С. Х. Байдильдина (жауапты хатшы)

in  the Silk Road main juncture  in  Dunhuang dated by  the  IV  century.  By the data of the Sogdian 
"Ancient  Letters"  they  had  not  less  than  one  thousand  people.  Significant  Sogdian  colonies  were 
also  in  the  shopping  centers  of  western  China,  as  Lyanchzhou  and  Suchzhou.  These  colonies 
continued active trading activities in Tang times. A significant number of Sogdian merchants lived 
in the Tang capital in a Changan city. 
In VI-VIII centuries the Great Silk Road connected China with Kazakhstan, Eastern Turkestan 
and  Siberia,  Central  Asia  and  the  Middle  East,  and  also  with  Europe.  South  and  South-East  of 
Kazakhstan  since  ancient  times  has  been  associated  with  agricultural  crops.  Rates,  and  then  the 
cities  of  the  Ancient  Haganates,  located  in  Zhetysu  and  southern  Kazakhstan.  They  are  Taraz, 
Kulan,  Merke,  Aspara,  Suyab  and  Balasagun.  At  the  time  of  the  early  Middle  Ages  in  the  V-VII 
centuries B.C. the urbanization processes cover the entire territory of Zhetysu, intensively settled a 
sedentary culture, and here a significant  role is  played by Turkic  - Sogdian cultural standards that 
have become a sample for the sedentary culture of the Central Asia and Kazakhstan. 
The early medieval urban and Agricultural Culture of the Turkic khanate was formed with the 
participation  of  Sogdians,  who  were  the  first  ones  began  to  erect  their  own  trade  and  agricultural 
colonies  on  the  Great  Silk  Road  in  Zhetysu,  Eastern  Turkestan,  northern  China.  The  first 
information about the Sogdian Chu-Ta-lass interfluves is contained in the report of Menander about 
the Zemarh Embassy to Turkic kagan Istemi (568). The message Narshakhi about the relocation of 
Bukhara group of Sogdian dekhan and merchants who founded the town of Talas valley Dzhamukat 
is related to this period of time as well. (Mohamed Narshakhi, 1897, p. 12-13). 
Only in the Chu valley in V-VIII centuries. not less than 18 major cities and great number of the 
small  settlements  existed,  which  have  been  founded  and  populated  by  the  Sogdians,  Turks, 
Persians.  The  first  descriptions  of  Zhetysu  cities  and  their  population  belongs  to  the  Chinese 
traveler Xuan Zang, who visited the country in year 630: "After going through more than 500 li to 
the north-west of the Lake Prozrachnyi (Issyk-Kul), we arrived to the town of Sui- e (Suyab). This 
city  is  around  7-6  li  in  a  range.  There  the  mixture  of  traders  from  different  countries  and  hu 
(Sogdian)  lived.  Earth  is  suitable  for  cultivating  the  red  millet  and  grapes.  People  are  wearing 
woven woolen  clothes.  Directly on the west  of Sui-e several  tens of single cities are situated, and 
each of them has his own senior person. Although they are independent from one another, but all of 
them are subordinate to the Turks "(Zuev, 1960, p. 87). 
The Great Silk Road ran on the Eurasian continent from east to west and as it is known, has had 
an enormous impact not only on the culture and spiritual life of the people living along its highways 
but also on the development of the vast territory of the erection of considerable number of large and 
small towns around major cities and in sparsely populated and almost unpopulated areas of the river 
valleys  and arid steppes  of the Central  Asia and  Kazakhstan. On the basis  of written sources  data 
and on the basis of historical and archaeological study of material culture not only the ruins of the 
ancient  and  medieval  towns  and  villages  that  are  closely  related  with  the  formation  and 
development of the Silk Road, but a lot of remains of monumental structures that is  caravanserai 
were  identified  and  studied.  In  the  medieval  Persian  monolingual  dictionaries  the  term  refers  to  a 
hotel, inn, store for goods. Similar explanation of these buildings are in Ibn Khordabeh, Yakuta, Ibn 
Fadlan’s works  and based on information of these authors, we can differentiate two categories of 
caravanserai:  1.  Caravanserai  along  trade  (international)  routes.  Fortified  by  defensive  walls,  they 
were  on  the  road  as  a  vacation  spot  for  people  and  animals.  Here  trade  bargains  have  been 
committed.  2.  Caravan  sheds  located  in  the  suburbs  and  within  cities.  They  were  places  for  the 
manufacturing handicraft products fulfillment and were used as the warehouses for products and for 
the wholesale trade. 
In Central Asia, it became the basis for the establishing of a dynamic system, tentatively called 
"steppe  - the  city",  which existed until  modern times. Structural  relations in  it identified the main 
aspects of historical development, which became the result of the many nationalities formation with 
their value system and worldview. 
Thus,  further  more  in-depth  study  of  archaeological  monuments  in  Kazakhstan  will  allow  as 
reconstruct the processes of interaction of different cultures traditions, broaden the base of evidence 

that territory of Kazakhstan was one of the centers of historical and cultural symbiosis, and that the 
interaction  of  nomadic  and  settled  population  led  to  the  mutual  enrichment  of  the  cultures. 
Especially the resources of such kind of synthesis became the basis for cultural achievements of the 
people of Kazakhstan (Baipakov, 1986). 
The civilization of Eurasia, has achieved its dawn in the remote past, interacted with each other, 
became  the  basis  of  the  subsequent  development  of  the  culture  of  many  modern  nations.  Their 
distinctive  culture  concluded  into  itself  a  value  of  common  human  meaning,  which  influenced  on 
the development of science, social thought, and art all over the world. 
 
1. Baipakov C.M. The medieval urban culture of South Kazakhstan and Semirechye. – Alma-Ata: Nauka, 1986. 
2. Zuev Yu.A. Chinese news about Suyab // Izv. Kazakh SSR. A series of historical, archaeological and ethnography. 
1960. No. 3 (14). 
3. Mohamed Narshakhi. History of Bukhara. (Translated Lykoshina. Ed. VVBartold). – Tashkent, 1897. 
4. Rtveladze E.V. The Great Silk Road. ES. – Tashkent, 1999, – p. 249. 
Резюме 
В  статье  рассматривается  возникновение  и  развитие  Великикого  Шелкового  пути  и  его  маршруты.  Воз-
никновение  городов  в  пути  караванов  караван-сарай,  развитие  культуры  и  цивилизаций  между  Европой  и 
Азией. Великий шелковый путь являлся мостом между Востоком и Западом.  
 
Түйін 
Мақалада Батыс пен Шығыстың аралығын байналыстырған дипломатиялық және сауда артериясы болған Ұлы 
Жібек жолы болды. Түріктер жері арқылы Шығыстан Батысқа қарай жібек тасыған керуендер жүрді, ал Қытайға – 
Орталық Азия, Таяу және Орта Шығыс, Жерорта теңізі аймағының тауарлары әкелінді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫНЫҢ 220 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛҒАН 
«ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН: ТАРИХ ЖӘНЕ ТҰЛҒА. ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ» 
АТТЫ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 
МАТЕРИАЛДАРЫНАН 2011 ЖЫЛ, 25 ҚАРАША 
 
СТАРШЫН ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ ЖӘНЕ ЖӘҢГІР ХАН 
(БАЯНДАМАНЫҢ ТҰЖЫРЫМДАРЫ) 
 
М.Қ. Қойгелдиев – Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Магистратура және PhD 
Докторантура институтының Қазақстан тарихы және мәдениеті 
кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.д., профессор 
 
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы қазақ тарихы көшіндегі кездейсоқ, тек бір кезең-ге 
ғана  тән  өткінші  тұлғалар  емес,  көтерген  қоғамдық  жүгі  мен  жеке  азаматтық  үлгісі  тұғысынан  ұлт 
жадында  мәңгі  сақталатын  қайталанбас  құбылыстар.  Өйткені  олар  өз  ғұмырларын  арнап, 
орнықтыруға күш салған құндылықтар, яғни халықтың өз ішіндегі әлеуметтік тендігі, сондай-ақ өзге 
жұрттан тәуелсіздігі ешуақытта маңызын жоғалтқан емес. 
Әрине Исатай Тайманұлы тұлғасын оның артында тұрған қалың жұртынан, сол елдің санғасыр-лық 
мәдениетінен  бөліп  алып  қарау  мәселенің  табиғатына  қиянат  жасаумен  тең  болар  еді.  Міне  осы 
тұрғыдан алғанда Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы 19-ғасырдың алғашқы жартысын-дағы 
қазақ  азаттық  қозғалысының  көш  бастаушылары  ғана  емес,  сонымен  бірге  ұлттық  мәдениет  пен 
элитаның осы мезгілдегі дәреже, деңгейін анықтап берген тарихи тұлғалар болып табылады. 
Осы  арада  мынадай  бір  жағдайға  көңіл  аудармасқа  лажым  жоқ.  Көтерілістің  басына 
Исатай-мен бірге Махамбет сияқты ірі тұлғаның келуі,  әрине, кездейсоқ құбылыс емес.  Ол 
сол  тарихи  мезгілдегі  қазақ  қоғамының  рухани  әлемінің  тереңінде  жүріп  жатқан  ғаламат 
сілкіністердің  көрі-нісі  еді.  Осы  ретте  біз  сол  ХІХ  ғасырдың  30-40  жылдары,  яғни  бар 
болғаны 20 жылға жетер-жет-пес мерзімде Жоламан Тіленшіұлы, Жанқожа Нұрмағамбетұлы 
және Кенесары Қасымұлы сияқты алып саяси тұлғалар бастаған көтерілістің қазақ даласын 
өз  құшағына  алғандығын,  ал  осы  саяси  қозғалыстардың  мұрат-мақсаты  Мұрат  Мөңкеұлы, 
Шортанбай  Қанайұлы,  Дулат  Бабатайұлы,  Нысанбай,  Досқожа,  Күдері,Шернияз  сияқты 
ойшыл  ақыл-жыраулардың  шығармашылығына  арқау  болғандығын  еске  алсақ,  онда  қазақ 
елінің  тек  мал  соңында  күнін  өткізген  қараңғы  тобыр  ғана  емес,  сондай-ақ  өмірдің 
тауқыметін  көре  жүріп  өзінің  ертеңі  жөнінде  ойлана  білген,  ақын  Қадыр  Мырзаәлі 
айтқандай, ой орманында жүрген ұлт болғандығын байқаймыз. 
Егер біз тек Ресей империясы құрамында болған мезгілді ғана алсақ, онда старшын Исатай 
бастаған  саяси  топтың  ұлттық  элита  тарихындағы  шамамен  үшінші  буын  болғандығын, 
сондай-ақ бұл саяси топ қызметіне тән оның мынадай ерекшеліктерін бөліп айтуға тиіспіз. 
1-ден  Исатай  қозғалысын  19-ғасырдың  алғашқы  жартысында  бүкіл  қазақ  елі  көлемін 
қамтыған  ондаған  Ресейлік  экспансияға  қарсы  қозғалыстар  контекісінде  ғана  тура  түсініп, 
бағалау  мүмкін.  Ол  сөзсіз  өзінің  шығу  негізі  тұрғысынан  Ресейлік  экспансияның  нәтижесі, 
соған берілген жауап. 
Сонымен  бірге  Исатай  мен  Махамбет  көтерілісін  сол  тарихи  мезгілдегі  өзге 
қарсылықтардан бөліп тұрған басты бір ерекшелігі бар. Ол көтерілістің ашық та айқын «қара 

қазан,  сары  бала-ның»  қамын  жеген  бұқаралық  сипат  алуында  еді.  Бұдан  бұрын  қазақ 
жерінде бірде-бір қуатты қоғамдық  қозғалыс  мұндай айқын әлеуметтік, анығырақ айтқанда 
таптық сипат алған емес.  
Бұл  ретте  біз  қазақ  қоғамынан  19-ғасырдың  алғашқы  жартысында-ақ  әлеуметтік 
әділетсіздікке қарсылық көрсетіп, хан мен оның сюзерен-қамқоршысы империялық биліктен 
ақырып  теңдік  сұраған  Исатай  сияқты  ұлы  тұлғаның  шыққанын  мақтаныш  тұтқанымыз 
әбден  орынды  да  негізді.  Кез-келген  ұлы  тұлға,  ақынның  шығармашылығы  мен  қызметі  өз 
ұлтының сол тарихи мезгілдегі ең озық ұстанымдары мен рухани ұмтылыстарын айғақтайды. 
Венгерлер  үшін  ол  Ш.Петефи,  поляктар  үшін  –  А.Мицкевич,  орыстар  үшін  –  А.Пушкин. 
Міне осы қатарда «Еділдің бойы ен тоғай, ел қондырсам деп едім, жағалай жатқан сол елге, 
мал толтырсам деп едім» деп армандаған Махамбеттің биік тұлғасы тұр. 
Исатай Тайманұлы бастаған қозғалыс бұл ретте қазақ қоғамының осы тарихи мезгілде өз 
ішін-де  биік  рухани  құндылықтарды  қадір  тұтып,  қастерлей  білгендігінің,  ал  осы 
құндылықтар  жүйе-сінде  ең  биік  тұрғаны  да  сол  «қара  қазан,  сары  бала  қамы»  екендігін, 
сондай-ақ  бұл  мәселеде  де  Исатай  Тайманұлы  қозғалысы  қазақ  жұртын  әлемдік  өркениет 
көшіндегі алдыңғы ұлттардың қатарына көтеріп тұрғандығын батыл да сенімді айта аламыз. 
2.  Жаңалық  емес,  бұл  тақырыпқа  қалам  тартқан  журналист  ағайындар  арасында  Жәңгір 
мен  Исатай,  Баймағамбет  сұлтан  мен  Махамбет  арасын  «табыстыру»,  «жарастыру»  әрекеті 
байқала-ды.  Осыған  орай  мынаны  айтуға  тиіспін:  Исатай  мен  Жәңгір  хан  арасындағы  егес 
қазақ  қоғамын-да,  оның  ішінде  кіші  жүз  ауқымында  бұрыннан  келе  жатқан,  яғни  Есім  хан 
мен Сырым батыр, Жантөре хан мен Қаратай сұлтан арасындағы өзара теке-тірестің табиғи 
жалғасы. 
Тарих ғылымында ол хандық биліктің дағдарысы аталып жүр. Бұл анықтай түсуге мұқтаж 
тұжырым.  Хандық  биліктің  дағдарысы  екендігі  рас.  Ал  ол  дағдарыстың  ұшы  Ресейлік 
биліктің қолында еді. Исатай мен Жәңгір хан арасындағы қарсылық бұл кеңірек және дәлірек 
айтқанда қазақ саяси басқарушы тобы арасындағы жарылыстың көрінісі. Оның бір жағында 
империялық  билікті  қолдап,  соған  қызмет  жасауға  көшкендер,  екінші  жағында  отарлық 
үстемдік пен зорлыққа ашықтан-ашық қарсы көтерілген, оны қабылдай алмағандар тұрды. 
Ал  осы  патшалық  билік  жағына  шыққандарды  реформаторлар  есебінде  көрсету  әрекеті 
қанша-лықты негізді? Конференцияда проф. Әзімбай Ғали тарапынан Исатай мен Махамбет 
Жәңгір  хан  жүргізген  реформаға  қарсылық  көрсетті,  яғни  олар  консервативтік  ұстанымда 
болды. Ал егер қазақ қоғамы Жәңгір хан ұсынған жолмен кеткенде бүгін біз шамамен Чехия 
сияқты еуропалық мемлекеттің деңгейінде болатын едік деген тұжырымды білдірді. Жалпы 
мұндай  пікір  бұдан  бұрын  да  айтылған.  Мәселен  М.Құлкенов  пен  Р.Отарбаевтың  Жәңгір 
ханның өмірі мен қызметіне арналған кітапта. (44-45 б.б.) 
Осы  ұстанымға  байланысты  мынадай  жағдайды  еске  салу  парыз.  Біріншіден,  Исатай 
Тайманұлы мен Жәңгір ханның өзара арпалысында ханның жеңгені күмән тудырмаса керек. 
Қазақ жеріне ен-телеп еніп келе жатқан «еуропалық» билік біржола орнады. Бұл Жәңгір хан 
партиясының  жеңісі  емей  не?  Олай  болса  Қазақстан  осы  билік  жағдайында  Чехия  жеткен 
дәрежеге неге жетпеді? Екіншіден, Жәңгір ханның ағартушылық қызметі тарих ғылымында 
жоққа  шығарылмайды.  Ал  бірақ  оның  саяси  және  экономикалық  қызметін  асыра  бағалап, 
бұқара  халық  мүддесіне  жасаған  қиянатына  көз  жұму  қаншалықты  негізді  бола  қояр  екен? 
Үшіншіден,  Исатай  мен  Махамбетті  еу-ропалық  ұстанымдағы  Жәңгір  ханның 
реформаторлық қызметін түсіне алмаушылар ретінде көр-сету бұл кезінде большевиктердің 
Алаш қайраткерлерін табиғи ұлт мүддесін қорғаушылар ретін-де емес, ретроградтар ретінде 
айыптауын  еске  салады.  Төртіншіден,  Жәңгір  Сұлтан  хан  атағын  иемденгенімен  шын 
мәнінде  оның  билік  құзыры  бұл  атағына  сәйкес  келмейтін.  Кезінде  Жәңгір-дің  әкесі  Бөкей 
орыс  патшасынан  өзі  басқаратын  ордаға  хандық  статусын  сұрағанда  патшадан  «Мемлекет 
ішінде  мемлекет  болуы  мүмкін  емес!»  деген  жауап  алған.  Сондықтан  да  Жәңгір  ханның 
құзырын  асыра  бағалап,  оны  реформатор  ретінде  көрсету  тарихи  шындыққа  жанаса 
қоймайды. 
Осы  ретте  мынадай  бір  мәселеге  көңіл  аударайын.  Ол  Исатай-Махамбет  тұлғаларының 
бүгінгі бізге де қуатты ықпалы жөнінде. Басқа мезгілді былай қойғанда, тек осы 19 ғасырдың 
алғашқы жартысында ғана қазақ қоғамында Кеңесары хан, Қаратай сұлтан, Арынғазы сұлтан, 
Жоламан  Тіленшіұлы,  Есет  Көтібарұлы,  Жанқожа  Нұрмұхаметнұлы  және  басқа  да  көптеген 

тарихи тұлғалар галереясын байқауға болады. Мұнша тұлғаларға бай құбылыс ненің көрінісі? 
Ол  бұл  мезгілде  қоғамда  жеке  адамның  ішкі  тұлғалық  қасиеттерінің  ашылуына  қажет 
алғышарттардың  белгілі  дәре-жеде  болғандығының  көрінісі.  19  ғасырдың  алғашқы 
жартысында  қазақ  қоғамы  психологиялық-адамгершілік  тұрғыдан  отарлық  үстемдіктің 
диірменіне әлі де болса түсе қоймаған мезгіл еді. 
Дегенмен,  осы  кезде-ақ  ұлттық  саяси  элита  империялық  озбырлықтың  құқайын  көріп 
үлгерді.  Исатай  батыр  майдан  даласында  ққа  ұшты,  биліктің  көзіне  түсуге  тырысқан  топ 
Махамбет  ақын-ның  басын  алып  тынды,  Кене  хан  да  осы  жолды  құшты.  Бұл  тізімді 
жалғастыра беруге болады. Империялық  билік тарапынан ұлттық  таңдаулы топқа жасалған 
шабуыл  мұнымен  аяқталған  жоқ.  ХХ  ғасырдағы  Алаш  зиялыларына,  оның  артын  ала  енді 
кеңестік  элитаға  жасалған  қасастық  соның  айғағы  еді.  Мұның  бәрі  ұлттық  саяси  топтың 
табиғатына кері әсерін тигізбей қоймады. Ол жөнінде белгілі қайраткер С.Қожанов:  «Қазақ 
қызметкерлері ылғи да үстінен дамоклов қылышы (мечь) төніп тұрған жағдайда өмір сүруге 
мәжбүр болды» деп жазды.  
Дегенмен,  біз  бүгін  Исатай  Тайманұлының  биік  рухы  алдында  басымызды  ие  отырып, 
өткенге салауат айтып, Исатай батыр армандаған заманның енді келгенін, қаншалықты ауыр 
кезеңдерді  басынан  кешіргенімен,  қазақ  елі  өзінің  негізгі,  басты  құндылықтарын  сақтай 
білгендігін  сеніммен  айта  аламыз.  Исатай  мен  Махамбеттің  іздегенін  іздеп,  олардың  ісін 
ұлықтап жатсақ – дұрыс жол-да тұрғандығымыздың көрінісі емес пе! 
МАХАМБЕТ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ 
 
Г.Қосымова – фил. ғ.д., Абай атындағы ҚазҰПУ-дың 
Магистратура және PhD Докторантура институтының профессоры 
 
«Махамбет  өмірдегі  қасіреттің  синониміне,  өнердегі  қасиеттің  символына  айналған  аса  аяулы  әрі 
ардақты ат» деген Зейнолла Қабдоловтың сөзінде терең астарлы мағына жатыр. Ол мағына, біріншіден, 
Махамбет  пен  Исатай  өмір  сүрген  дәуірдің  қасіреті  болса,  екінші  жағынан,  Махамбет  пен  Исатай 
қастерлеген  азаттық  идеясының  сөз  өнері  арқылы  қасиеттей  дәріптеліп,  бүгінгі  күннің  шындығына 
айналғанында.  Бұлай  дейтініміз  Махамбет  өлеңдерінің  өн  бойында  өріліп  жүрген  бір  ғана  идея,  ол  – 
еркіндік, азаттық идеясы. «Ойласаңдар, жігіттер, мынау жалған дүние кімдерден кейін қалмаған» деп 
толғанған  Махамбет  бәрі  өткінші,  тек  тіршілігің  мен  ісіңдегі  азаттық  қана  адамдардың  өмірінің  мәні 
дегенді  білдіреді.  «Өлім  хақтың  пәрмені,  Атақты  ермен  бірге  өлсе,  Жігіттің  болмас  арманы»  деген 
жолдардағы  ой  да  осыған  жетелейді.  Туған  халқының  азаттығы  оны  шындық  жолындағы  өлімнен 
қорықпауға, Исатай бастаған көтерілісте бірге болуға жетеледі. 
Махамбет «Арғымақ сені сақтадым» деген толғауында да ел және ер мүддесін қатар алға тар-тады. 
«Арғымақ сені сақтадым, Құлағың сенің серік деп, Азамат сені сақтадым, Бір күніме керек деп». Иә, 
арғымақ ел шетіне жау келгенде тыпыршып, тізгінін үзеді, азамат ер басына күн туған-да, қасынан 
табылады.  Махамбет  өлеңдерінің  негізгі  тақырыбы  –  ерлік,  бірлік.  Елді  жаудан  қор-ғар  ерді  аңсау, 
ажалдан  тайсалмай  жауға  қарсы  тұру.  Мұның  бәрі  –  жауынгер  ақынның  өлеңде-ріндегі  үзілмеген 
тақырып.  «Айғайласып  жауға  ти,  Тәңірім  білер,  жігіттер,  Ажалымыз  қайдан  ды»  «Беркініп  садақ 
асынбай, Біртіндеп жауды қашырмай... Қасарысқан жауына Қанды көбік жұтқызбай, Халыққа тентек 
атанбай, Үйде жатқан жігітке Төбеден тегін атақ болар ма?!»  
Немесе «Туған ұлдан не пайда?» өлеңінде: Ақ жұмыртқа сары уыз, Әлпештеп қолда өсірген. Туған 
ұлдан не пайда, Қолына найза алмаса, Атаның жолын қумаса... «Азамат ердің баласы Аз ұйықтар да, 
көп жортар Дұшпанға кеткен кегі мен Барымтаға түскен малы бар не болмаса «Ата-дан туған аруақты 
ер  Жауды  көрсе  жапырар  Үдей  соққан  дауылдай».  Осы  ойларды  Махамбетке  айтқызған  шындық 
қайсы еді? Махамбет пен Исатай өмір сүрген кезеңде саяси-әлеуметтік жағ-дай шиеленісіп, қазақтың 
құнарлы жерлерін патшалық Россия тартып алып, Мөңке би ұлы Мұрат ақынның «Жайықты тартып 
алғаны жағаға қолды салғаны, Еділді тартып алғаны етекке қолды салғаны, Ойылды тартып алғаны 
ойындағысы  болғаны»  дегендей,  күй  кешіп  жатқан  уақыт  еді.  Мұны  Махамбеттің  мына  өлең 
жолдары  да  осыны  растайды:  «Махамбеттің  Байғамбет  сұлтанға  айтқан  сөздері»  деген  өлеңінде: 
«Еділ үшін егестік, Жайық үшін жандастық, Қиғаш үшін қырыл-дық, Тептер үшін тебістік» немесе 
«Еділді көріп еңсеген, Жайықты көріп жемсеген Таудағы тар-лан шұбар біз едік. Исатайдың барында 
Қара  қазан,  сары  бала  Қамы  үшін  қылыш  сермедік»,  –дейді.  «Еділ  мен  Жайық  жер  еді  ау,  Мекен 
еткен  шаруаға  Жағасы  қорған  жай  еді  ау!  Жай  қоныс-тан  айырылып,  Мен  бір  қаңғырып  жүрген 
қарашың». 

Махамбет  өлеңдеріндегі  екінші  шындық:  Жәңгір  ханның  еліне  сатқындығы,  көтеріліске 
қатысқандарды қойдай көгендеп ұстап беруі және халықтың Нұралы балаларының тепкісінде езі-луі 
еді.  Еділ  мен  Жайық  арасын  жайлаған  шаруа  халыққа  қоныстан қысым  көрсетілуі  және  елді  алым-
салықпен титықтатуы еді. Ханның қайын атасы Қарауылқожа Бабажанұлының самсаған сары қолмен 
ханға шағым айтып, халық мұңын шаққан Исатайдың ауылын қамап алуы еді. Төре мен төлеңгіттің 
қорлығы мен қиянатына шағым айтқандардың ханнан әділдік таппауы көтеріліс-тің тұтануына себеп 
болды.  Қарауылқожаның  сегіз  жүз  қолы  Исатайдың  екі  жүздей  сарбаздарына  шайқасқа  түскенде, 
«Ханнан қырық туғанша қарадан бір ақ тусайшы, Халықтың кегін қусайшы» деп Махамбет топқа дем 
берді. «Көшер еді-ау біздің ел Сонау Еділден бергі жатқан жер дейін. Қонар еді-ау біздің ел Арқада 
қоныс шөл дейін. Нұралыдан қалған көп тентек Бүлдірмегей еді елімді Лашын құс, бүркіт шайқаған 
көлдейін»  деген  жолдар  патшаға  сүйенген  хан  туыстарының  әділетсіздікке  жол  бергендігін 
айғақтайды. Исатай 2000 сарбазбен хан Ордасын қамайды. Бекер қан төккісі келмей, Жәңгір ханмен 
ымыраға келемін деген ниетте болған Исатай хан сөзіне алда-нып, уақытын текке өткізіп алады. Осы 
шындықты «Әй, Махамбет жолдасым» деген өлеңінде: «Қорлықта жүрген халқыма Бостандық алып 
берем деп, Қырық бір жасқа келгенде, Ауыр әскер қол ертіп, Жасқұсқа барып кіргенде, Арыстандай 
ақырған айбатыма шыдамай,  Хан  баласы жыла-ды  ай,  Жанымды  қи  деп  сұрады  ай!  Ақкөңіл,  аңқау 
жүрекпен Беремін деп мен тұрдым. Көк бедеуді бауырлап, Шабамын деп сен тұрдың. Исатай басшы 
білсін деп, Ауыр әскер қол тұрды» деген ақын атынан айтылған Исатай сөзінен байқаймыз. Жәңгір 
ханға  айтқан  сөздеріндегі  Махамбет  зілі  осы  себептерді  айқындай  түседі.  «Міне  алмаған  алаға  ай, 
Шыға  алмаған  далаға  ай.  Мұсылманның  баласын  Атаңа  нәлет  Жәңгір  хан  Көзінен  тізіп  жіберді-ау 
Орынбор  деген  қалаға  ай»  деген  жолдар  Жәңгір  ханның  көтеріліске  қатысқан  сарбаздарды  ұстап 
бергендігін айғақтай түседі. «Алдияр, тақсыр ханымыз! Исатай батыр кеткелі Кеміді біздің сәніміз. 
Тілімді  алсаң,  тақ-сыр  ай,  Шайтанның  мойнын  жұлдырып,  Ордаңа  қайтып  алыңыз.  Арыстан  еді-ау 
Исатай,  Нетесің,  тақсыр,  табалап!»  деген  жолдарда  Махамбеттің  ханды  тура  жолға  салмақ  болған 
пиғылын аңға-рамыз. Бірақ үміт ақталмады, Махамбет пен Исатай хан Жәңгір мен олардың туыс төре 
билерінің  алдында  «ордабұзар,  тентек»  болып  қала  берді.  Исатай  мен  Махамбеттің  арманы  ел 
билеушілері-не жетпеді.   
«Хан емессің қасқырсың, Қас албасты басқырсың, Хан емессің ылаңсың, Қара шұбар жылан-сың. 
Хан емессің аянсың, Айыр құйрық шаянсың!» деген зілді сөздер ақын аузынан оңайлықпен шықпасы 
белгілі. Мұны елемегенситін зерттеушілердің деректерінде Жәңгір хан екі оттың орта-сында қалған 
еді  деп  ақтамақ  та  болды.  Жәңгір  ханды  ақтамақ  болған  адамдардың  уәжі  мынау:  «Бөкей  хандығы 
құрылуына байланысты туған даламыздың бір кезде жоңғарлар таптап, қалмақ-тар жайлаған Еділ мен 
Жайық  арасын  өзімізге  қайтарып  алдық.  Иесіз  жатқан  құм  қойнауына  Орда  қаласы  орнады,  яғни 
көшпелі  жұрт  қоныстана  бастады.  Ел  орныққан  соң  Ордадан  шығысқа  қарай  қызыл  шағал  құмның 
бойы  көк  жасыл  орманға  айналған.  Жапан  түзге  ел  орнығып,  қатар-қатар  қарағай  үйлер  салынған. 
Тұңғыш  рет  қазақ  даласында  қазақша  орысша  оқытатын  Жәңгір  хан  мектебі  ашылған.  Бұл  арада 
бұрын  болмаған  кітапхана,  клуб,  мұражай  орнаған.  Бұл  жерде  Санкт-Петербургтегідей  қару  жарақ 
палатасы ашылған. Сауда саттық орнығып, жәрмеңке базар жұмыс істеген». Иә, мұның бәрі – ханға 
лайық  тірлік.  Хан  болғанда  да  оқыған,  еуропаша  білім  алған  білімдар  ханның  ісі.  Бұрынғы  қазақ 
хандарынан  оны  өзгешелейтін  игі  ісі,  оқыған  жанға  лайық  тірлік.  Бірақ  Махамбеттің  жырлауында: 
«Нарын!  Қойын  мыңға  толтырған,  Түйесін  жүзге  толтырған,  Жатып  қалған  тайлағы  Жардай  атан 
болған  жер.  Аш-арығы  тойған  жер.  Жылаған  бала  қойған  жер  («Нарын»  өлеңінен)».  Бұл  –  бір. 
Екіншіден,  Махамбет  үшін  бұл  –  уақыт  талабымен  істелуге  тиіс  нәрсе.  Ақын  үшін  әрі  жат,  әрі 
кешірімсіз хан қылығы мынада: ханға билік берген болып, қазақ халқын бодандық бұғауында қысып 
ұстаған  патшаның  зымияндық  саясатына  еріп  кетуі;  ел  басшысы  хан  сұлтандардың  өз  еліне  қарсы 
тұруы,  халқы  үшін  тақтан  кетіп,  биліктен  бас  тартпауы,  шен  шекпен  үшін  (тұңғыш  генерал  шенін 
алған  қазақ)  отаршылдыққа  жол  беруі  еді.  Жәңгірдің  орнында  Исатай  не  Махамбет  болса,  халық 
мүддесі үшін тағын да, жанын да берген болар еді.  
Махамбет өлеңдеріндегі үшінші шындық – ағайындарының сатқындығы, Исатайдан айрыл-ғаннан 
кейін  тап  болған  жалғыздық  күй.  «Ай  астында  бір  көл  бар,  Ат  шаптырса  жеткісіз...  Мұң-дас  ерлер 
болмаса,  Менің  айтқан  сөздерім  Құлқына  жаман  жеткісіз»  дегенді  ақын  өздерін  түсіне  алмаған 
надандарға  қаратып  айтты.  Ызаға  булыққан  ақын  «Арқаның  қызыл  изені»  деген  өлеңін-де:  «Кәрісі 
кімнің  жоқ  болса,  Жасы  болар  дуана.  Бір  сынаған  жаманды  екіншілей  сынама.  Тіріде  сыйласпаған 
ағайын,  Құм  құйылсын  көзіңе,  Өлгенде  бекер  жылама»,  –  деп  ел  ішінде  орын  алып  отырған 
алауыздық,  жүгенсіздік,  сатқындық  қылықтарды  жер-жебіріне  жеткізіп  сынайды.  Көте-рілістің 

басшысы,  қанды  көйлек  жолдасы,  мақсаттас  серігі  Исатайдан  айрылғаннан  кейін:  «Қапы-да  қалған 
қасқамын,  Қақ  жүректен  найза  түйретпей!  Найзаны  күнге  қуратпай,  Қарсыласқан  дұш-панның 
Қабырғасын бір-біріндеп күйретпей, Жалғыз қалдым Адасып қалған үйректей!», – деп аһ ұрады ақын. 
Бәрінен  бұрын  ақынның  жанына  біткен  нәрсе:  соңынан  ерген  жастардың  үмітінің  ақталмағандығы. 
Оны мына өлеңінен аңғарамыз: «Қатын қалса бай табар, Қарындас қалса, жай табар. Артымда қалған 
ақсақал Алқалы кеңес құрған күн Ақылменен ой табар. Кейін қалған жас бала, Күдер үзіп біздерден , 
Көңілі қашан жай табар». 
Ақын жүрегі жаралы. Қаумалаған көп туыстың ішінен жанашыр дос таппады. Басына қиын қыстау 
күн түскенде жанына медет бола алмады. Сонда ақын: «Мұсылманшылық кімде жоқ, Тіл-де бар да, 
дінде  жоқ.  Көшпелі  дәулет  кімде  жоқ,  Бірде  бар  да,  бірде  жоқ.  Азамат  ерлер  кімде  жоқ,  Ерегіскен 
күні қолда жоқ. Заманым менің тар болды Тура билік биде жоқ. Бәрін айт та, бірін айт Қаумалаған 
қарындас  Қазақта  бар  да,  мен  де  жоқ».  Ақын  өлеңінен  екіжүзділік  жайлаған  қоғам-ның  шындығы 
көрінеді:  тілінде  иманы  болса  да,  ділінде  жоқ  молдасымақтар  көбейді;  азаматпын  деп  жүргендер 
ерегіске  түскенде  жаныңнан  табылмайды;  әділдік  пен  туралық  ел  билегендерден  кетті;  басыңа  іс 
түскенде ағайын туыс айналып қашты. 
«Махамбет  өмір  сүрген  уақыт  пен  өнерін  өрбіткен  Кеңістік  туралы  ойласақ,  біздің  жадымызда 
патшалы  Ресейдің  тепкісінде  дөңбекшіген  басыбайлы  отары  ұланғайыр  Ұлы  даламыз  оралады. 
Нарында орыс патшалығының отарлау саясатынан туған  қарғылы  хандық Бөкей Ордасы орнама-са, 
Ордаға сол тұстағы Уақытқа тәуелді Жәңгір хан бұрынғы 1 Павел патшаның Бөкей сұлтанға жасаған 
«кеңшілігінен»  қайыр  көріп,  кейінгі  император  1  Николайға  адалдық  антын  беріп,  сол  Кеңістікке 
лайық  өмір  әкелмесе,  сол  өмірдегі  отаршыл  озбырлық  пен  өзімшіл  найсап  обырлыққа  қарсы  ұлт-
азаттық  күресінің  қаһарманы  Исатай  Тайманов  пайда  болмас  еді,  туған  елінің  еркіндігі  жолында 
тудай желбіреген Махамбет Өтемісовтің жалынды жырлары да дүниеге келмес еді» деген Зейнолла 
Қабдолов  сөзімен  ойымды  аяқтағым  келеді.  Махамбет  жырларын  қайталап  оқып,  шындыққа  көз 
жеткізген сайын, «ол заман келмеске кетсін, Махамбет тағдыры қайталанбасын» деп тілейсің! Ел мен 
жердің  тәуелсіздігі  баянды  болғай  деп  тебіренесің!  Ақын  ойларының  пар-қын  қалың  көпшілік, 
әсіресе жастар пайымдай білсе екен деп үміттенесің!  
 

жүктеу/скачать 2,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: