Резюме
В данной статье рассматриваются тенденции развития исторического образования в Казахстане на основе
применения трудов Президента Республики Казахстан.
Summary
In given article tendencies of development of historical formation in Kazakhstan on the basis of application of works
of the President of Republic Kazakhstan are considered.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨШІ-ҚОН ПРОЦЕСІ: ЗАҢСЫЗ МИГРАЦИЯ ЖӘНЕ
ИММИГРАЦИЯ МӘСЕЛЕСІ
М.К. Тулекова – Әлем тарихы кафедрасының профессоры, т.ғ.д., Абай атындағы ҚазҰПУ
Қазіргі кезде әлемде 150 миллион адам өзінің туған жерінен сыртқары жерде тұрады және
олар мигранттар деп аталады. БҰҰ Департаментінің мәліметі бойынша мигранттардың саны
мен өсу ди-намикасы төмендегідей: 1965 жылы 75 миллионнан 1985 жылы 105 миллионға
дейін өссе, ал 1990 жылы 120 миллионға жетті. Сонымен қатар әлемдегі халықтардың 0,3℅-і
көшіп-қонып жүреді.
1990 жылы КСРО-да шетелдік адамдар саны тұрғындардың 0,1℅-і болса, сол кезде
дамыған Еуропалық елдерде 5℅-тен 10℅ болды, АҚШ – 8℅, Канадада – 15℅, Австралияда –
23℅ және Біріккен Араб Республикасында – 90℅. Қазақстанда кеңес кезінде көші-қон
процесі тек қана кеңес территориясында жүрді. Бұрынғы КСРО территориясында
адамдардың еркін қоныс ауда-руына еркіндік берілмеді.
Халықаралық Миграциялық Ұйым (МОМ) 1951 жылы құрылды, ол Еуропадағы
миграцияны реттеп отырушы ұйым ретінде құрылған. Басынан-ақ МОМ миграцияға
байланысты мәселелер бойынша мемлекеттердің үкіметіне көмектерін беріп отырды. МОМ
БҰҰ-ның агенті ретінде емес, ол БҰҰ-нан тыс үкіметаралық ұйым ретінде қызмет жасады.
Қазіргі кезде МОМ өзінің қыз-меті арқылы халықаралық аренада белгілі және көптеген
мемлекеттерде өзінің бөлімдері арқылы қызметін жүзеге асырады.
1997 жылы қарашада МОМ-ның офисі Қазақстанда да ашылды. Оның біздің еліміздегі
жұмы-сы немен шектеледі, қандай жетістіктерге жетті, қандай көмек беруде деген
сұрақтарды талдап көрейік.
Қазақстандағы заңсыз миграция
Қазақстан өзінің территориялық орналасуы жағынан Қытай мен Үндістан жеріне баратын
Ресей мен Еуропалық жол торабында орналасқан және Қазақстанмен көршілес орналасқан
мем-лекеттер тарапынан миграциялық қысымдылыққа ұшырап отырды: Қытай (1,25 млрд.
тұрғын), Үндістан (1 млрд. астам), Пакистан (150 миллион), Иран, Туркия және басқа да
орталық-азиялық мемлекеттер. Оның негізгі себебі ол елдердегі тұрғындар саны тез өсті
және әлеуметтік жағдай-лары Қазақстанға қарағанда төмен болды (Ауғанстан, Өзбекстан,
Тәжікстан, Қырғызстан).
Қазақстан, әлемдегі территориясы жағынан тоғызыншы орында тұрды, ал оның
тұрғындары-ның саны 15 миллионнан аз болды.
Қазақстан өзінің оңтүстіктегі 5000 км созылған территориясында Қырғыз Республикасы,
Өзбекстан мен Түрікменстан жағына бақылау тек 1999 жылы ғана орнатты. Оның Ресеймен
7000 км созылған шекарасы толығымен бақыланбады және ол қазіргі кезге дейін де
бақылаусыз. [1]
Қазақстандағы заңсыз миграция сондықтан да Қазақстан үкіметі мен баспасөз беттеріндегі
негізгі саяси мәселелердің бірі болып отыр. Заңсыз көші-қон еліміздің қауіпсіздігіне нұқсан
кел-тіреді және орталық-азия мемлекеттерінің басшыларымен өзекті мәселе ретінде көші-қон
мәселе-сі қарастырылды.
Қырғызстан Республикасымен достық қатынастарға қарамастан екі ел арасындағы
миграциялық мәселе шеиелінсте болды. Ол елден Қазақстан территориясына заңсыз
мигранттардың келуі көбей-ді. Төлқұжаттардың қорғалуының нашар болуымен Қырғызстан
Республикасы мен Тәжікстаннан келетін мигранттардың жалған төлқұжатпен шекарадан өтуі
көбейіп кетті.
Қазақстанға иммигранттардың келуі
Иммиграциялық процестер Қазақстан тұрғындарының қалыптасуына әсер етті, әсіресе ХХ
ғасырдың бірінші жартысында.
1968 жылдан бастап Қазақстанға эмиграция күшейе отырып ол өзінің ең жоғары шегіне
1994 жылы жетті, сол кезде елімізден сыртқа жарты миллионға жуық адам кетті. КСРО
ыдырағаннан кейінгі 10 жыл бойы тұрғындардың табиғи жолмен өсуіне еліміздегі
миграциялық теріс сальдо әсер етті. Осы жағдай Қазақстандағы тұрғындардың санының
7,7℅ кемуіне алып келді. 1989-1998 жылдар аралығында бес экономикалық ауданының
ішінде төрт экономикалық аудандардағы халықтың саны азайды (Батыс ауданда 8℅,
Орталықта – 13 ℅, Солтүстікте – 16℅ және Шығыста – 19℅). Тек ғана оңтүстік Қазақстанда
тұрғындар саны өсті (2℅-ке), бірақ ол негізінен табиғи жолмен өсті.
Қазақстаннан эмиграция негізінен ТМД елдерінен Ресей жеріне қарай бағытталды, ал
ТМД елдерінен тыс жерге – Германияға бағытталды.
1989 жылғы Халық санағынан кейін нақты ресми деректерге байланысты елден сыртқа
қоныс аударғандар 3,5 млн. адамға жетті, кері сальдо 2,1 млн. адамға тең болды. Осылайша
бейбіт кезде адамдардың сыртқа қоныс аударуы ең жоғары шегіне жетеді.
1991 жылдан бастап иммигранттардың саны 35-40 мың адам болды.
1999 жылы Қазақстанда халық санағы болды. Оның сұрақтарының бірі миграцияға
байланыс-ты болды. Онда «туғаннан бастап осы облыста, ауданда, ауылда, селода тұрып
жатырсыз ба? Қоныс аударған жоқсыз ба?» деген. Осы сұрақтар арқылы Қазақстан
тәуелсіздігін алған кезден бастап елдегі көші-қон процесінің бағыты мен ішкі және сыртқы
көші-қонды анықтауға мүмкін-дік туды.
Халық санағының қорытындысы республиканың тұрғындарының 23℅ өздерінің тұрақты
жер-лерінде туғанынан бері тұрып келе жатпағандығы анықталды. Ол көрсеткіш қалалықтар
арасын-да 2 есе жоғары болды. Экономикалық аудандар арасында да өзгерістер болды. Орта
республика-лық көрсеткіштер арасындағы төмен көрсеткіш берген – Шығыс және Оңтүстік
Қазақстан ауданы болды, олардың тұрғындарының 13-14℅ сол жерде тумағандардан тұрады.
Ал осы көрсеткіш Орталық және Солтүстік аудандарда 36 және 26℅ болды. [2] Ол Орталық
Қазақстандағы индус-триалдық даму мен Солтүстік жердегі тың жерлерді игеру негізінен
иммигранттар есебінен жүзе-ге асқандығын көрсетеді.
1989-1998 жылдар аралығында республикаға сырттан 300 мың мигранттар орналасты,
олар-дың көбі ТМД елдерінен келгендер (82℅). Иммигранттардың 1/3 Оңтүстік Қазақстан
жеріне келеді. Солтүстік Қазақстан 20℅ болды. Иммигранттардың ең аз орналасуы Шығыс
Қазақстанға келді. Алматы мен Астанаға 7℅ пен 3℅ тең болды. [3]
Төрт экономикалық ауданда иммигранттардың көбі Моңғолиядан келгендер. Солтүстік
Қазақстан жеріне шеттен келгендердің 43℅ астаналық облыстар мен 35℅ Павлодар жеріне
орна-ласқан көпшілігі Моңғолиядан келгендер. Шығыс пен Оңтүстік Қазақстан жеріне
көпшілігі Иран жерінен келді.
1-Кесте. Шет елдерден Қазақстан жеріне келіп тұрақтанғандар ℅ [4]
Экономикалық
аудандар
Барлығы
Соның ішінде келген елдері:
Моңғолия
Қытай
Германия
Иран
Түркия
Басқа
елдер
Шығыс
100
39,0
0,3
1,6
31,2
3,1
24,8
Оңтүстік
100
56,9
6,0
2,0
16,0
8,7
10,4
Шығыс
100
88,5
3,5
4,5
-
1,0
2,5
Солтүстік
100
96,0
0,5
1,6
-
0,4
1,5
Орталық
100
97,0
-
0,8
-
0,6
1,6
Қазақстан
Республикасы
100
79,0
3,4
2,4
5,4
3,2
6,6
Қытайдан иммигранттардың саны аз – 3,4℅, олармен шекарамыздың шектесіп жатқанына
қарамастан (1460 км) және онда ең көп қазақ диаспорасы 1,3 миллион тұрып жатыр. Оның
себебі Қытай жеріндегі көші-қонға байланысты іс құжаттарды рәсімдеу өте қиын және ұзақ
процесс. Қытайда қазақтардың ең көп орналасқан жері Синьцзянь-Ұйғұр автономиялық
ауданында тұрып жатыр (СУАР) Қазақстанмен шығыста шектесіп жатқан жерде. Бірақ та ол
жердегі ұйғұрлардың бас көтерулерінің жиілеуі және орталық адандардан СУАР-ға көптеген
қытайлықтардың қоныс аударуына байланысты этникалық қазақтардың туған еліне қайтуына
қытайлықтар қатал бақылау орнатып отыр.
ТМД мен Балтық жағалауы елдерінен келетін миграциялық процес ерекше қарауды талап
ете-ді. Таяу орналасқан елдер арасынан мигранттар саны Ресейден көп (41℅), Өзбекстаннан
(27℅), Түрікменстаннан (12℅). Мигранттар саны Беларусь, Грузия елінен аз, ал Балтық
жағалауынан жоқтың қасы. Иммигранттардың көпшілігі Оңтүстік Қазақстан жеріне
орналасқан (80 мыңнан астам), ал Солтүстік пен Шығыста бірдей (50 мыңға жақын) және ең
азы Шығыс және Орталық Қазақстанда (15 және 17 мың адам). ТМД елдерінен келген
мигранттардың көп орналасатын жер-лері Алматы облысы, Солтүстікте-Қостанай, Шығыста-
Маңғыстау. [5]
2-Кесте. Қазақстанға ТМД және Балтық елдерінен иммигранттардың құрамы ℅ [6]
Эконо-
микалық
аудандар
Бар-
лығы
Соның ішінде келген:
Ресей
Өзбекстан
Түрікмен-
стан
Қырғыз-
стан
Украи-
на
Әзербайжан
бас-
қа
Шығыс
100
28,0
16,0
47,0
1,0
2,0
3,4
2,6
Оңтүстік
100
16,0
58,0
6,0
9,0
1,3
1,3
8,4
Шығыс
100
77,3
5,1
0,7
4,7
4,0
1,8
6,4
Солтүстік
100
73,0
3,4
5,7
4,8
6,6
2,7
3,8
Орталық
100
56,1
13,9
0,8
6,4
8,2
4,3
10,3
ҚР
100
43,0
29,0
15,0
5,0
3,7
2,4
1,9
ТМД елдерінен көшіп келгендердің орналасуы негізінен ол аудандардың географиялық
жағда-йына қарайтындығы белгілі. Оған Ресейден Солтүстік және Шығыс Қазақстан
жерлеріне келген иммигранттардан көруге болады(70% астам) және Ресейден алыс
орналасқан Оңтүстік Қазақстан жеріне Ресейден келушілер саны аз. Ал Оңтүстік Қазақстан
жеріне көрші орналасқан Өзбекстан (58%), Қырғызстаннан (9%) және Түрікменстаннан (6%)
(2 кестеден көре аласыздар). Осындай ерекшеліктер басқа да аудандарға, облыстарға да тән:
Батыс Қазақстанның Ресеймен шекаралас орналасқан 3 облысында мигранттардың саны
Ресеймен сан жағынан басым. Олардың этникалық құрамы түрік тілдес халықтар мен
славяндар. Алыс шет елдерден туған жерлеріне қоныс аударып жатқандар қазақтар, олардың
құрамы иммигранттардың 90%-н құрайды. Қазақтарды елімізге репатриациялау үкімет
саясатына байланысты жүзеге асырылады, иммигранттардың квотасын Президент жылда
анықтап отырады. Заң репатрианттарды еліміздің территориясына теңдей орна-ластыру
саясатын ұстайды, аймақтың этнодемографиялық ерекшелігі мен аймақтың даму дәре-жесіне
байланысты және еңбек рыногына да байланысты. Ең жоғары квота Маңғыстау, Қарағанды,
Қостанай, Павлодар, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарына берілген. Кейінгі
кезде жалпы берілетін квотаның азайғандығы байқалады: 1993 жылмен салыстырғанда ол
жиырма есе-ге кеміді – 1993 жылғы 10 мың жанұядан, 2001 жылы 600 жанұяға қысқарды.
Елімізге келген репатрианттардың әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеуінен олардың
біразы бұрынғы тұрған жерлеріне қайта кетіп қалды, немесе республиканың басқа аймағына
көшті, соның ішінде солтүс-тіктен оңтүстік аймаққа, географиялық қолайлы жерлерге.
Германиядан немістердің қайтадан кері қайтуы да орын алуда. Олар көбінесе Алматы
қаласына, Алматы және Шығыс Қазақстан облысына орналасуда.
ТМД елдерінен келген иммигранттар, олар негізінен қазақтар мен орыстар Шығыс,
Солтүстік және Орталық Қазақстан территорияларына, яғни Ресеймен шекаралас аймаққа
келіп қоныстану-да. Орыстардың тек ғана Ресейден ғана емес көрші жатқан Өзбекстан,
Қырғызстан жерлерінен келуде. Иммигранттардың саны және тұрғындар жағынан Батыс пен
Оңтүстік Қазақстан бірдей.
3-Кесте. Иммигранттардың ұлттық құрамы және Қазақстан Республикасының
экономикалық аудандарының тұрғындары, % [7]
экономикалық
аудан
иммигранттар
тұрғындар
қазақ
орыс
басқа
барлығы
қазақ
орыс
басқа
барлығы
Батыс
74
13
13
100
74
18
8
100
Оңтүстік
68
13
19
100
63
19
18
100
Шығыс
26
60
14
100
48
45
7
100
Солтүстік
39
36
25
100
34
42
24
100
Орталық
47
33
20
100
38
44
18
100
Иммигранттар негізінен экономикалық дамыған аудандарға орналасады, соның ішінде ең
көп орналасатын жерлері Алматы қаласы (23%).
Соның ішінде мигранттардың үштен бірі Алматы қаласына орналасады. Алматы
қаласында сыртқы және ішкі мигранттар саны да басым. Халықаралық мигранттардың
ішінде тұратын жер-лерді таңдаушылардың 88% Алматы қаласын таңдайды, оған келген
иммигранттардың төрттен бірі Қытайдан келіпті, Моңғолиядан (15%), Үндістан (13%) және
Германиядан (11%), Ал Астана-ға келгендер Моңғолия (64%), Қытай (15%) және үшінші
орында – Түркия (11%). Астанаға негізі-нен Қытайдан келген иммигранттар көп барады.
Астананың Ресей мемлекетіне таяу жерде орналасуы онда РФ келгендердің сан жағынан
басым-дылығын көрсетеді (58%), ал Алматыда ол көрсеткіш 47%. Ал керісінше Астанаға
Өзбекстаннан келгендер аз (11%), ал Алматыда көп (23%). [8]
Республика ішіндегі миграциялық процестер ішінде көрші жатқан экономикалық аудандар
арасында басым. Мысалы Батыс Қазақстанда ішкі миграцияның 60% осы ауданға жататын
жер-лер үлесіне тиеді, 30% – Оңтүстік Қазақстан және тек 10% Солтүстік пен Орталық
Қазақстан облыстарының үлесіне тиеді.Шығыс Қазақстанмен миграциялық байланыс тіпті
жоқ.
Ауылдық жерлердегі тұрғындардың қалаға қоныс аударуы тоқталмай отыр. Олардың
негізгі орын ауыстыратын жерлері аудан орталықтары, облыс орталықтары.
Тұрғындардың миграциясы мен еңбек ресурсы көп жақты әлеуметтік-экономикалық
көрініс, ол еңбек ресурсының қалыптасуы мен дамуына белгілі әсер етеді, сонымен қатар ол
еңбек потен-циалының аймақта және жалпы республикалық масштабта қалыптасуына негіз
болады. Мигра-циялық процеске негізінен түсетіндер негізінен еңбекке жарамды жастағылар
болып табылады, өздерінің жұмыс күштерін қажет ететін аймаққа барып еңбек етеді.
Жалпы миграция бір территориядан екінші территорияға адамдардың араласуын алып
келеді, сонымен қатар шет елдерге де қоныс аудара отырып өздерін қажет еткен жерлерге
еңбек күшін сатады.
Миграцияның ерекше түрінің бірі еңбек миграциясы. Еңбек миграциясы тар мағынаны
білді-реді, ол миграцияның құрамдас бір бөлігі болып табылады. Еңбек миграциясына
түсушілер өзде-рінің тұрақты жерлерін түбегейлі өзгертуді қажет етпейді. Сондықтан да
еңбек миграциясы тұрақты немесе уақытша мерзімді қамтиды, белгілі бір жыл мерзімінде
болады, еңбек мигрантта-рының белгілі жыл мерзімінде уақытша жұмыс жасау үшін басқа
жерге баруын көрсетеді (ауыл-шаруашылық, құрылыс және вахталық жұмыстар жасау үшін),
маятниктердің жұмысы бір терри-ториядан екінші жерге жұмыс бабымен қоныс
аударушылар жатады.
Миграцияның ерекше түріне жататын заңсыз миграция, ол бір жерден екінші жерге орын
ауыстыру заңын бұзумен байланысты жүзеге асырылады (қолдан жасалынған жалған
құжатпен өту немесе шекараны заңсыз өту) немесе елден шығу тәртібін мерзіміне сай
орындамаушылар, берілген мерзімде ел территториясынан кетпеу немесе заңсыз жұмыс
жасау.
Заңсыз миграция қай елдің болмасын әлеуметтік-экономикалық дамуындағы күрделі
мәселе-нің бірі болып табылады, ресми жұмыс жасауға рұқсат етілмесе де олар өздері келген
мемлекетте жұмыс берушілермен заңсыз қатынастарын жасайды, ал олар еңбек келісімдеріне
отырмайды. Ол еліміздің экономикалық дамуына кері әсер етеді, ол салық төлеуден
жасыруға алып келеді, зей-неткерлік ақы төлемейді, ал ол ақырында келіп мемлекеттік және
жергілікті бюджеттің қалыпта-суына, зейнетақы төлеу мен басқа да міндетті төлемдер
төлеуге кері әсер етеді.
Екінші жағынан, заңсыз еңбек мигранттары, «тиімді жұмыспен қамтамасыз етілгендер»
өзде-рінің еңбектерін қорғай алмайды, тіпті олар өздерінің еңбектерін қанауға да жол бере
алады, себебі олар заңмен қорғалмаған.
4-Кесте. Қазақстан тұрғындарының халықаралық миграциясы (2002-2005 жж.) [9]
Жас
мөлше-
рі
топта-
ры
иммигранттар
эмигранттар
Миграциялық сальдо
2002
2003
2004
2005
2002
2003
2004
2005
2002
2003
2004 2005
Бар-
лығы
58211 65584 68319 74807 120223
73890 65530 52139 -6202 -8306
2789 22668
0-4
2879
3398
3984
5004
4883
3125
2816
2339
-2004
273
1168 2665
5-9
3522
4079
4273
5306
5811
3529
3053
2358
-2289
550
1220 2948
10-14
3562
4129
4650
5719
7570
4231
3410
2507 -4008
-102
1240 3212
15-19
5569
6554
7311
7907
13053
8517
7571
5835 -7484 -1963
-260 2072
20-24
8344
10049 10175 10506
13720
9194
9031
7292 -5376
855
1144 3214
25-29
7887
8652
8527
8812
12297
8039
7614
6173 -4410
613
913
2639
30-34
6152
6924
6817
7347
9562
6082
5507
4373 -3410
842
1310 2974
35-39
5162
5423
5707
6019
8465
4757
3928
3062
-3303
666
1779 2957
40-44
4346
4704
4976
5247
9227
5238
3958
2932
-4881
-534
1018 2315
45-49
3145
3388
3520
3938
7964
4984
3934
3112
-4819 -1596
-414
826
50-54
2349
2321
2460
2698
7861
4514
3726
3090 -5512 -2193 -1266
-392
55-59
1319
1485
1664
2018
3748
2416
2627
2483 -2429
-931
-963
-465
60-64
1414
1568
1349
1266
5795
2787
2179
1404 -4381 -1219
-830
-138
65-69
923
1189
1209
1314
4058
2679
2746
2244 -3135 -1490 -1537
-930
70-74
760
787
680
673
3192
1724
1471
1274 -2432
-937
-791
-601
75-79
527
550
593
579
1949
1375
1263
1048 -1422
-825
-670
-469
80-84
216
262
256
286
654
462
455
428
-438
-200
-199
-142
85+
135
122
168
168
414
237
241
185
-279
-115
-73
-17
Қорыта келгенде, миграция күрделі әлеуметтік-экономикалық көрініс бола отырып ол
белгілі бір әдіс арқылы зерттеліп оқыла алынады. Оның ең негізгі белгісі миграциялық
сальдо және ол тұрғындардың бір орыннан екінші орынға орын ауыстыруын көрсете отырып
олардың қайта кері кетуін де көрсете алады. Қазіргі кезде еліміздің саяси, экономикалық
және әлеуметтік дамуы елі-мізден сырқа қоныс аудару үрдісінің төмендеуімен қатар жүріп
отыр. Еліміздің тәуелсіздік жыл-дарындағы қол жеткізген табыстарының бірі, жасампаздық
пен бейбітшіліктің жемісінің бірі – елдегі миграциялық процестің жоғарыдан реттелуі мен
тұрғындардың бір орында тұрақтануы және көші-қон процесінің өз-өзінен реттелуі болып
отыр. Келешекте де еліміздегі этнодемогра-фиялық дамуға тікелей әсер ететін миграциялық
процесті реттеуде көптеген мәселерді шешу қажет болып отыр. Сондықтан да тұрғындардың
әлеуметтік қорғалуын шешу негізгі мәселе.
1. Потуданская. В.Ф., Шайкин Д.Н. Естественное движение населения и трудовых ресурсов Северного
Казахстана: анализ моделирования и прогнозированияү – М., 2008. – 168 с.
2. Садовская Е.Ю. Миграция в Казахстане на рубеже ХХІ века: основные тенденции и перспективы. –
Алма-Ата, 2001. – 260 с.
3. Миграция и урбанизация в СНГ и Балтики в 90-е годы. – М., 1999. – 358 с.
4. Россия-Казахстан: фронтьерская миграция. Сб. Научных трудов (под общ. Ред. Зайончиновской Ж. и
Сдыкова М.Н. – РСО. 2002. – 236 с.
5. Гольдин Г.Г. Международная миграция: зарубежный опыт и Россия. – М., 1998. 20 с.
6. Миграция населения Республики Казахстан. Итоги переписи населения 1999 года в РК.
7. Миграция населения Республики Казахстан. Итоги переписи населения 1999 года в РК.
8. Рустемов Н.Т. Стратегия развитие социальной сферы Казахстана. – Алматы, 2002. – 116 с.
9. Демографический ежегодник Казахстана 2005: Стат сб., Под ред..Абдиеаа К. – Алматы, 2005. – 448 с.
Резюме
В статье рассматривается миграционные процессы в Казахстане. Типы миграции и основные факторы
миграционных явлений. А также состав мигрантов, численность, социальное положение и их проблемы.
Summary
The article deals with the migration processes in Kazakhstan. Types of migration and factors of migratory
phenomena. The composition of migrant population, the social situation and their problems.
ВОЙНА В ЖИЗНИ КЫПЧАКОВ.
ПРОТИВОСТОЯНИЕ С ДРУГИМИ КОЧЕВНИКАМИ
Я.В. Пилипчук – к.и.н. (Киев, Украина)
Одним из наиболее сложных вопросов истории Дешт-и-Кыпчак являеться тактика и
стратегия кыпчаков в противостоянии с другими кочевниками. Хронисты не особо
интересовались этим аспектом. Но он являеться чрезвычайно важным поскольку
противниками кыпчаков были монго-лоязычные племена, монголы, огузы и печенеги. Среди
ученных этот аспект попробывали про-анализировать В.Бережинский, М.Горелик,
Ю.Худяков, А.Кушкумбаев [Бережинский 2005; Горелик 2002; Худяков 1997; Кушкумбаев
2009].
Реконструировать тактику и стратегию ведения войн невозможно не приступая к
описанию вооружения. Для кыпчаков был характерен традиционный кочевнический
комплекс вооружения. Легкая конница была вооружена луками монгольского типа, а
подавляющее количество наконеч-ников было предназначено для поражения такой же
легкой конницы. Бронебойных наконечников было немного, поскольку кочевники
центральноазиатских просторов сталкивались не с значи-тельными массами тяжелой
конницы оседлых держав, а воевали против таких же кочевников, как и они сами. Для
ближнего боя использывались слабозагнутые сабли и копье. Шея кочевника защищалась
кольчужной бармицей, а лицо маской или полумаской. Для защиты тела, главным образом,
использовалась кольчуга, хотя встречались ламеллярные и пластинчатые доспехи [Худяков
1997, 106-120]. Вооружение монголов принципиально не отличалось от кыпчакского
комплекса вооружения. Главным отличием была четкая организационная структура
монгольско-го войска. Войско комплектовалось не на родоплеменной основе, а по
десятичной системе. Наи-более полный материал по истории противостояния кыпчаков с
другими кочевниками давали хронисты, которые описывали монгольские завоевания.
Важной в степной войне была маневреность и потому кочевники в начале боя использывали
традиционный для кочевников принцип ведения боя, который Сигизмунд Герберштейн
называли tanz [Горелик 2002, 18-24]. Он подходил для атаки противника, который остановился
для того что-бы разбить лагерь. Также эфективным был этот прием и в столкновении с
кочевниками, только перемещение конных лучников было на порядок динамичнее
[Кушкумбаев 2009, 72]. Кочевые про-тивники стремились окружить друг друга, не оставляя
ему пространства для маневра [Кушкумбаев 2009, 81-82]. Основной задачей битвы было
окружение и уничтожение основных сил врага. Во время наступления кочевники
рассредоточивали свои войска на несколько больших групп. Про-тиводействовать этому
можно было совершая нападение в форме характерной для облавной охо-ты. Наступающие
охватывали врага в полумесяц или круг окружения [Кушкумбаев 2009, 81-84].
Дешт-и-Кыпчак был идеальным театром для ведения таких войн. Широкая и открытая
мест-ность давала простор для маневров. Главным требованием для таких действий были
большие массы конных лучников, которые были и у кыпчаков, и у монголов. Войско
рассредотачивалось на сотни километров. При стокновении с монголами кыпчаки были
вынуждены отступать боль-шыми массами, чтобы не попасть в окружение. Иногда
концентрация большого количества людей на ограниченой территории приводила к
трагедиям. Так монголы окружили кыпчаков в Крыму. Только после того, как силы
кыпчаков значительно поредели от голода, монголы атако-вали их [Кушкумбаев 2009, 91].
Если же кыпчаки не замыкались на ограниченной территории, то окружить их было очень
тяжело [Кушкумбаев 2009, 92-94].
Обычно бой между кочевниками начинался перестрелкой и лиш потом они переходили к
ближнему бою и рубке. Калкская битва, являеться примером того, как должна была
выглядеть подобная битва. Легкие конники обстреливали друг друга. Потом в бой
устремлялись отряды тяжелой конницы русов, которую поддержали кыпчаки. Отряды
Мстислава Удатного, Данила Галицкого, Олега Курского преследовали монголов, которые, в
свою очередь, использывали один из любимых приемов кочевников – притворное бегство.
Выманив противника на себя легкие монгольские лучники исполнили установку на битву.
Они дожидались вступления в бой мон-гольской тяжелой конницы. До того момента как она
подошла, легкая конница монголов понесла серьезные потери в столкновении с
дружинниками русов и кыпчаками [НПЛ 1950, 62-63, 265-267; Лаврентьевская 1962, 503-509;
Ипатьевская 1962, 743-745; Горелик 2002, 30].
Когда в бой вступила монгольская тяжелая конница наступили решающие моменты битвы.
Монголы ударили по флангам русско-кыпчакского войска, а основной удар был
сконцентрирован на одном направлении. Монголы прорвали строй союзного войска и
смешали его ряды. Под давле-нием монголов русы и кыпчаки начали отступать. Вскоре
отступление превратилось в бегство и монгольская легкая конница эфективно преследовала
отступающих [Горелик 2002, 28-31]. Трагиче-ской ошибкой были раздоры среди
Рюриковичей. При отсутствии единого командывания решение Мстислава Удатного атаковать
монголов силами только своего передового отряда оказалось фатальным. Монголы разгромили
коалиционное войско по частям. Окруженое в лагере киевское войско было отрезано от
истоков воды и вероятно обстреливалось монгольськими лучниками. Окруженые в степи, русы
были обречены на поражение [НПЛ 1950, 62-63, 265-267; Лаврентьевская 1962, 503-509;
Ипатьевская 1962, 743-745].
Еще одним козырем монголов было привлечение в состав своего войска кочевнических
отря-дов. По сведениям ’’Юань-ши’’ в монгольском войске после 1219 г. были восточные
кыпчаки и канглы, которые играли роль авангарда и вспомагательных войск [Кадырбаев
1990, 98-102; Кычанов 1965, 59-65]. После возвращения из похода в Восточную Европу
Субедей включил в свое войско кереитов, найманов, меркитов и кыпчаков [Храпачевский
2004, 500-501]. Первосте-пенное значение для степной войны имела оперативность действий.
Вспомагательные отряды позволяли монголам сковать противника и выиграть время для
окружения.
Когда монголы только начинали свои завоевания, кыпчаки надеялись их победить в
больших битвах. В ’’Юань-ши’’ упомянуто три таких битв, которые произошли в: горной
долине Юй-Юй, на реке Буцзу и на реке Алицзы (Калка) [Сокровенное сказание 2002, 94-96;
Кычанов 1965, 59-65; Храпачевский 2004, 498-500; Pelliot, Hambis 1951, 96-98, 102-103].
Перед большими битвами про-исходили локальные стычки [Цулая 1981]. Решающим
фактором в этих генеральных битвах был полководческий талант Субедея-багатура.
Монголы тогда вели маневренную войну, а их силы, скорее всего, уступали в численности
силам их противников.
Ситуация изменилась во время ’’Великого Западного похода’’, когда монголы, чтобы
завое-вать многие страны вели с собой ремеслеников, а также войска из стран с оседлым
населением. Их войска тепер уступали в маневрености, но превосходили кыпчаков в
численности [Тизенгаузен 1941, 24]. Но шансов на победу у кыпчаков не было поскольку
монголов вели за собой опытные военачальники, а среди кыпчаков не было единства.
Матфей Парижский также указывал на влия-ние психологического фактора [Матузова 1979,
Матфей Парижский]. Многие кыпчаки, разувер-шись в возможности оказать сопротивление,
мигрировали за границы Дешт-и-Кыпчак.
Те, же кыпчаки, которые не хотели мигрировать и не желали переходить на сторону
монголов выбирали единственно возможную стратегию – партизанскую войну. В этом
приуспел хан Бачман, который несколько лет беспокоил монголов своими набегами. Для
того, чтобы обезопасить свои тылы монголы сняли часть сил с других направлений и
устроили облаву. Но даже в таких усло-виях кыпчаки были почти неуловимы. Роковую роль
для Бачмана сыграло то, что среди кыпча-ков нашлись предатели, которые поведали
монголам о расположении его лагеря. Подавленные превосходящими силами противника,
кыпчаки были побеждены. Но даже перед лицом гибели Бачман не встал на колени и не
просил пощады [Тизенгаузен 1941, 24, 35-36; Бичурин 2005, 200-201; Храпачевский 2004,
375]. Сотрудничество части кыпчакских аристократов с монголами сыграло решительную
роль в успехе монгольского завоевания Дешт-и-Кыпчак [Аннинский 1940, 84-85;
Тизенгаузен 1884, 540-541]. Кыпчакские вспомагательные отряды сражались и в Венгрии на
стороне монголов [Rogerii 1892, 546].
Отдельный вопрос это численность кыпчакского войска. По летописным известиям 3 тыс.
чер-ниговцев на Снови противостояло 12 тыс. кыпчаков. При этом нужно учитывать, что
кыпчаки повершали свои набеги вместе с семьями. Если брать во внимание количество
професиональных воинов, то преимущество кыпчаков было не таким явным. Хорошо
подготовленное черниговское войско победило кыпчаков [Ипатьевская 1962, 156-161;
Лаврентьевская 1962, 169-172]. Если обратить внимание на эпизод с Иваном Ростиславичем
’’Берладником’’ и ханом Башкордом, то можно допустить, что летописец несколько
преувеличил силы кыпчаков. Башкорду приписыва-еться управление 6 тыс войском. Иван
Ростиславич был его союзником, но отказался выдавать ему триста крестьян, которых
кыпчакский правитель хотел взять в плен. Нужно сказать, что и берладников было не особо
много в степях. Если бы кыпчаков было 6 тыс. то, что им мешало подавить врагов
численным превосходством, перебить берладников и взять в плен бежавших от них
крестьян? Имея такие силы, они вполне могли взять и сам город Ушица [Ипатьевская 1962,
496-498]. Единственное, что мог знать летописец наверняка, так это то, что Башкорд был
могу-щественным ханом и у него было много воинов.
Никита Хониат отмечал такие качества кыпчакских воинов как маневренность, смелость и
дисциплинованость. Кыпчаки шли в поход со своим скотом и семьями. Поэтому у хронистов
складывалось впечатление о их большом количестве, что было верно лишь отчасти [Хониат
2009]. Популярность оружия у кыпчаков было обусловлена тем, что сам быт кыпчаков был
мили-таризованым и кочевник должен был с оружием защищать свой скот и семью. Жизнь
кочевника проходила во взаимных набегах, которые были нормой для кыпчакских племен
того времени. Один такой случай был зафиксирован Ибн Халдуном и ан-Нувайри [Макризи
1966; Тизенгаузен 1884, 541]. В древнетюркском обществе был аналог скандинавским
берсеркерам, так называемые böri-täg (похожие на волка). [Пріцак 1997, Т. 1, 143].
Личная храбрость кочевника обозначала статус человека в обществе. У них был культ силы.
Боняк та Тугоркан видя нерешительность ромеев во время битвы под Левунионом говорили,
что им все равно чье мясо есть – ягненка или волка. Баранами кыпчаки называли ромеев, а
печенегов волками. Сравнение с волком у тюрков было комплиментом [Комнина 1965, Книга
8, Параграф 5]. Нерешительных и слабых кочевники презирали. Каждый мужчина среди
кыпчаков был воином [Бережинский, Бороздина 2010, 63, 67; Бережинский 2005, 113]. От
храбрости зависело и продол-жение рода. Чтобы не платить калым за женщину из своего
племени кочевник мог совершить набег на соседей и захватить женщин у них. Чтобы отбить
набег соседей, который обычно следовал за этим, он также должен был проявить качества
воина. Слабые в степи не выживали [Кляшторный 2003, 473, 475, 481].
Относительно же описания столкновений кыпчаков с огузами и печенегами источники
дают скупую информацию. Анна Комнина упоминала, что печенеги стали против ромеев и
кыпчаков лагерем. Крытые повозки из возов служили защитой печенегам от вражеской
конницы [Комнина 1965, Книга 8, Параграф 5]. Кыпчаки могли обстреливать лагерь
печенегов из луков, но победу можно было добыть, только разомкнув ряды возов. Кыпчаки в
союзе с ромеями осуществили это и перебили многих печенегов. Как и кыпчаки, печенеги
шли в поход с семьей. Защита из возов применялась, когда враг превосходил числом, и об
его продвижении было известно заранее [Комнина 1965, Книга 8, Параграфы 4-6].
Когда же нападение было неожиданным, то было невозможно организовать подобную
оборо-ну. В таком случае те, кто оборонялся, переходили в рукопашную, и все зависело от
мастерства всадников. Очевидно, подобные столкновения были частым явлением в степи.
Похоже, именно по такой схеме произошло столкновение между кыпчакскими племенами
токсоба и дурут [Тизенгаузен 1884, 540-541]. Столкновение печенегов с кыпчаками около
Узолимны, похоже, имели характер набега. В этой битве кыпчаки наголову разгромили
печенегов. После этого печенеги опасались сражаться с кыпчаками в открытом
противостоянии [Комнина 1965, Книга 7, Параграф 5]. Печенеги были в том же положении,
что и кыпчаки в противостоянии с монголами в 1205-1222 гг., то есть кыпчаки могли и
уступать в численности печенегам, но одолели их в открытом бою благодаря мастерству
своих полководцев. В конце XI в. кыпчаков возглавляли легендарные полководцы Боняк и
Тугоркан [Комнина 1965, Книга 8, Параграфы 4-6].
Описаний столкновений кыпчаков с огузами фактически не осталось. Для того, чтобы
рекон-струировать картину этого противостояния необходимо в общих чертах осветить ту
ситуацию, которая сложилась в степях в середине XI в. Интересным являеться тот факт, что
в 40-х гг. ХІ в. кыпчакский бек женился на сельджукской хатун и стал эмиром ее отца
[Голден 2008, 328]. Это было бы невозможно если бы противостояние между кыпчаками и
огузами было ожесточенным. По мнению Б.Кумекова, во второй половине ХІ в. кыпчаки
закрепились на Мангызтау и Устюрте и покорили огузские племена кечатов и чаграков. На
карте ал-Идриси пространство между Каспийским и Аральским морями названо страной
кыпчаков [Кумеков 2006, 472]. Ал-Мустауфи размещал кыпчаков на своей карте между
черкесами и волжскими булгарами. Закарийа ал-Казвини локализировал их восточнее
урусов. Махмуд ал-Кашгари поместил владения кыпчаков между Булгаром и Саксином
[Кумеков 2006, 473].
Войско кыпчаков увеличивалось за счет огузов. Когда кыпчаки в 1055 г. вышли на
границы Руси, они уже должны были численно превосходить восточноевропейских огузов
(торков) за счет включения в свой состав северокавказских и центральноазиатских огузов
[НПЛ 1950, 182; Ипатьевская 1962, 151; Лаврентьевская летопись 1962, 163]. В 1071 р.
кыпчаки вышли к Ростовцу и Неятину, то есть завоевали Днепровское Правобережья [Kurat
1972, 78; Лаврентьевская 1962, 174; НПЛ 1950, 191; Ипатьевская 1962, 164]. Огузы могли
защищаться в лагерях из повозок или отступать на запад и север. Кыпчаки же могли
позволить себе облаву на огузов, а потом и пече-негов. Уже в 1064/1065 гг. огузы атаковали
византийскую Фракию [Spinei 2009, 115-116; Гърцки извори 1965, 175-179, 331-333; Гърцки
извори 1980, 120-121].
Таким образом, для начального периода войн огузов с кипчаками характерно ведение
мане-вренной войны. То же самое было характерно и для монголов в эпоху экспансии. C
продвижени-ем на запад количество войск атакующей стороны наростало за счет уже
покоренных кочевни-ков. Монголы и огузы имело приблизительно те же характеристики,
что и кыпчакское войско. Победа в степной войне зависела от таланта полководца и
храбрости его воинов. Для эпохи ’’Великого Западного похода’’ было характерно снижение
маневренности монгольских войск и облавы на отряды кыпчаков, которые вели
партизанскую войну. При столкновении кочевых армий главными условиями победы были
полководческий талант военачальников, маневрен-ность, храбрость и большое количество
воинов. Количество кыпчакских воинов в славянских летописях значительно
преувеличивалось. Как правило, указывалось общее количество кыпча-ков, а не их воинов.
Война кочевников против кочевников сводились к четырем схемам дей-ствий: 1) облаве,
которую использовали значительные массы конницы против менее численного врага; 2)
атака укрепленного лагеря из повозок, которую можно было осуществить только обла-дая
численным превосходством; 3) контратака против войск противника, которые отягощены
добычей; 4) неожиданный набег.
1. Абу-ль-Аббас аль-Макризи. Книга поучений и назидания, [содержащихся] в описании кварталов и
памятников [Каира] // Семенова В.В. Салах-ад-Дин и мамлюки в Египте. – М.: Наука, 1966.
http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Makrizi/text1.phtml?id=869
2. Анна Комнина. Алексиада / Пер., вступит. статья, комм. Любарского Я.Н. – М.: Наука, 1965. – 688 c.
http://www.alanica.ru/library/Komn/text.htm
3. Аннинский С.А. Известия венгерских миссионеров XIII и XIV вв. о татарах и Восточной Европе //
Исторический архив.– М.: Институт истории АН СССР, 1940. – Т.ІІІ. – С. 71-112.
4. Бережинский В.Г. Вооружение половцев. – Київ: Центральний Музей Військових Сил України, 2005. – 562
c.
5. Бережинский В.Г., Бороздина А.К. Военное искусство печенегов. – Киев: Украинский институт воен-ной
истории, Центральный музей Вооружённых сил Украины, 2010. – 270 с.
6. Бичурин Н. (о. Иакинф). История первых четырёх ханов из дома Чингисова // История монголов. – М.:
АСТ. Транзиткнига, 2005. – С. 7-234.
7.
Византийцы и их соседи в проповедях Михаила Хониата // Причерноморье в средние века. – Вып. VII. –
Москва, 2009.
–
Из XIII огласительной беседы Михаила Хониата
.
http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text.phtml?id=7931
8. Голден П. Религия кыпчаков средневековой Евразии // Степи Европы в эпоху Средневековья. – Донецк:
Донецкий нацональный университет, 2008. – Т.6.: Золотоордынское время. – С. 309-340.
9. Горелик М.В. Армии монголо-татар X-XIV вв. Воинское искусство, снаряжение, оружие. – Москва:
«Восточный горизонт», 2002. – 84 c.
10. Гръцки извори за българската история VI. / Съставили и редактирали Тъпкова В., Войнов М., Йончев Л.,
Тъпкова-Заимова В., Дуйчев И., Иванов Й., Йончев Л., Батаклиев Г., Коледаров П. – София: Българска академия
на науките, 1965. – Т. – 371 c.
11. Гръцки извори за българската история – VII. / Съставил и редатирали. Под ред. Цанкова-Петкова Г.,
Тъпкова-Заимова В., Тивчев П., Йончев Л., Батаклиев Г., Коледаров П. София: Българска академия на нау-
ките,1968. – Т. – 300 c.
12. Гръцки извори за българската история / Cъставил и редактирали Войнов М., Тъпкова-Заимова В.,
Йончев Л. – София: Българска академия на науките, 1972. –Т. – 322 c.
13. Гръцки извори за българската история / Съставили и редактирали Йончев Л., Тъпкова-Заимова В.,
Батаклиев Г., Войнов М. – София: Българска академия на науките, 1980. – Т. X. – 421 c.
14. Ипатьевская летопись // ПСРЛ.– М.: Восточная литература, 1962. – Т.2. – XVI, – 938, 87, IV c.
15. Кадырбаев А.Ш. Тюрки и иранцы в Китае и Центральной Азии ХІІІ-XIV вв. – Алма-Аты: Гылым , 1990 –
160 c.
16. Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. – СПб.: Филологи-
ческий факультет СПбГУ, 2003. – 560 c.
17. Кумеков Б.Е. Кыпчаки: хозяйство, общественный строй, племенной состав. История татар. – Казань:
Институт истории им. Ш.Марджани, 2006. – Т.2. Волжская Булгария и Великая Степь – С. 472-481.
18. Кычанов Е.И. Сведения в "Юань-ши" о переселениях кыргызов в XIII в. // Известия Академии наук
Киргизской ССР. – Фрунзе: Акакдемия Наук Киргизской ССР, 1965. – Т. V – Вып.1 – c. 59-65
http://www.kyrgyz.ru/?page=76
19. Лаврентьевская и Суздальская летопись по Академическому списку // Полное собрание русских
летописей – М.: Восточная литература, 1962. – Т.1. – 579 c.
20. Материалы по истории туркмен и Туркмении. Арабские и персидские источники VII-ХV вв. / Под
редакцией С. Л. Волина, А. А. Ромаскевича и А. Ю. Якубовского.–М.-Л.: Издательство АН СССР, 1939. –Т.1. –
[2] – 612 c.
21. Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. – М.: Издательство Академии Наук
СССР, 1950. – 640 c.
22. Пріцак О. Походження Русі. Стародавні скандинавські джерела (крім ісландських саг) – Т. 1. – Київ:
Обереги, 1997. – 1080 с.
23. Сокровенное сказание монголов / Перевод С.А. Козина. – M.: Товарищество научных изданий КМК, 2002.
– 156 c.
24. Тизенгаузен В. Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. – СПб.: Издано на
иждевении С.Г. Строганова, 1884. – Т.І: Извлечения из сочинений арабских. – XVI, – 563, [1] c.
25. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. – М.-Л.: Издатель-ство
Академии Гаук СССР, 1941. – Т.ІI: Извлечения из персидских сочинений, собранных В.Г. Тизенгаузеном и
обработаных А.А. Ромаскевичем и С. Л. Волиным. – 305 c.
26. Храпачевский Р.П. Военная держава Чингисхана. – М.: ООО Издетельство Аст: ОАО ВЗОИ, 2004. –
557, [3] c.
27. Худяков Ю.С. Вооружение кочевников Южной Сибири и Центральной Азии в эпоху развитого сред-
невековья. – Новосибирск: Наука Сибирское Отделение, 1997. – 160 c.
28. Цулая Г.В. Джелал ад-Дин в оценке грузинской летописной традиции. // Летописи и хроники. 1980. – М.,
1981.
http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Chronograf_14v/frametext1.htm
29. Kurat A. N. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadenizin Türk Kavimleri ve Devletleri. – Ankara: Üniversitesi Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları 1972. – 511 s.
30. Paul Pelliot, Louis Hambis. Historie des campagnes de Gengis Khan. Cheng-wou ts’un-tcheng lou /Traduit et
annote par Paul Pelliot et Louis Hambis. – Leiden: E.J. Brill, 1951. – XXVII, (1), 485 p.
31. Rogerii Miserabile carmen super destructione regni Hungariae per Tartaros facta // Monumenta Germania
Historiae Scriptores – Hannover: Societas Apiriendis Fontibus Rerum Germanicarum Medii Aevi, 1892. – T.XXIX. – S.
547-567.
32. Spinei V. The Romanians and the Turkic nomads North of Danube Delta from tenth to the Mid-Thirteenth
Century. – Leiden-Boston: Brill, 2009. – 565 p.
Достарыңызбен бөлісу: |