С. Х. Байдильдина (жауапты хатшы)

 
Мерекелер  мен  ойындар  ұлтымыздың  тарихында  үлкен  маңызды  иеленген.  Олардың 
пайда болуы ерте дәуірден басталады, әрі өзінің дамуы жолында қоғамдық қатынастары мен 
шаруашы-лық қызметіне сәйкес формасын өзгертіп отырған. Ойындар мен көңіл көтеруінің 
шығуы  жөнін-дегі  теория  еңбек  үрдістері,  сонымен  қатар  адамдардың  практикалық 
қызметінің жемісі екендігі белгілі. [1, с. 48-106] 
Ұлттық  ойын-сауықта  спорт,  әскери  нақыш,  культтік  көріністер,  магиялық  қозғалыстар, 
«шынайы  өмір,  кейде  қолданыстағы,  кейде  жойылып  кеткен  және  тек  қандай  да  бір 
сарқыншағы  сақталып  қалған  (ойын-қозғалыс  немесе  ойын-ән)»  құбылыс  өзіндік  көрінісін 
табады [2, с. 137]. Мұндай жағдайда еңбектің жан-жақтылығын, зерттелетін этностың рухани 
болмысы мен тұрмы-сын қамтиды, олардың көпшілігі көшпелі ортада пайда болып, «өзіндік 
мазмұнымен,  саласымен,  өткізілу  уақыты  және  орнымен,  көшпелі-мал  өсірушілердің 
материалдық  мәдениеті  және  олар-дың  дүниетанымының  ерекшеліктері  барлық 
құрылымдардан  көрінді».  [3,  с.  109]  Уақыт  өте  келе  қоғамның  материалдық  өзгеруімен 
ойынның қалыбы мен мазмұны да өзгерді. 
Мерекелер  мен  ойын-сауықтар  әрқашанда  тәрбиелік,  әскери-спорттық,  ғұрыптық, 
эстетика-лық-көзқарастық, жан-жақтылық және т.б. қоғамдық қызметтер атқарады. [4, с. 99] 
Мысалға, ойын арқылы жас  адамда алдану  және машықтану қалыптасады, дене шынығады 
және  ойлау  қабілеті  артады,  «ойында  қазіргі  өмір  өзінен  нені  талап  ететінді  үйренеді. 
Қыздардың да алдында осы мақсат тұрады». [5, с. 87] 
Неғұрлым  маңызды  және  жан-жақты  қызмет  атқарған  әскери-спорттық  ойындар,  әскери 
тұр-мыспен  (соғыстар,  жүгіру,  қақтығысу)  және  қоғамдағы  шаруашылық  әрекетпен 
байланысты болды. Мұндай ойындарға сайыс, аударыспақ, жамбы ату, алтын қабақ, білектесу, 
күрес және т.б. жатты. 
Мерекелер мен ойын-сауықтың бір бөлігі ғұрыптық және салт-дәстүрлік қызмет атқарды. 
Оларға жерлеу және еске алу (ас беру), сонымен қатар неке салттары жүйесі кірді. Олардың 
көп-шілігі  дами  отырып  және  қайта  оралу  арқылы  өзінің  алғашқы  мазмұнын  жоғалтты. 
Бұның мыса-лына аламан бәйге, көкпарды жатқызуға болады. 
Маңызды  құндылықтар  (жеңіс,  алға  ұмтылушылық,  батылдықты  дәлелдеу)  ойынның 
әлеумет-тік қызметімен астасып жатты. 
● Мерекелер, той және ас. 
Халықтық  мерекелер  (мейрам,  той,  ас)  және  ойындар  атаулы  оқиғаларға  арналды  және 
қоғам-дық  маңызға  ие  болды.  Н.Зеланд:  «Ас  және  той  –  үйлену  және  басқа  да  жанұялық 
оқиғалар, қан-шама   исламдық  мейрамдар  болса   да  негізгі   себебі  болады»,  –  деп   атап  
көрсетті  [6,  с. 29]. Э.С. Вульфсонның мәліметі бойынша, «ең үлкен қырғыздық (қазақтық  – 
Қ.А.Б.)  ас  –  барлығына  мейрам.  Мейрам  –  ат  үстіндегі  тартыспен  еске  алынады»,  бірақ  жиі 
жеке  түрде  емес,  айналып  кел-генде  және  қоғамдық  мейрамдарға  айналады.  Қырғыздарда  ас 
осындай мәнге ие болады. [7, с. 50] 
Рудың  құрметті  ақсақалына  арнап,  өткізілетін  асқа  атақ  дәрежесіне  қарамай,  көп  жұрт 
жинал-ған,  кей  кезде  15000  кісіге  дейін  жететін  болған.  Онда  жыр  айтылып,  әндер 
шырқалған. Қызықты думан: «жақсы тойға жүздеген  шақырым жүріп бару түкке тұрмаған. 
Барлық жағдай қонаққа тойғызып тамақ беруге және көңілінен шығуға арналған». [8, с. 91] 
Ұйымдастырушылардың  тұр-мыстық  жағдайына  байланысты  той  3  күннен  7  күнге  дейін 
созылған.  Сондықтан  күнделікті  қан-дай  да  бір  ойын,  жарыс  және  соңғы  күні  барлығы 
тамашалайтын, яғни астың ең тиесілі және маз-мұнын құрайтын ат жарысы өтеді. [7, с. 51-
53; 9, с. 50-59] 
Отбасылық-рулық  мейрамдардың  арасында  маңыздылығы  жоғары  болған  үйлену  тойын 
өткізу,  көбінесе,  қоғамдық  сипатқа  ие  болды.  Оған  таныс  және  таныс  емес  адамдар  да 
қатысқан.  Той  бар-лығына  тамақ  берумен  басталады.  Мұнда  халық  әндерін  және  белгілі 
ақындар айтысын тыңдауға, ойындар мен әзіл-сықақтарға қатысып, көрінуге болады. Үйлену 
тойында  тек  қана  әзіл-қалжыңға  байланысты  көптеген  ойындар  бағдарламаға  енеді,  ең  көңіл 
көтеретіні бәйге. Оған ұйымдастыру-шылар тарапынан өте бағалы сыйлықтар тағайындалды. 
[10, с. 344; 11, с. 20-35; 12, с. 136] 
Үлкен  мән  берілетін  оқиғаның бірі 

  ұл  баланың  дүниеге  келуі.  Бұл  отбасылық  қуаныш 
болға-нымен, көбіне, өз шегінен шығып мейрамға ұласқан. Бұған перзенттің дүниеге келуіне 

арналған  шілдехана,  баланың  тыныш  ұйықтауын  қамтамасыз  ететін  бесік  той,  сәбидің 
туылғанына  қырық  күн  болғанда  атап  өтілетін  қырқынан  шығару,  мұсылмандық  салтқа 
байланысты  ер  балаларды  үш  жастан  тоғыз  жасқа  дейінгі  аралықта  сүндетке  отырғызатын 
сүндет той жатады. Аталған мейрам-дардың негізгі бөліктеріне «тамақ, сусын, ат сайыстары» 
[13, с. 30] және басқа да ойын-сауықтар кіреді. 
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ең айтулы мейрамдарының бірі – Наурыз (Жаңа 
жыл)  мерекесі,  22  наурыз  күн  мен  түннің  теңелетін,  көктем  туатын  кезең  болып  саналады. 
Нау-рыздың  тойлануы  мен  ғұрыптары  табиғатқа  табынудан,  зороастристік  Жаңа  жылдан 
шыққан.  Патша  үкіметі  оны  ғасырлар  бойы халықтың  жадынан  өшіріп  тастай  алмады. [14] 
Жаңа жылды көктемде тойлау басқа Азия халықтарына да тән. [15, с. 104] 
Қалыптасқан сенім бойынша бұл  күні  халық  қыстың ауыртпалығынан құтылып, малдың 
аман-есен сақталғанына  қуаныш білдіреді. Наурызға әрбір  отбасы алдын ала жеті  тағамнан 
тұратын  ғұрыптық  дәм  (наурыздық)  дайындады.  [16]  Ол  үшін  қазақ  халқының  дәстүрлі 
тамақтану жүйесін пайдаланды. Бұл тағамды тоя жеу арқылы қазақтар жыл бойы тоқ жүруге 
үміттенді. Наурызды тойлау үш күнге созылды және барлық ауылдастар бір-бірін құттықтап, 
бақыт  пен  сәттілік  тіледі.  Наурыз  қыз  бен  жігіттің  айтысынан  басталады,  мұнда  қыс  пен 
көктемнің символдық күресі көрі-ніс тапты және кәрісі мен жасы, баласы мен әйелі барлығы 
белсене қатысатын халықтық ойын-дармен, тартыстармен аяқталды. [17; 18, с. 13-16] 
Көктемнің  келуімен  тағы  бір  көпшілік  мейрам 

  ол  халықтың  көшпелі  тұрмысында  аса 
мәнді,  рудың  немесе  тұтастай  ауылдың  қыстаудан  ерте  көктемде  жайлауға  көшетін  «қымыз 
мұрындық».  Сондай-ақ  күздің  соңында  қыстауына  қайтып  оралған  кезде  мереке  ретінде 
аталып  өтілді.  Бұл  мерекені  жастардың  қолпаштауымен  әулет  сенім  білдірген  ең  әдемі 
бойжеткен басқарды. Оның соңынан басқа адамдар жүктері мен шаңырақтарын малға  артып 
ерді.  Жаңа  қоныста  бір  ойынды  екіншісіне  ауыстыра  отырып,  түн  ортасына  дейін  сауық-
сайран құрды. [9, с. 42.; 12, с. 71-72; 19-20] 
Әлемдегі  барлық  ислам  елдер  сияқты,  жылына  екі  діни  мейрам  –  оразаны  ұстау  немесе 
аяқтал-уы  (ораза  айт)  және  70  күннен  кейін  құрбандық  шалу  (құрбан  айт)  міндетті  түрде 
тойланды. [21, с. 77-84; 22, с. 98; 23, с. 139; 24, с. 111-114] Дінбасылары бұл дәстүрді барлық 
жағынан қолдауға тырысты. Мысалы, ірі байлар қолындағы ақшасын немесе малын «қайыр», 
«садақа» ретінде мешітке, әулие адамдарға және сондай орындарға апарып берді. Құрбан айт 
күндері  құрбандыққа  ең  тәуір  малын  сойды.  Қазақтарда,  басқа  ұлттармен  салыстырғанда, 
оның  діни  мазмұнынан  гөрі  дәстүрлік  жағы  басым  келді.  Бұл  мейрамдар  салтанатпен 
болмаса  да,  басқа  да  мерекелер  секілді  әртүрлі  ойындар  мен  ойын-сауықтармен  аталып 
өтілді. [25, с. 58-59; 26, с. 47-48] 
Барлық мейрамдар мен тойлар ойын-сауық пен жарыстар кіріккен, кәдімгі құқықтық және 
этникалық  жағдайға  реттелген,  халықтың  салт-дәстүріне  негізделген  түрде  өткізілді. 
Сондықтан барлық қатысушылар әрбір мейрамға арналған бағдарламада кімнің шығатынын 
біліп отырған. Әдетте, жеребе тастап болғаннан кейін ойынға кіріскен. «Ойындар өзіне жиі 
назар  аудартуға  бағыттайды,  кейде  керісінше,  тек  дұрыс  анықтауды  (ойын  арқылы) 
қарсыластары  алдында  кім  салтанатқа  лайықты,  бақытты  екендігін  шешеді».  [2,  с.  138] 
Жарыс  барысында  даулы  жағдайлар  қалыптасып,  шулы  мәселелер  туып  отырған.  Бәрінің 
себебі – патриархалды-рулық дәстүрлер кей-де шектен шығып, «халықтық мейрамдар рулық 
бақталастық пен жаулықтың рухын өршітіп, тай-па аралық және ру аралық алауыздықтарға, 
тіпті, қарулы қақтығыстарға да әкелетін». [3, с. 109] 
Ру  басылары  сайыстарда  өз  адамын  жеңімпаз  етуге  тырысты,  бұл  бір  жағынан  өзінің 
қалың  көпшілік  арасында  күші  мен  басымдылығын  көрсету  болса,  екінші  жағынан,  кейде 
тұтастай жыл-қы табыны берілетін құнды сыйлықтар арқылы байлығын көбейту тырысқан. 
«Жүгіру, күрес немесе басқа да бір сайыста берілетін жүлде ешқашанда жеңімпаздың өзіне 
тимеген,  сол  рудың  ақсақалына  берілген».  [27,  с.  53-60]  Әдетте,  ат  бәйгесіне  негізінен 
ауқатты адамдардың шабан-доздары қатынасқан, жүлдені солар жеңіп алған. 
Жылқыны қастерлеу және ат ойындарын жақсы көру дәстүрі бүгінгі күнге дейін сақталып 
қалды.  Дәстүрлі  қазақ  қоғамында  жылқыға  шаруашылық-экономикалық  маңызынан  өзге 
символ-дық аса мән берілді. Онсыз жер, мүлік, құқықтық, отбасылық, заңдық және басқа да 
реніштерді  және  ауыртпашылықты  жеңу  мүмкін  емес  болған,  бұл  қазақтардың  заңы  Тәуке 
ханның «Жеті жарғысында» айқын көрініс тапқан. [28, с. 476-496; 29, 38-41 б.] 

● Дәстүрлі ат-спорттық және күш сынасу ойындары. 
Қазақтардың  көшпелі  өмір  салтында  ат  жарысы  және  жылқыға  қатысты  барлық  мүмкін 
ойын-дар кең тараған, бұл адамдардың күштілігін, ептілігін, өжеттілігін дамытқан. Бұл сала 
бойынша  белгілі  маман,  дәстүрлі  отандық  жылқы  өсіруді  зерттеген  ғалым  А.У.  Тоқтабай 
қазақтарда  рево-люцияға  дейін  мұндай  ойындардың  40-қа  жуық  түрі  болған,  оның  бізге 
оншақтысы ғана жеткен дейді. [30, 31 б.] Солардың бірнешеуін қарастырайық. 
Аламан бәйге – ұзақ және өте ұзақ қашықтыққа жарыс (25, 50, 100 км), ертеден сіңіскен 
және аса белгілі  сайыс түрі  болып табылады. Бұл атаумен өзбектерге және қырғыздарға да 
белгілі.  Ол  көшпелі  тұрмыспен,  аттарды  ұзақ  қашықтықтарға  дайындау  қажеттігімен,  ең 
негізгісі  соғыспен  немесе  табынды  айдап  алып  кететін  барымтамен,  сонымен  қатар 
жылқының  тұқымын  асылдан-дыруға  байланысты  орныққан.  «Аламан»  термині  М.Т. 
Тәнекеевтің  түсінігінше  шабуыл,  атты  әскери  жасағының    қарақшылығы  [31,  с.  143],  бұл 
терминмен  шабуылшыларды  да  атаған.  [32,  с.  134]  Аламан  бәйге  ірі  ұлттық  мейрамдарда 
атақты тұлғаларды еске алуда (ас) бағдарламаның бірінші және негізгі түрі болып табылады. 
Жарыс  даланың  тегіс,  ойлы-қырлы,  кедергілі  жерлерде  аттардың  саны  мен  жасына  шектеу 
қойылмастан өткізілді. [9, с. 56] Алдауға және аттардың ауы-сып мінілуіне жол бермес үшін 
ұйымдастырушылар арнайы жасақтар қойып, жарыстың әділ өту-ін қадағалады. 
Бұнда шабандоздың кәсіби шеберлігі,  яғни, аттың күшін дұрыс пайдалану, басқара білу, 
әр  қашықтықтың  жылдамдығын  реттеп  отыру  үлкен  маңыз  атқарды.  Аламан  бәйге  кезінде 
мынадай  жағдайлар  да  болды,  «кейбір  аттар  ұзақ  қашықтыққа  шаба  алмай  жарты  жолда 
қалды,  ал  кейбіре-уінің  аяқтары  сынып,  жарыс  алаңында  өз  шабандозымен  құлап  жатты». 
[33, с. 25] 
Бәйгеге  шабатын  аттарды  таңдағанда:  тұқымына,  дене  тұрқына,  биік  және  мықты  кеуде 
сияқ-ты белгілеріне баса назар аударылды. Мысалы, аламан бәйге үшін жүрдек және жұмсақ 
қозға-лысты, ұзақ жолдарды шаршамай шабатын жылқылар таңдалса, кәдімгі бәйгеге – биік 
әрі, тұр-патты, шапқан сайын делбесі қызатын жүйріктері таңдалды. [34, с. 61-62] 
Қазақтар  жүйріктерін  көз  тиюден  қорғап,  «бәйгеге  түсетін  аттарды  олар  ешкімге 
көрсетпеді,  оларды  өте  құпия  ұстады,  жалы  мен  құйрығын  күзеп,  әр  жеріне  бояу  жағып, 
жаман  көздерден  сақтау  үшін  тұмар  байлап  қойған».  [35,  с.  60]  Шабандоздыққа  жеңіл 
салмақты 8-14 жас арасын-дағы балалар таңдалды. Олар ақ немесе басқаша түсті киім киді 
және бастарына әртүрлі түстегі орамал тақты. Кейде орыс ғұрпының әсерімен аттың қосалқы 
есімдері, иесінің аты, шабандоздың аты жазылып, реттік нөмір берілді. [36, с. 2] Шабандозды 
анықтау үшін мәреге жақындағанда рудың ұранын айтып, айқайлап, белгілі орындарды: бас 
бәйгені, орта бәйгені, аяқ бәйгені өзара бөлісті (бірінші, ортаңғы, соңғы). [37, с. 419-420] 
Жүлделер шабандоздардың санына және ұйымдастырушылардың қаржылық мүмкіндігіне 
байланысты  әртүрлі  болды,  кейде  5-тен  15  атқа  дейін,  сондай-ақ  қымбат  маталар,  киіз  үй, 
мал түрінде, тіпті, ақшалай берілді. Бәйгенің жеңімпазына кейде ең үлкен жүлде 100 жылқы, 
30 түйе, 30 сиыр, 500 қой және 100 сомдық бағалы тауар аталған. [9, с. 55] Қалған жүлделер 
аздау болған.  
Бәйге  барлық  мейрамдарда  өткізілді  және  кез  келген  адам  қатыса  алған.  Революцияға 
дейінгі бір жолаушының мәліметінше, «қазақта бәйгеден асқан салтанат жоқ: олар бәйгемен 
сәбидің  дүниеге  келуін  атап  өтеді,  бәйгемен  марқұмның  аруағын  еске  алады,  бәйгемен 
құрметті  қонаққа  ілтипат  танытады»  [38,  с.  28].  Бұл  Орта  Азия  халықтарының  барлығына 
ортақ.  Мысалы,  қырғыз-дар  оны  «чабыш»,  өзбектер  «пойга»  деп  атайды.  Қазақтардың 
бәйгесі тегіс жерден басталып, бұрылыстармен немесе бұлыңғыр шеңбермен шапқан. Жарыс 
мынадай қашықтықта белгіленген: 1,2-ден 2 шақырымға үштен жас (құнан бәйге); 2,4-тен 4,8 
шақырымға дейін төрт жасқа дейінгі аттар (дөнен бәйге); 5-тен 8 шақырымға дейін бес жасқа 
дейінгі  және  одан  асқан  жылқылар  (жеке  бәйге).  [39,  с.  14;  40,  с.  69-70]  Бұндай  бәйгеге 
қатысқан аттар аламан бәйгеде жақсы нәтижелер-мен өздерінің жүйріктігін көрсеткен. 
Жорға жарыста – ат тайпалма жүрісімен шабады. Қашықтық тегіс жұмсақ жерде 2-ден 10 
шақы-рымға  дейінгі  аралықты  қамтиды.  Ат  шабысы  табиғатынан  жұмсақ,  ырғақты  жүрісіне 
танбайды, мұндай аттар бағаланды әрі өте қымбат тұрды. Жорға аттардың жорғалығы құлын 
кезінен  байқала  бастайды.  Бұнымен  арнайы  атбегілер  айналысқан.  Қазақтар  жорға 
шабысының: екі аяқты жорға, үш аяқты жорға, тайпалған жорға, байпан жорға, су шайқалмас 
жорға,  төкпе  жорға  сияқты  алты  түрін  анықтаған.  [41]  Ерекше  бағаланатыны  жорғалардың 

соңғы екі түрі. Мысалы, су шайқалмас жорға жүрісінде табақ толы тағамды төгілмеген. Жорға 
жарысына  аттың  барлығы  қатыса  алмайды.  Жорға  жарыс  бұрынғы  көшпелі  халықтарға 
ертеден белгілі. [42, с. 16-18; 43, с. 33-34] 
Сайыс  –  ат  үстіндегі  адамдардың  айқасы,  ертеден  келе  жатқан  әскери  ойын,  ең  ірі 
мейрамдар-да ғана өткізілген. Бұл қырғыздарда да бар. 
Жекпе-жекке шығу әртүрлі рулардың немесе көршілес халықтардың батырлары, мысалы, 
Қазақстанның  оңтүстігінде  қазақтар  мен  қырғыздар  арасында  орын  алған.  Қатысушылар 
сауыт  киіп,  ұзын  ағаш  семсер  ұстап,  қалқанмен  қорғанған.  Жекпе-жектің  мақсаты  – 
бақталасты  ат  үсті-нен  аударып,  оған  ауыр  соққы  беру,  себебі  әрі  қарай  сайысты 
жалғастырмау. Кейбір кезде өлім-мен аяқталатын жағдайлар да ұшырасқан. [9, с. 54-55; 37, с. 
80-81; 44, с. 255-256; 45, с. 54-55] 
Нәтижесінде  бұл  ойынға  патша  әкімшілігі  тарапынан  шектеу  қойылған.  Олар  сайысты 
өткіз-беу  жағын  ойлады,  ондағы  мақсат,  шын  мәнінде,  қазақ  халқының  әскери  машықтану 
үрдісін қай-та жаңғыртпау еді. 
Аударыспақ – ат үстіндегі қарсыласын аттан аударып алу мақсатындағы күрес. Тек бұған 
айқасты жақсы меңгерген, салмағы өте жоғары, епті және шабандоз жігіттер қатысты. Жеңіс 
аты  да,  дайындығы  да  өте  мықты  қатысушыға  бұйырған.  Әдетте,  мұндай  ойын  түріне 
қатысушы тұтас ауылдың немесе рудың атынан шыққан. [40, с. 73; 46, с. 28-29] 
Көкпар  тарту  –  бұл  ойынның  пайда  болуы  бірнеше  түрді  аңғартады:  1)  ойынға 
қатысушылар отардағы қойға шапқан, аш қасқырды бейнелейді; 2) олжада осындай жағдайда 
қолға түсуіне, жаралы батырды тұтқыннан осылай құтқаруы мүмкін; 3) тотемдік жануар мен 
фратрия арасында-ғы күреске байланысты тууы да мүмкін .[4, с. 35; 47, с. 4; 48, с. 243] 
Бұл ойын түрі басқа Орталық Азия мен Шығыс халықтарына да таныс. [49, с. 208; 50, с. 114-
115] 
Ойынның  екі  түрі  қолданыста  болды.  Бірінші  жағдайда,  сайысқа  екі  салт  атты  шықса, 
екін-шісінде, екі команда, әртүрлі ру немесе ауылдың адамдары қарсылас болды. Мақсаты – 
сойылған  ешкінің  тұлыбын  көкпарды  белгіленген  жерге  жеткізу.  Төрешінің  ысқырығы 
бойынша  әркім  доданы  алып  кетуге,  қалғандары  артынан  қуып,  тартып  алуға  тырысады. 
Сондықтан  көкпарды  алған  салт  атты  тақымына  басып  бермейді  немесе  бас  салған 
қарсылыстарынан құтылу үшін өзі жағындағы адамға лақтырады. [37, с. 58] 
Жамбы  ату  (алтын  қабақ)  –  садақпен  немесе  мылтықпен  көз  ұшындағы  жамбыны  атып 
құлату. Мұндай сайыс көптеген халықтарда: қырғыздарда «жамбы атуу», өзбектерде «алтын 
қабақ», тәжіктерде «қабақ», грузиндерде «кабахи» және т.б. таралған. [4, с. 73-76; 51, с. 98-
99; 52, с. 21, 139-140; 53, с. 16; 54, с. 278] Аталмыш ойынның пайда болуы XVIII ғасырдан 
ХІХ ғасырдың басына дейін сақталған әскери-қолданбалы өнерге байланысты.  
Сайысты  өткізу  үшін  ұзын  сырықтың  басына  жамбы  (күміс  құйма)  ілінеді.  Салт  атты 
шауып  келе  жатып,  қынынан  қаруын  суырып,  жамбыны  атып  түсіруі  тиіс.  Жарыс  талабы 
бойынша жам-быны атқа отырып та, жерде тігінен тұрып та атуға болады. [55, с. 39] 
Күміс  алу  (жігітшілік)  –  өзіндік  маңызы  бар  ұлттық  спорттың  бір  түрі,  Орталық  Азия, 
Қазақстан, Кавказ халықтарында кездеседі, қатысушылардан ептілікті, атты мығым отыруды 
және шабандоздықты талап етеді. Ойынның мәні, салт атты жерде жатқан тиынды, не бірдей 
қашықтықта  орналасқан  бірнеше  тиындарды  көтеріп  алуы  тиіс.  [27,  с.  55]  Кейде  жарыс 
кезінде  жердегі  тиынды  еңкейіп  алып,  бірінен-біріне  береді,  ал  неғұрлым  шеберлері  жерге 
түсе салып, теңгені алып, қайтадан тез атына отырып, шаба жөнелген. [56, с. 229; 8, с. 93] 
Қазақша  күрес  –  халыққа  кең  таралған  күрес  түрі.  Күрес  түрі  Орталық  Азияның 
халықтарында да кездеседі. Алғашында күрес түрі жекпе-жек шайқаста ұстап алып лақтыру 
тәсілінен орныққан болуы мүмкін.  
Күрестің бұл түрі барлық мерекелерде, белгілі палуандар арасында өткізіледі және еркін 
күресті еске түсіреді. Мұнда салмақ есепке алынбайды. Қазақша күресте еркін күрес әдістері 
қол-данылмайды, тұрып тұрған қалпына белден ұстап күреседі. [57, с. 53-54; 58] 
● Жастар ойындары мен ойын-сауықтары. 
Ой  салатын  ойындар  арасында  әртүрлі  жастар  ойындары  мен  ойын-сауықтары  адам 
қабілетте-рін шыңдауда ерекше болған. 
Қыз қуу – ат спорты ойыны, шығу төркіні өте тереңде, ерте кезде қыздарымыздың әскери 
жорыққа  қатынасуынан  туындаған  болуы  керек.  Жарысқа  қатысушы  таңдаған  адамына 

жарыс  басталмай  тұрып,  талаптар  қоятын  болған.  Жеңген  жағдайда  жігіт  қызға  үйлену 
құқығын иелен-ді, ал жеңілген жағдайда оның қолын яғни, келісімін сұрайды. [57, с. 58] Бұл 
ойынның той күнде-рі және басқа да мейрамдарда өткізілетін бірнеше түрі өзгеріске ұшырап 
жетті.  Мысалы,  дәстүрлі  ұлттық  киімнің  ең  әсемін  киген  күйеу  жігіт  пен  қалыңдық, 
қалыңдықтың құрбысы және күйеу жігітті қаумалаған жігіттер және т.б. түрі. [7, с. 15; 59-61] 
Ойын  ашық  алаңда  белгілі  бір  қашықтықта  өткізіледі.  Алаңның  соңына  айналатын 
бақылау меже немесе белгі қойылады. Ойынның ережесі бойынша қыз қамшымен жігітті бір 
ұрып,  меже-ге  бірінші  болып  жетуі  үшін  шаба  жөнеледі,  ал  жігіт  оны  қуа  жөнеледі.  Егер 
жігіт  бұрылыс  сызы-ғына  дейін  қызды  қуып  жетсе,  жеңімпаз  ретінде  қызды  құшақтап, 
сүюіне  құқы  бар.  Әдетте,  бұл  сәтттілік  қызға  құштарлыққа  орай  жүзеге  асқан.  Егер  жігіт 
қызға  жете  алмаса,  қайтар  жолда  «әлсіз  жігітті»  қамшымен  сабап  келеді.  Мұндай  сәтсіздік 
қуушы жігітті ұятқа қалдырады, ұзақ уақыт бойы ұмытылмайды. [62; 63, с. 26-27; 64, с. 315-
316; 65, с. 79-82] 
Алты бақан – қазақтың тербелмесі, алты сырық ағаш пен мықты арқаннан құрастырылып, 
жоғарысына  көлденең  тағы  бір  бағана  қойылады,  екі  арқанды  аяқ  қоюға  және  отыру  үшін 
қалды-рады.  [66,  с.127-128]  Алтыбақан  кешкі  уақытта  ойналады.  Дәстүрлі  қазақ  қоғамы 
жағдайында қыз бен жігіт арасында қатаң түрде әдептілік сақталды. Ойын жастардың қарым-
қатынасында ең маңызды мәнге ие болды. 
Алты бақанға бір-біріне ынтызар сезімі бар жігіттер мен қыздар тербелуге отырады. Олар 
мұндай  жағдайда  қандай  да  бір көңілді  ән  бастап,  қалғандары  –  әрі  қарай  әуелете  шырқап, 
дом-быра  тартқан.  Одан  кейін  екі  жұп  ауысқан.  Бұнда  рухани  мәдениеттің  ән 
шығармашылығында көңіл көтеру ойынымен астасып жатқандығы аңғарылады. 
Ақ  сүйек  –  ауылдағы  қыздар  мен  жігіттердің  атсалысуымен,  кейде  көрші  ауылдың 
жастары-ның  қатысуымен  айлы  түнде  ойналатын  көңілді  ойын.  Ойын  құралы  ретінде  ақ 
сүйек  алынған,  соның  атымен  аталған.  Қатысушылар  өздерінің  басшысы  бар  екі  топқа 
бөлініп, жеребе бойынша екі топтың бірінің басшысы ақ сүйекті тым алысқа лақтырады, ол 
кезде  қалғандары  теріс  бұры-лып  тұрады.  Ысқырықтан  кейін  барлығы  ақ  сүйекті  іздей 
бастайды. Алғаш сүйекті тапқан өзінің адамдарына құпия түрде хабарлап, белгіленген жерге 
баруға асығады. Егер белгіленген орынға сәтті жетсе, жеңілген команданың мүшелері өтеуі 
ретінде олардың көңілдерін көтеруі тиіс. Мұн-дайда жиі өлең айтқан. Бұл ойынның басқаша 
да түрлері бар. [5, с. 88; 67, с. 21] 
Біздің  көзқарасымыз  бойынша  жастар  ойындары  шариғат  шеңберінен  аспаған  әрі 
жақынырақ танысуға, бір-бірін түсінуге, қыздар мен жігіттер арасындағы достыққа әкелген, 
кейін махаббатқа ұласқан. 
● Балалар ойындары мен ойын-сауықтары. 
Жастар ойындарымен қатар балалар ойындары да кең тараған. Р.Карутц «барлық балалар 
– кішкентай қырғыздар (қазақтар – К.А.Б.) ұлан-асыр жүгіреді, бір-бірін түсінуге тырысады, 
сау-сақтарымен иіріп, асық атады, Олар бір-бірін арқаларына салып тасиды және т.б.», – деп 
атап көрсетеді. [5, с. 87] 
Ойын негізіне қойдың асығы алынған, ірілерінен сақа жасалынған. Асықтарды түрлі түске 
бояған.  Бұл  ойынмен  жастар  да,  ересектер  де  әуестенген.  Оның  ертеден  келе  жатқандығы 
респуб-лика  аумағының  барлық  жерінен  табылған  археологиялық  мәліметтермен 
дәлелденген.  Ойынның  көптеген  түрлері:  «алшы»,  «оңқа»,  «хан»,  «бес  тас»,  «атбақыл», 
«жиырма  бір»  және  т.б.  болды.  Ұтысқа  асықтар,  ақша  және  басқа  да  жүлделер  тігілді. 
Асықтардың  ойын  ретінде  өткізілгені  бас-қа  да  көшпелі  халықтардың  ертедегі  өмірінен 
белгілі. [16, с. 48-50; 42, с. 124-127] 
Сонымен  қатар  тығылмақтар  (жасырынбақ,  соқыр  теке,  соқыр  сиыр),  жұмбақтар  шешу 
(мырыш-мырыш, түйе-түйе), аяқ доп (орда доп), шыжық (қазан немесе орда шүлдік) сияқты 
ойындарда балалардың сүйікті ермектеріне айналған. [68-69; 70, с. 76; 71, с. 308; 72] 
● Интеллектуал-ойға құрылған ойындар. 
Мидың  ойлау  жүйесіне  құрылған  ойындар  да  бар.  Олардың  арасында  ертеден  ұрпақтан 
ұрпақ-қа  жалғасып  келе  жатқан  ойын  –  тоғыз  құмалақ.  Ойынға  төртбұрышты  ағаш  тақта 
қолданылады, 18 отауы бар, екі қатардың әр қатарына тоғыздан құмалақ орналастырылады. 
Қатарлар  арасында  қазан  пішіндес  екі  үлкен  отау  кесілген.  Жүріс  кезекпе-кезек  ойналады. 
Ұтыс  иесі  қарсыласының  отауынан  кім  көбірек  өз  қазанына  шар  түсірсе  сол  атанады.  Бұл 

үшін  қатысушылар  қажетті  отау-ды  қазып,  жерге  тіке  түсіреді  және  сөйтіп  ойындарын 
жалғастырады. [73-74; 75, с. 28] Л.Будагов-тың анықтауынша, ойынның тоғызқұмалақ аталу 
себебі 

  негізі  81  (9х9)  және  162  (2х9х9)  барлы-ғында  тоғыз  сан,  ол  ертедегі  түркілер  мен 
моңғол халықтарының осы санды қасиетті санауынан шыққан. [76, с. 750] 
Қорыта  келе,  қазақ халқының  дәстүрлі  ойындары  және  сайыстары  қоғамдық,  отбасылық 
және  басқа  да  мейрамдарға  деген  жалпы  халықтың  сүйіспеншілігінің  ажырамас  бір  бөлігі 
болғандығын  көреміз.  Жоғарыда  келтірілген  мейрамдар  мен  ойындардың  барлық  түрі 

 
ғасырлар бойы көшпе-лі немесе отырықшы-егіншілікпен айналысқан шаруашылық өмір мен 
қоршаған ортаның шына-йы көрінісі. Мысалы, ат спорты өнері денені шынықтырып, еңбекке 
және басқа машықтарға бау-лып, өсіп келе жатқан ұрпақты жақсы жағынан қалыптастырған, 
сыртқы ортаны қабылдаудың неғұрлым маңыздылығын үйреткен. Бұндай практикалық және 
ұлтқа  қызмет  ететін  ойындардың  көпшілігі  Қазақстанда  кең  таралған  және  қазіргі  күні 
Еуразия құрлығындағы басқа этностар ара-сында параллелді мәнге ие. 
 
1.
 
Пономарев Н.И. Возникновение и первоначальное развитие физического воспитания. – М., 1970. 
2.
 
Гордлевский В.А. Игры анатолийских турков // Избранные сочинения. – Т.IV. – М., 1968. – С. 120-141.  
3.
 
Симаков Г.Н. Советские праздники и киргизские национальные развлечения // Этнографические аспекты 
изучения современности. – Л., 1980. – С.98-111. 
4.
 
Симаков Г.Н. Общественные функции киргизских народных развлечений в конце XIX в. – начале XX в. – Л., 
1984. – 224 с. 
5.
 
Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. – СПб., 1910. – 188 с. 
6.
 
Зеланд Н. Киргизы. Этнологический очерк // Записки Западно-Сибирского отдела РГО. – 1885. – Кн. VII. – 
Вып.ІІ. – Отд.ІІ. – С. 1-78. 
7.
 
Вульфсон Э.С. Киргизы. – М., 1901. – 68 с. 
8.
 
Евреинов А. Внутренняя или Букеевская, киргиз-казачья орда // Современник. – 1851. – Т.ХХІХ. – №10. – 
Отд. 2. – С. 49-96. 
9.
 
Подварков А. Народы России. Киргизы. – Кн.П. – СПб., 1879. – 175 с. 
10.
 
Костенко Л.Ф. Туркестанский край. – Т.1. – СПб., 1880. – 320 с. 
11.
 
Вилькинс А.И. Записки о лошадях Туркестана // Коннозаводство. – 1872. – №10. – С. 20-39. 
12.
 
Харузин Л. Киргизы Букеевской орды. (Антрополо-этнологический очерк). – Вып.1. – М., 1889. – 124 с. 
13.
 
Андреев  И.Г.  Описание  Средней  Орды  киргиз-кайсаков,  с  касающимися  до  сего  народа,  також  и 
прилежащих к Российской границе, по части Колыванской и Тобольской губерний, крепостей дополнения-ми // 
Новые ежемесячные сочинения. – 1796. – Ч. XVI. 
14.
 
Каратаев  О.К.  Нооруз  майрамы  –  кыргыз  тарыхында  //  История,  культура  и  традиции  народов 
Востока. – Бишкек, 2000. – С. 34-41. 
15.
 
Эберхард В. Китайские праздники. – М., 1977. – 148 с. 
16.
 
Джикиев А. Традиционные туркменские праздники, развлечения и игры. – Ашхабад, 1983. – С. 19. 
17.
 
Бахти С. Празднование Нового года у киргизов // Оренбургский листок. – 1892. – №9. 
18.
 
 Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1978. – 168 б.  
19.
 
Иванов И. Встреча весны у киргиз // Тургайская газета. – 1903. – №20.  
20.
 
Уәлиханов Ш.Ш. Көп томдық шығармаларының жинағы. – Т.1. – Алматы, 2010. – 331 б. 
21.
 
Петрушевский И.П. Ислам в Иране В VII-XV веках. – Л., 1966. – 218 с. 
22.
 
Массэ А. Ислам. Очерки истории. – М., 1982. – 278 с. 
23.
 
Васильев Л. История религии Востока. – М., 1983. – 186 с.  
24.
 
Мавлютов Р.Р. Ислам. – М., 1974. – 194 с. 
25.
 
Красовский Н. Область сибирских киргизов. – Ч.Ш. – СПб., 1868.  
26.
 
 Кругорожин А. Курбан-байрам // Иллюстрированная газета. – 1865. – С. 46-48. 
27.
 
Киттары М.Я. Киргизский туй // Журнал Министерства внутренних дел. – 1849. – Ч.25. – С.53-60. 
28.
 
Варианты  «Жеті  Жарғы»,  дошедшие  до  нас  //  Қазақтың  ата  заңдары:  Құжаттар,  деректер  және 
зерттеулер=Древний  мир  права  казахов:  Материалы,  документы  и  исследования.  10  томдық.  –  4-том.  – 
Алматы, 2005. – С. 476-496. 
29.
 
Артықбаев  Ж.О.  «Жеті  Жарғы»  –  мемлекет  және  құқық  ескерткіші  (зерттелуі,  деректер,  тари-хы, 
мәтіні). – Астана, 2006. – 150 б. 
30.
 
 Тоқтабай А.У. Қазақ жылқысының тарихы. – Алматы, 2010. – 493 б. 
31.
 
Таникеев М.Т. История физической культуры в Казахстане. – Алма-Ата, 1977. – 182 с. 

32.
 
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. (Общетюркские и межтюркские осно-вы и 
гласные). – М., 1974. – 418 с. 
33.
 
Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии. – М., 1968. – 98 с. 
34.
 
Каллер А. Киргизский способ приготовления лошадей к скачкам во Внутренней киргизской (Букеев-ской) 
Орде // Коннозаводство. – 1885. – №1. – С. 60-64. 
35.
 
Ибрагимов И. Очерки быта киргизов // Древняя и Новая Россия. – 1876. – Т.ІІІ. – С. 54-72. 
36.
 
Киргизский праздник // Астраханский вестник. – 1851-1895. 
37.
 
Казахские народные игры (1946-1948) // Рукописный фонд отдела этнографии ИИЭ КН МОН РК. – 349 
с. 
38.
 
Шмаков А. Коневодство в киргизской степи и значение его для России // Коннозаводство. – 1872. – №10. 
– С. 20-39. 
39.
 
Гуннер М.М. Казахский народный конный спорт. – Алма-Ата, 1957. – 114 с. 
40.
 
Буркитбаев А. Казахские национальные виды конного спорта. – Алма-Ата, 1978. – 176 с. 
41.
 
Тоқтабай А.У. Қазақтың жорға шаптыру және салыстыру өнері // Ш.Ш. Уәлиханов: ғылыми мұр-асы 
және қазіргі заман. – Алматы, 2010. – 126-128 б. 
42.
 
Омурзаков Д., Мусин Ю. Киргизские народные игры. – Фрунзе, 1973. – 164 с. 
43.
 
Самбу И. Тувинские народные игры. – Кызыл, 1978. – 128 с. 
44.
 
Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1. – Ташкент, 1889. – 298 с. 
45.
 
Дмитриев  С.Е.  Байга  у  каракиргизов  по  случаю  смерти  манапа  Ш.Джантаева  в  Пишпекском  уезде  // 
Известия РГО. – Т.ХVШ. – Вып. VI-X. – 1912. – С.11-15. 
46.
 
Қалыш А.Б. Сүйеубайдың асы. – Алматы, 2002. – 128 б. 
47.
 
Воинов В. Народный киргизский праздник // Современные летописи. – 1868. – №2. – С. 3-5. 
48.
 
Айтматов Ч. Прощай, Гулъсары // Повести и рассказы. – Фрунзе, 1978. – С. 228-249. 
49.
 
Гедин С. В сердце Азии. – СПб., 1899. – Т.1. – 284 с.  
50.
 
Нурджанов  Н.  Развлечения  и  народный  театр  таджиков  Каратегина  и  Дарваза  //  Искусство  тад-
жикского народа. – Душанбе, 1965. – С. 111-118. 
51.
 
Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. – М., 1969. – 136 с. 
52.
 
Андреев С. М. Таджики долины Хуф. – Сталинабад, 1953. – 282 с. 
53.
 
Начкиева К.Г. Грузинские народные конные игры. – Тбилиси, 1959. – 114 с. 
54.
 
Хангалов М.Н. Собр. соч. – Т.1. – Улан-Удэ, 1958. – 356 с. 
55.
 
Бекишов М.Н. Свадебные обряды киргизов Уральской области // Изв. общества археологии, исто-рии и 
этнографии. – Т. XXI. – Вып. 4. – 1905. – С. 384-393. 
56.
 
Броневский С. Записки о киргиз-кайсаках Средней Орды // Отечественные  записки. – Ч. 44. 1830. – С. 
194-229. 
57.
 
Таникеев М.Т. Мир народного спорта. – Алматы, 1998. – 285 с.  
58.
 
Болгамбаев М. Борьба казакша курес. – Алма-Ата, 1980. – 132 с. 
59.
 
Кыз-быры. Волк-девка. (Конные игры в киргизской степи) // Всемирная иллюстрация. – Т.XIV. – 1875. – 
№354. 
60.
 
Ивановский А. Поездка к киргизам на озеро Нор-Зайсан // Русские ведомости. – 1887. – № 328. 
61.
 
Диваев А.А. Древние игры киргизской молодежи // Туркестанские ведомости. – 1907. – №54. 
62.
 
В киргизской степи // Живописное обозрение. – 1876. – №56. 
63.
 
Ермолов М. Рыцарские забавы киргиз-кайсаков // Сын Отечества. – 1845. – №5. – С. 25-27. 
64.
 
Даль В.И. Сочинения. Б.м.г. – Т.12. – 325 с. 
65.
 
Гуннер  М.,  Рахимгулов  М.  Краткий  сборник  казахских  народно-национальных  видов  спорта.  –  Алма-Ата, 
1949. – 132 с. 
66.
 
Игры и развлечения. – Алма-Ата, 1960. – 164 с. 
67.
 
Кустанаев X. Этнографические очерки Перовского и Казалинского уездов. – Ташкент, 1894. – 52 с. 
68.
 
Диваев А. Игры киргизских детей // Туркестанские ведомости. – 1905. – №152. 
69.
 
Диваев А. О древних играх киргизской молодежи // Туркестанские ведомости. – 1907. – №54. 
70.
 
Мелков Н.А. Игры киргиз // Труды Оренбургского общества  изучения Киргизского края. – Вып. 1. – 1921. 
– С. 69-78. 
71.
 
Горячкин  А.  Об  играх  киргизских  детей  во  Внутренней  Букеевской  орде  Астраханской  губернии  // 
Известия общества археологии, истории и этнографии. – Вып.4. – 1911. – Т.ХХVП. – С. 305-311. 
72.
 
Гуннер М. Сборник казахских национальных игр и развлечений. – Алма-Ата, 1938. – 98 с. 
73.
 
Аманжолов С. Тогуз кумалак. – Алма-Ата, 1936. – 32 с. 

74.
 
Акшураев А., Нурлыбаев М. Тогуз кумалак // Наука и жизнь. – 1980. –№1. – С. 27-29. 
75.
 
Пантусов Н.Н. Игра тогуз-кумалак. – Казань, 1906. – 6 с. 
76.
 
Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СПб., 1869. – Т.1. – 842 с. 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  традиционные  праздники  и  игры  казахского  народа,  корни  которых  уходят  в 
глубокую  древность. Показано, что нередко  в  играх  и  развлечениях  отражались  такие  своеобразные явле-ния 
как  спорт,  военные  навыки,  культовые  представления  и  магические  действия.  Этому  в  немалой  степе-ни 
способствовало и то обстоятельство, что многие из них возникли в кочевой среде и своей тематикой, местом и 
временем проведения отражали особенности мировоззрения и материальной культуры кочевни-ков-скотоводов. 
Одновременно  игры  и  развлечения  выполняли  всегда  и  общественные  функции,  такие  как  воспитательные, 
военно-спортивные, ритуальные, зрелищно-эстетические, коммуникативные и др.  
 
Summary 
The article explores the Kazakh traditional holidays and games, which root in a deep antiquity. These entertainments 
and  games  reflect  such  especial  occurrences  as  sport,  military  skills,  cult  notions  and  magic  actions.  Most  of  them 
appeared in the nomadic society, their themes, site and time of performing reflect the peculiarities of the outlook and 
material  culture  of  the  nomads.  Simultaneously  games  and  entertainments  always  carried  out  the  social  functions 
(educational, military, sport, spectacular, aesthetic, etc.). 
ЗАХОРОНЕНИЯ С КАМЕННЫМИ ПОКРЫТИЯМИ БАССЕЙНА РЕКИ ТОВУЗЧАЙ, 
ОТНОСЯЩИЕСЯ К КОНЦУ БРОНЗОВОГО-НАЧАЛУ ЖЕЛЕЗНОГО ПЕРИОДА 
 
З.Дж. Гаджылы – науч. сотрудник Института 
Археологии и Этнографии НАНА, Азербайджан 
 
Большая  группа  захоронений  с  каменными  покрытиями  в  бассейне  реки  Товузчай,  была  обна-
ружена в некрополях Товузчай и Газгулу. Из 89 обнаруженных в некрополе Товузчай захороне-ний, 
30  имеют  каменные  покрытия.  [1;  5]  В  некрополе  Газгулу  же  каменные  покрытия  имеют  16  из  18 
могил. [7; 9] 
Хотя каменные покрытия над частью захоронений видны, на некоторых, они незаметны. Они были 
покрыты  слоем  земли  разной  толщины.  [3,  152]  Однако  имеются  и  такие  захоронения,  на  которых 
надмогильный  камень  отсутствует  вовсе  («грунтовые  могилы»).  Было,  также,  замечено,  что  на 
некоторых могилах надмогильные камни в форме круга, установлены в средней их части. [1; 2, 231; 
4, 88-89] 
Как на некрополе Товузчай, так и на некрополе Газгулу, захоронения были обнаружены на разной 
глубине. [2, 231-232; 9, 4-5] Можно предположить, что в ряде случаев разница глубины могил связана 
со свойствами земли. Несмотря на это, в случае, если могилы расположены близко друг от друга, в 
глаза  бросается  существенная  разница  их  глубины.  В  связи  с  этим  возможно  про-следить 
определенный  уровень  глубины  могил.  Большая  часть  захоронений  на  некрополях  обна-ружены  на 
глубине 0,5 м-1 м 20 см. 
Наиболее  глубокие  захоронения  на  некрополе  Товузчай  были  обнаружены  на  глубине  1,5-2 
метров. [2, 231; 4, 88-89] На некрополе Газгулу принцип тот же. [9, 4-5] В течение тысячи лет холм, 
на  котором  находится  некрополь  Товузчай,  подвергался  эрозии  в  результате  выпадения  осадков.  В 
результате  этого,  большое  количество  захоронений  оказалось  близко  к  поверхности.  Для 
предотвращения  этого,  над  могилами  была  сооружена  насыпь  из  речных  камней,  напоми-нающая 
курган.  Однако,  до  сегодняшнего  дня  над  этими  могилами  сохранились  лишь  несколько  речных 
камней, положенных поверх керамики. [4, 88-89] 
В некрополях Товузчай и Газгулу, высота сложенных вокруг и над могилой речных камней, в ряде 
случаев  составляет  от  20-25  сантиметров,  до  более  одного  метра  от  земли.  [5;  9;  4,  88-89] 
Встречаются также и случаи, когда камни, из которых состоит каменное  покрытие в виде курга-на, 
были скреплены друг с другом. Не вызывает сомнений то, что эти речные камни были прине-сены во 
время  погребения  из  балки  реки  Товуз.  Непосредственно  в  середине  некрополя  Газгулу  были 
обнаружены речные камни, находившиеся в виде скоплений, куч. Существует вероятность того, что 
эти  камни  не  использовались  для  создания  курганов  над  могилами,  а  были  собраны  в  качестве 
запасных. Древние люди осознавали то, что они  регулярно проводят захоронение и в связи с  этим, 

собрали здесь камни, чтобы иметь их в запасе. Наличие подобного запаса камней для покрытий также 
встречается в некрополе Зеямчай. [8, 546-547] 
В связи с подобными особенностями, в особенности же отличительной чертой, выраженной в виде 
большой  высоты  сложенных  над  могилой  речных  камней,  исследователи  отмечают  то,  что  до 
сегодняшнего дня не встречали в Азербайджане подобных захоронений. Мусеибли А.Н. счи-тает, что 
могильные  камни  некрополя  Зеямчай,  не  отличающиеся  по  каким-либо  особенностям  от  камней  в 
некрополях Товузчай и Газгулу, до сих пор не имеют аналогов в Азербайджане и на всем Кавказе в 
целом.  [6]  Автор  отмечает,  что  имеющиеся  на  территории  Азербайджана  захоро-нения,  как  с 
использованием камня, так и земляные могилы, относящиеся к концу бронзового – началу железного 
века,  совершенно  отличаются  по  своим  особенностям  от  захоронений  на  некрополе.  [6]  Наджафов 
Ш.Н.,  проводивший  исследование  надгробных  памятников  периода  конца  бронзового  –  начала 
железного  веков  бассейна  реки  Зеямчай,  также  разделяет  эту  мысль.  Он  также  отмечает,  что 
захоронения на некрополе Зеямчай, отличаются от выложенных камен-ных как по своему строению, 
так  и  по  стилю  возведения.  [8,  545-546]  Так,  в  этих  захоронениях  имеются  как  боковые  каменные 
плиты, так и концентрическое расположение длинного ряда кам-ней захоронений, расположенных на 
возвышенности.  С  другой  стороны  даже  грунтовые  могилы  некрополя  имеют  редкий  покров  из 
речных  камней.  [8,  546-547]  Эти  мысли,  относящиеся  к  нек-рополю  Зеямчай,  также  могут  быть 
отнесены к некрополям Товузчай и Газгулу. 
Не  представляет  сомнений  то,  что  создание  на  некрополях  Товузчай  и  Газгулу  захоронений  по-
добного  типа  и  конструкции,  а  также  использование  в  качестве  строительного  материала  речного 
камня, было связано лишь с одним фактором – природно-географическими условиями. [5; 9] Так как в 
этих  местах  отсутствовал  материал,  необходимый  для  строительства  каменных  коробок  мо-гил  – 
небольших скал. Использовавшийся же при возведении каменной насыпи материал, – речной камень, 
древние без труда приносили с расположенной поблизости балки рек Товуз и Ахынджа. 

жүктеу/скачать 2,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: