қателіктерге  жол  берілмес 
еді.  
Тарих  ғылымының  тəрбиелік 
функциясы  жөнінде  көне  жəне  орта 
ғасырларда  өмір  сүрген  тарихшылар 
айтып  кеткен  болатын.  Антика  зама-
нында өмір сүрген батырлардың өмір-
баянын  жазған  Плутарх  өзінің  негізгі 
мақсаты  жастар  тəрбиесі  екендігін 
айтқан [13]. Француздың  ағартушы 
ғалымы Дидро Д  
,
Аламбер өзінің «Эн-
циклопедия» атты еңбегінде тарихтың 
негізгі  міндеті  «состоит  в  сравнении 
законов  и  нравов  чужих  стран  с  соб-
ственными ... это  (сравнение)  по-
буждает современные нации соревно-
ваться  друг  с  другом  в  искусствах, 
торговле, земледелии» [14].  
Тарихи білімі бар азаматтың мə-
дениетті, білімді, көп білетін адам бо-
лып  өсетіндігі  белгілі.  Өз  халқының 
тарихын білген жас өскін елін сүйген, 
халқының қамын ойлаған, жерінің жа-
ңаруы,  гүлденуі  жолдында  күрескер 
болып тəрбиеленеді.  
Қорыта  айтқанда,  тарихи  білім 
қоғам  мүшесінің  азаматтық  көзқара-
сының қалыптасуына əсер етеді. Жаңа 
жағдайда тарих ғылымының алдында-
ғы  мақсаттар  мен  міндеттер  шаш 
етектен.  Шағын  мақаламызды  акад. 
М.Қ.Қозыбаевтың  мына  төмендегі 
сөздерімен  аяқтаймыз:  «Тарихшылар-
дың  өз  халқының  алдындағы  қарызы 
белшеден» [15] Ал тарихшылар қоғам 
алдындағы  қарызын  да,  парызын  да 
толығынан өтері анық.  
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
 
1. 
Методологические  проблемы  исто-
рии. / В.Н.Сидорцев и др. Под общ. 
ред.  В.Н.Сидорцева. – Мн.: «Тетра 
Системе» 2006 – 139 б.  
2. 
Геродот. История. – Л., 1972. 12 б. 
3. 
Неру  Дж.  Открытие  Индии.  В  двух 
книгах.  Кн.2.  Пер.  с  англ. – М., 
1989. – 6 б.  
4. 
Коммеджер Г.С. Цит. по книге: Ме-
тодологические  проблемы  истории. 
/  В.Н.  Сидорцев  и  др.  Под  общ. 
Ред.  В.Н.Сидорцева. – Мн.: «Тетра 
Системе» 2006 – 141 б.  
5. 
Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже 
веков:  Размышления  и  поиски.  В 
двух книгах. Книга первая. – Алма-
ты: Ғылым, 2000. 4 б.  
6. 
Бұл да сонда. 6 б.  
7. 
Тойнби  А.  Дж.  Постижение  исто-
рии. – М., 1991. 617 б.  
8. 
Боллингброк Г.С. Письма об изуче-
нии и пользе истории – М., 1978. – 
11 б. 
9. 
Гердер И.Г. Идеи к философии исто-
рии человечества – М., 1978. 9 б.  
10.  Байтұрсынов  А.  Ақ  жол.  Өлеңдер 
мен  тəржімелер,  публ.  мақалалар 
жəне  əдеби  зерттеу  /Құрастырған 
Р.Нұрғалиев, 
–
  Алматы:  Жалын. 
1991. 399 б.  
11.  Артықбаев  Ж.О.  Қазақстан  тарихы: 
Оқулық-хрестоматия. – Астана: 
«Фоли ант». 2000.  
12.  Қараңыз. Ковальченко И.Д. Методы 
исторического  исследования.  М., 
1987. – 57 – 60 б.  
13.  Плутарх. Сравнительные жизнеопи-
сания. Т.3. – М., 1964. 194 б.  
14.  История  в  «Энциклопедии»  Дидро 
и Д
, 
Аламбера. – Л., 1978. 13 б.  
15.  Қозыбаев  М.Қ.  Ақиқаттар  ақтаңда-
ғы. Алматы 1992. 3 б.  

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: