С. Х. Байдильдина (жауапты хатшы)

друга,  обладают  значительными  «степенями  свободы»,  –  утверждается  в  научной 
литературе.  [1]  Особенно  наглядно  о  независи-мости  свидетельствуют  статистические 
процессы,  в  большом количестве  имеющиеся  в  неживой  и  живой природе,  в  социуме.  Так, 
например,  современная  теория  газов  утверждает  независимость  поведения  каждой  частицы 
друг  от  друга.  Второе  начало  термодинамики,  утверждающее  дезин-теграцию,  энтропию, 
движение  к  хаосу,  наличествующее  в  природе,  свидетельствует  также  в  пользу 
независимости  как  способе  бытия  материальных  вещей,  явлений  и  процессов,  каждая  из 
которых стремится к «своей самостоятельности», имея собственные основания своего бытия. 
С  точки  зрения  классической  механики  именно  масса  тел  определяет  специфику 
уникальности  того  или  иного  объекта  и  они  изначально  существуют  независимо  друг  от 
друга. 
В живой природе мы так же видим аналогичную ситуацию. Скажем, из 50 тысяч листьев 
на  дереве  мы  не  сможем  найти  две  одинаковые  ,  даже  однояйцевые  близнецы  имеют 
отличительные черты. Каждая форма жизни стремится утвердить собственное бытие. 
Что же касается развитой личности, то ее бытие предполагает развертывание внутренних 
дарований  по  формуле:  быть  –  значит  отличаться.  Так  называемые  «права  человека»  в 
глубинных своих основаниях опираются на категорию независимости, приоритет личности. 
Все  формы  социальной  аномии,  которые  захлестнули  современные  общества,  объясняются 
именно  неудов-летворенностью  людей  в  развитии  своих  собственных  оснований  бытия. 
Точно  так  же  каждый  народ  стремится  к  своей  независимости,  к  сохранению  своего 
культурного наследия, ментально-сти, специфического мироощущения и мировосприятия и 
т.д.  
Вот  почему,  обретя  независимость,  Казахстан  за  исторический  короткий  срок, 
«спрессовав»  время,  проделал  путь,  свершающийся  в  обществе  за  столетия.  Прежде  всего 
надо  отметить  узна-ваемость  Казахстана  как  миролюбивого  государства  в  мировом 
сообществе народов. Отказ от ядерного оружия в первые годы независимости, выступление 
Лидера  страны  на  саммите  по  ядер-ному  разоружению  в  Нью-Иорке  (2010),  где  он 
предложил радикальный путь всеобщего ядер-ного разоружения, проведение саммита ОБСЕ, 
Азиады  и  др.  оказали  огромное  воздействие  на  формирование  имиджа  страны  в  глазах 
мирового сообщества. 
Осуществив  переход  от  тотально-огосударствленной  экономики  к  рыночной,  страна 
сегодня  динамично  развивается,  города  и  перспективные  села  неузнаваемо  изменились, 
развивается  малый  и  средний  бизнес  и  т.д.  Индустриально-инновационная  программа 
постепенно  входит  в  жизнь.  Однако,  для  ее  успешной  реализации  необходимо  развитие 
человеческого  капитала,  раз-вертывание  творческих  дарований  людей.  Только  так  можно 
преодолеть  сырьевой  характер  эко-номики  страны.  А  это  связано  со  со  многими 
обстоятельствами, в том числе с проблемами даль-нейшего совершенствлования образования 
в стране. 
Как известно, в высшей школе есть два блока дисциплин, призванных дать полноценное 
обра-зование. Первая составляющая – это блок специализированных дисциплин, готовящих 
студентов  к  овладению  выбранной  профессией.  Вторая  –  гуманитарные  дисциплины, 
призванные  готовить  гражданина  страны,  общекультурную  подготовку  молодых 
специалистов.  
Суть  дела,  видимо,  заключается  не  в  той  или  иной  конфигурации  естественнонаучных, 
гума-нитарных  дисциплин,  а  в  том,  что  весь  процесс  подготовки  студентов  должен  быть 
пронизан  духовными  ценностями,  гуманизирован.  А  сердцевину  духовности,  как  известно, 
составляют  моральные  нормы,  нравственные  ценности  общества.  Моральное  сознание 
опережающе  отражает  действительность,  его  требования  выходят  за  пределы 
совершающихся ежедневно поступков и ориентируют нас в сферу того, как должно быть.               
Здесь мы полностью солидарны с великим гуманистом ХХ века А.Швейцером, который в 
свое  время  заметил,  что  подлинный  прогресс  человечества  не  в  техническом  развитии, 
преобразова-нии внешней среды, а в постоянном обновлении внутренней жизни человека, в 
моральном  совер-шенствовании.  [2]  Рационализм,  не  базирующийся  на  моральных 
ценностях, может привести человечество в бездну хаоса, к самоуничтожению. Это сегодня 
очевидно.  

Сказанное  тем  более  важно  в  современных  условиях,  когда  человечество  переживает 
кризис  смысложизненных  ценностей.  Поскольку  мораль  всеохватна,  то  в  педагогическом 
процессе в ходе преподавания самых различных дисциплин есть возможность в полной мере 
использовать  гуманистический  потенциал  каждой  из  них.  Как  те  или  иные  открытия  были 
сделаны учеными в области химии, физики или же биологии и других научных дисциплин? 
Как  они  смогли  круто  изменить  мировоззренческие  ориентации  миллионов  своих 
современников,  как  они  противостоя-ли  консервативным  силам  своего  времени?  Можно 
придумать массу риторических вопросов, которые обязательно заденут струны душ молодых 
людей, пробудят у них интерес к изучению данных дисциплин. Требуются лишь две вещи – 
высокий  профессионализм  преподавателя  и  сильное  желание  зажечь  в  душах  студентов 
огонь  познания.  Таким  образом,  гуманизация  образо-вания  предполагает  неразрывное 
единство обучения и воспитания. 
Если это так, то суть дела не в бездумном подражании каким-то зарубежным стандартам, 
а в органичном сочетании своего опыта с достижениями других стран, при этом не только 
Евро-атлантической,  как  делаем  мы  сейчас,  но  и  Тихоокеанской,  Индийской  и  др. 
цивилизаций.  Вели-чайшие  умы  казахского  народа  Абай  и  Шакарим  оставили  для  нас 
ориентиры,  по  которым  мы  будем  формировать  свою  национальную  модель  образования. 
Это идеи Абая о «лучезарном уме» (нұрлы ақыл) и категории совести (ар-ұждан), которую 
Шакарим возвел на уровень одной из «трех истин» человечества, наряду с верой и знанием.  
То, что сегодня крайне актуально для современного человечества в сфере образования, а 
именно,  формирование  у  молодежи  духовности,  гуманизма,  совестливого  отношения  к 
жизни, ответственности как перед собой, так и перед другими людьми – за сто лет до этого 
были  заве-щаны  нам  в  качестве  ариадниной  нити  нашими  просветителями.  Данными 
критериями мы дол-жны руководствоваться при перенимании опыта других стран и народов 
в сфере образования. С этой точки зрения кредитная технология обучения, перенятая нашей 
системой  образования,  име-ет  вполне  право  на  существование  в  сочетании  с  прежним 
собственным  опытом  преподавания.  Она  предполагает  большую  самостоятельность 
обучающихся  по  получению  новой  информации,  предусматривая  для  этого  значительное 
количество  времени  для  самостоятельной  работы.  Учи-тывая  тот  факт,  что  в  первое 
десятилетие  нашей  независимости  в  силу  беспрецедентных  объек-тивных  трудностей  в 
экономике, многие опытные знающие преподаватели ушли в бизнес, следу-ет констатировать 
значительное падение  уровня среднего образования в стране. Практически мно-гие студенты 
не  приучены  к  самостоятельной  работе,  не  могут  ориентироваться  в  огромном  потоке 
современной информации. Это является одной из главных бед высшего образования в стране. 
Что же касается контроля знаний студентов через тестирование, угадывание правильных 
отве-тов,  несмотря  на  вал  критики,  его  также  можно  применять  в  качестве  оперативной 
проверки  зна-ний  в  межсессионный  период.  При  этом  отдавая  дань  тому,  что  происходит 
примитивация зна-ний, когда сложные вопросы, требующие многозначных ответов, сводят к 
однозначным  «да»  или  «нет».  Однако,  технологичность  и  дешевизна  данного  контроля 
знаний  студентов  привели  к  тому,  что  в  вузах  сплошь  и  рядом  через  метод  тестирования 
определяется итоговая оценка зна-ний  учащихся по тому или иному  предмету, что, на наш 
взгляд,  является  недопустимой  профана-цией  образования.  Финальные  экзамены  по 
предмету должны быть многосоставными и включать в себя не только решение тестов, но и 
написание  краткого  творческого  ответа  на  очередной  воп-рос  билета  (эссе)  и  завершиться 
устным ответом на последний вопрос. 
В последние годы многие вузы уделяют большое внимание применению мультимедийных 
средств  в  ходе  преподавания.  Есть  современные  вузы,  где  практически  каждая  аудитория 
осна-щена  проекторами  и  другими  аудио-визуальными  средствами  передачи  знаний.  Они 
помогают  лучшему  усвоению,  запоминанию  той  или  иной  информации.  В  вузах  страны 
считается  важней-шим  достижением  преподавателя  применение  данных  технических 
средств в ходе учебного про-цесса. Такое столь «пристальное» внимание привело к тому, что 
некоторые  нерадивые,  цинично  настроенные  преподаватели  проецируют  на  экран  свои 
тексты лекций и, время от времени, давая краткие комментарии, «почивают» на письменном 
столе.  Как  говорится,  «ни  уму,  ни  сердцу».  Зато  они  числятся  в  передовых.  Между  тем, 
чтение лекций и проведение других аудиторных занятий – чрезвычайно сложное искусство, 

требующее от преподавателя отдачи не только интел-лектуальных сил, но и эмоций и чувств. 
Лектор  в  аудитории  должен  напоминать  театр  одного  актера,  всеми  фибрами  души 
оказывающего  благотворное  влияние  на  своих  слушателей.  Нам  нужна  не  активность 
биллиардного  шара,  запущенного  игроком,  а  внутренне-импульсированная  активность 
человека,  стремящегося  к  получению  новых  знаний.  А  это  возможно  лишь  в  сердеч-ном 
контакте наставника со слушателем. 
Разумеется,  система  образования  не  стоит  на  месте,  она  находится  в  постоянном 
изменении.  Особенно  техническая  оснащенность  учебных  заведений  электронными 
учебниками, тестами, другими мультимедийными средствами обучения. Но в любой стране 
есть  одна  вещь,  которая  за  тысячелетия  не  изменилась:  это  решающая  роль  Учителя, 
Наставника, Преподавателя в обра-зовательном процессе, несмотря ни на какие изменения 
его технологической части. Ни одно тех-ническое средство не сможет заменить личность 
преподавателя.  Это  основа  системы  образо-вания.  Если  это  так,  то  через  повышение  в 
обществе  статуса учительской деятельности можно далее развивать систему образования в 
стране.  Что  же  касается  творческого  потенциала  казах-станской  интеллигенции  –  то  он 
высок.  Наша  молодежь  так  же  талантлива.  Если  это  так,  то  сегодняшняя  политика  в  этой 
сфере  должна  превратить  указанные  возможности  в  действитель-ность.  Только  так  можно 
адекватно  ответить  на  Вызов  глобализации  и  утвердить  свое  собствен-ное  оригинальное 
бытие в содружестве народов Земли. 
 
1.
 
Материалистическая диалектика. – М.: Мысль, 1983, т. 3, – с. 61. 
2.
 
Швейцер А. Культура и этика. – М.: Прогресс, 1966, – с. 94. 
 
Түйін 
Мақалада тәуелсіздіктің философиялық астары зерделеніп, соған байланысты білім беру саласындағы кейбір 
өзекті мәселелер талданған. 
 
Resume 
In  the  article  philosophical  categorical  aspects  of  independence  is  substantiated  and  some  achievements  of  the 
country are shown. In that connection some problems of reforming of education are discussed. 
 
ОРЫНБОРДАҒЫ ӨЛКЕЛІК ЗАҢ КУРСЫ 
 
Б. Қабдөшев – т.ғ.к., Алматы Энергетика және Байланыс университеті 
Әлеуметтік пәндер кафедрасының доценті 
 
Қазақстанда заңгер мамандарды алғаш дайындау кеңес үкіметі тұсында қолға алынған еді. 
Заң қызметкерлерін даярлаған тұңғыш оқу орны астанамыз Орынборда ашылған өлкелік заң 
курсы  болды.  Ол  құқық  қорғау  органдарына  қажетті  мамандардың  өз  заманына  лайық 
алғашқы шоғы-рын қалыптастырды. Мұнда мамандық бойынша білім берудің іс-тәжірибесі 
жинақталды.  Қысқа  мерзімді  курс  күрделі  жағдайда  талап  қою,  білім  беру,  оқытушылар 
құрамын таңдауда ерекше үлгі көрсетті. 
1920  жылдың  күзінде  Қазақ  Автономиялық  Республикасы  жарияланып  жұмысшы-шаруа 
табының  мұң-мұқтажын  қорғайтын  жаңа  басқару  –  әкімшілік  аппаратының  құрылымы 
белгілен-ді.  Мұның  ішінде  Әділет  халық  комиссариаты  да  құрылып,  оның  жұмыс  істейтін 
дербес  ұйымға  айналуына  біршама  уақыт  қажет  болды.  Ұзаққа  созылудың  себебі  мынада: 
біріншіден,  бұрынғы  ескінің  орнына  басқа  тәртіп  орнады;  екіншіден,  таптық  тегіне, 
көзқарасы  мен  сеніміне  қарай  заң  саласының  мамандары  іріктелді.  Бұл  ұстаным 
Қазақстандағы  кеңес  үкіметі  саясатының  үлкен  қателігі  еді.  Жоғары  білімі  бар,  сан-салалы 
мамандықтағы  қазақ  зиялыларының  алдыңғы  қатарлы  тобына  саяси  қысым  жасалды.  Ал, 
шындығына келсек, қазан төңкерісіне дейін өзінің ұстанар саяси бағыт-бағдарын айқындаған 
қазақ  зиялыларының  дені  таптық  емес,  ұлттық  мүддені  әрқа-шан  жоғары  қоя  білгендігін 
қаншан да шектеу, тіпті қуғын-сүргін көрсе де нақты іс-қимылмен дәлелдеді де.     
Патшалық  Ресей  тұсында-ақ  Санкт-Петербург  университетінің  заң  факультетін  бітірген 
Бақытжан  Қаратаев,  Мұстафа  Шоқаев,  Жақып  Ақбаев,  Жанша  Досмұхамедов  және  тағы 
басқа да халқымызға кең танымал қандастарымызға қарап-ақ төңкеріске дейінгі  ұлттық заң 

мамандары-ның  дәреже  деңгейін  ойша  бағалай  беріңіз!  Кеңес  үкіметі  тұсында  бұл 
мамандардың бір тобы биліктен шеттетіліп түрліше қиын күй кешті. Мұстафа Шоқаев туған 
елінен жыраққа кетуге мәж-бүр болып, өмірінің соңына дейін Францияның Париж қаласында 
Орта  Азия  және  Қазақстан  халықтарының  мүддесін  қорғап,  кеңес  үкіметіне  қарсы  күресін 
жалғастыра  берді.  Қазақ  халқы-нан  шыққан  тұңғыш  құқық  магистрі  Жақып  Ақбаев  Алаш 
қозғалысы  көсемдерінің  бірі  ретінде  айыпталып,  саяси  билікке  мүлдем  араластырылмаса, 
Батыс Алашорданың ханы атанған Жанша Досмұхамедов 1920 жылы Қазақстаннан қуылып, 
тысқары Ресейдің Сібір аймағында қызмет атқаруына тура келді. 
Тек  қана  кеңес  үкіметінде  уақытша  болса  да  халқына  адал  қызмет  жасауға  мүмкіндігі 
болған  Б.Қаратаев,  А.Бірімжанов,  С.Қадырбаевтардың  есімдерін  ғана  атай  алар  едік. 
Бақытжан  Қаратаев  қазан  төңкерісінен  соң  қазақ  елін  басқару  үшін  уақытша  құрылған 
төңкеріс  комитеттің  мүшесі  болып,  әділет  бөлімін  басқарды.  Автономия  жарияланысымен 
Әділет  халық  комиссариатының  алқа  мүшелерінің  бірі  ретінде  алғашқы  құжаттарға  қол 
қойып, комиссариат құрылымының ірге-тасын қалауға ат салысты. 
1921  жылы  Облыстық  партия  комитетінің  бюросында  Б.Қаратаевтың  жеке  ісі  қаралған. 
Мәсе-ленің түп-төркінін анықтайтын құжаттарға қолымыз жетпесе де, біздің ойымызша, ақ 
патшаның  тұсында  да  қызмет  еткен  заңгерге  білдірілген  алғашқы  сенімсіздіктің  салқыны 
болуы керек. Көп кешікпей шеттету көрген білімі мол, қабілеті шексіз Б.Қаратаев туған елі 
Орал  губерниясына  қайтуға  мәжбүр  болды.  Ж.Ақбаев  сияқты  ол  да  сот  саласында  адвокат 
қызметін атқара жүріп хал-қының мұң-мұқтажын қорғауда қолынан қаламын түсірмеген-ді. 
Б.Қаратаевтың 1922-1923 жыл-дары түрікмен қарақшыларының адайларға жасаған қиянатын 
баяндап жазған бірнеше хаты әлі күнге мұрағатта сақтаулы. 
Ал, 1920 жылдан Әділет халық комиссариатында белді қызмет атқарған А.Бірімжанов пен 
С.Қадырбаевтардың  еңбегі  тиісті  бағасын  әлі  де  алған  жоқ.  Екеуі  де  комиссариаттағы 
прокурор-лық  бақылау  және  әділет  бөлімдерін  басқару  барысында  РСФСР  заңдарын 
жергілікті  әрі  ұлттық  ерекшеліктерге  бейімдеу,  губерниялық  прокуратура  және  сот 
құрылымының  жүйесін  жасап  рет-теу,  сот-тергеу  ісіне  қазақ  тілін  енгізу  сияқты  қыруар 
жұмыстардың  басын  қайырып,  күрделі  мәселелерді  шебер  шешіп  отырған.  1925  жылдан 
партиялық тазалау жүре бастағанда олардың бұрынғы Алашорда қозғалысына қатысқандығы 
сенімсіздік  танытуға  себеп  болды.  1926  жылы  А.Бірімжановты  Әділет  халық 
комиссариатынан Жоғарғы сотқа, одан Төрелік комиссияға ауыс-тырды. Онда да байыз таба 
алмады.  Төрелік  комиссияның  төрағасы  А.Горячевтің  Ахмет  Бірімжановтың  орнына 
«барынша  лайықты»  маман  тапқанын,  соны  бекітуді  сұрап  Халық  комис-сарлар  кеңесі 
төрағасының  орынбасары  Абылай  Серғазиевке  жазған  өтініші  қанағаттандырылды.  Сөйтіп, 
Қазан университетінің заң факультетін алтын медальмен бітірген Ахмет Бірімжанов  «саяси 
жарамсыз»  мамандардың  қатарына  жатқызылды.  Ұзақ  жылдар  бойы  білім-тәжірбиесі  мол 
қазақ мамандарын кеңес үкіметінің қажетінше пайдалана алмағаны өкінішті-ақ!  
Осындай  күрделі  жағдайда  кеңес  үкіметіне  мүлдем  жаңа  мазмұндағы  мамандарды 
оқытып,  тәрбиелеу  мәселесінің  қойылуы  заңды  болатын.  Оның  шешімін  тездеткен  басты 
оқиғаларға тоқ-талып өтпекпіз. 
1922  жылдың  шілде  айында  «Прокуратура  туралы»[1],  1923  жылдың  қаңтарында  «Сот 
тура-лы» [2] жарияланған Ережелер құқық қорғау жүйесіне түбегейлі өзгеріс енгізді. Соғыс 
жағдайын-да  бақылау  жасап,  кассациялық  және  сот  ісін  атқарып  келген  губерниялық 
трибуналдар  жойы-лып,  оның  міндеті  сот,  прокуратура  органдарының  құзырына  көшті. 
Ұйымдастыру  жұмыстары  қызған  уақытта  прокурор,  сот  төрағалары,  сот  тергеушілері  мен 
кеңесшілері, адвокаттар мен тергеушілерге деген сұраныс күрт өсті. Әсіресе, қазақ тілінде іс 
жүргізуге  аса  қажетті  орта  буын-дағы  мамандарға  сұраныс  тіпті  қанағаттандырылмады. 
Республикамызда заң саласында қызмет етуші қандасымыз Орал губерниясының прокуроры 
Ыдырыс  Мұстамбаевтың  ғана  аты  аталатын.  Сөйтіп,  ұйымдастыру  бағытында  бір  жылдан 
астам  уақыт  ішінде  біршама  жұмыс  тындырылса  да,  1924  жылдың  басында  мынадай 
кемшіліктердің  орын  алғаны  айтылды.  Прокуратура  қызметінің  қорытынды  есебінде: 
«Барлық  жұмсалған  күш-жігерге  қарамастан  бүгінге  дейін  барлық  губер-нияларда 
прокурорлық  бақылауды  ұйымдастыра  алмай  отырмыз.  Мысалы,  Бөкей  губерниясының 
бірде-бір  уезінде  (яғни  бұл  ауданға  аса  қажет  болған)  прокуратура  ісін  құру  жолға 
қойылмаған.  Сонымен  қатар  Ақмола  губерниясының  Шерлақ  уезінде,  Қостанай 

губерниясының Денисов, Боровской уездерінде, Ақтөбе губерниясының Темір, Шалқар және 
Ақбұлақ  уездерінде,  Орал  губерниясының  Гурьев  және  Калмыков  уездерінде,  Семей 
губерниясының  Бұқтырма  уезінде  про-куратура  ұйымдастырылған  жоқ»  -  деп  атап 
көрсетілген. [3] Бұл аталған кемшіліктерді түзетудің бір ғана жолы бар болатын. Ол – сот және 
прокуратура саласына қажетті мамандарды даярлау еді. 
1923  жылдың  23-24  наурызында  Әділет  халық  комиссары  және  республика  прокуроры 
М.Атаниязов, орынбасары С.С. Пилявский, Жоғарғы трибуналдың төрағасы Н.Нұрмақов сот 
құрылымы  прокурорлық  бақылау  бөлімінің  менгерушісі  А.Бірімжановтың  қатысуларымен 
комиссариаттың кезекті алқалық мәжілісі өтеді. Мәжілісте қаралған мәселенің бірі Орынбор 
қаласында  заң  курсын  ашу  мақсатында  ұйымдастыру  жұмысын  жүзеге  асыратын  комиссия 
мүше-лерін  бекіту  туралы  болды.  Алқаның  шешімімен:  а)  А.Бірімжанов,  С.Қадырбаев, 
Бахаевтарға  2-сәуірге  дейін  курстың  бар  материалдары  негізінде  оқу  жоспарын  жасау, 
оқушылардың  құрамын  және  санын  анықтау,  жұмсалатын  қаржының  көлемін  белгілеу 
сияқты жұмыстар тапсырылды; ә) заң курсында оқу мерзімі 6 ай болып белгіленді; б) оқудың 
басталу уақытын 1-ші мамырға қояды. [4] 
Сөйтіп, аз уақыт ішінде комиссия тапсырылған жұмысты орындауға қызу кірісті. Ең әуелі 
өлкелік  заң  курсы  ережесінің  жобасы  тізіліп,  ол  Әділет  комиссариатында  бірнеше  рет 
қаралды. Соңында толықтырулар енгізіле отырып, комиссариат алқасында бекітіледі. 
Ереже, ашылғалы отырған заң курсына 18 жастан асқан, кем дегенде 2 жыл партия, кеңес 
органдарында  еңбек  еткен,  өз  ойын  жазбаша  және  ауызша  жеткізе  алатын  азаматтар 
қабылдана-ды,  деп  басталады.  Сонымен  бірге,  курсқа  қабылданатын  тыңдаушылардың  тең 
жартысы  қазақ-тар  болатындығы  әрі  қандастарымызға  өз  тілін  және  орыс  тілін  жазбаша, 
ауызша білу міндеті басты шарт ретінде қойылған. 
Комиссияның  бекітуімен  курсқа  түсушілер  саяси  және  техникалық  сынақтан  өтуі  тиіс 
болды. Саяси сынақтың талабы – саясаттан хабардар болып, таптық ара-жікті дәл айырумен 
шектелсе, техникалық сынақ бойынша – тыңдаушының дұрыс оқып, өз ойын қағазға түсіре 
білуі  (қазақтар-ға  екі  тілде),  тіпті  арифметикадан  хабардар  болуы  ескерілді.  Байқап 
отырсыздар,  оқуға  қабылда-нушыларға  заң  курсының  ерекше  талап  қоя  білетіндігі  құрмет 
тудырады. Әсіресе, ерекше назар аударатыны құжаттарды тапсыру кезінде, курсты аяқтаған 
соң оның түлегі екі жыл сот мекеме-лерінде жұмыс істеймін деген міндеттемеге қол қойды. 
Біздің  ойымызша,  мұндай  тәжірибені  бүгінгі  күні  мамандықтардың  зәру  түрлеріне  енгізу 
керек  те  шығар  деп  ойладық.  Бұл  диплом  алу  үшін  ғана  оқып,  кейін  үш  қайнаса  сорпасы 
қосылмайтын  салада жұмыс істейтіндерге аз да болса тыйым болар ма еді. 
Осы  Ереженің  өлкелік  заң  курсын  басқару  туралы  бөлімі  де  ерекше  назар  аудартады. 
Әділет  халық  комиссариаты  тағайындап  қоятын  өлкелік  заң  курсының  меңгерушісі  оқу, 
шаруашылық  және  әкімшілік  жұмыстарды  жүзеге  асырады  деп  көрсетілген.  Оның 
басқаруымен заң курсының кеңесі құрылып, құрамына 3 оқытушы, 3 курстың тыңдаушысы 
кіргізілді. Кеңес қарауында  мынадай мәселелер қаралып, шешілетін болды: 
– оқытушылардың кандидатураларын талқылау; 
– оқытушылар арасында оқу жоспарында белгіленген курстарды бөлу; 
– тыңдаушылардың білім деңгейін тексеру; 
– оқу бағдарламасын бекітіп, оқыту әдісін талқылау, т.б. 
Бұл шындығында басқарудың нағыз демократиялық әдісі еді. Сол кездегі Ресейдің жоғары 
оқу  орындарының  құрылымынан  мол  хабары  бар  С.Қадырбаев  пен А.Бірімжанов  Ереженің 
жобасын «автономиялық» ерекшеліктерді ескере отырып жасауға күш салса керек. 
Алайда, әлденеше рет екшеліп, талқылау барысында ереженің бастапқы жобасы өзгерген. 
Десе де, алғашқы заң курсының ережесі заманына сай озық үлгілердің бірі болды. 
Сөйтіп курсқа алғашқы оқушыларды қабылдау барысында мамырдың басына белгіленген 
оқу кешіктіріліп, сабақ сол айдың ортасында бір-ақ басталды. Оның себебі, курстың ашылуы 
жайлы  губернияларға  хабар  кеш  берілді,  кандидатураларды  қарау  және  жол  қатынасының 
нашар болуы көп уақыт алды. Сонымен бірге, хабар берілгеннің өзінде кей губерниялардан 
оқуға адам жібе-рілмеді. 
Өлкелік  заң  курсы  Орынбордағы  Кеңес  көшесіндегі  жұмысшы  факультетінің  (Рабфак) 
мекен-жайында орналасты. Тыңдаушылар тегін тамақпен, жатақханамен қамтамасыз етілді. 
Әрі 3 ондық сом (3 червонных рублей) көлемінде шәкіртақы төленді. 

Заң курсына алғашында меңгеруші міндетін Сейідәзім Қадырбаев пен Ахмет Бірімжанов 
бірі-гіп  атқарса  керек.  Сонымен  бірге,  комиссариаттың  заң  курсымен  бірлесіп  жүргізген 
құжаттарын-да курс меңгерушісі Г.В. Пенчуктың де аты аталады. [5] Алайда, курсқа тікелей 
басшылық жасап отырған Әділет комиссарының өзі еді... 
Курсқа  лекция  оқитын  оқытушылар  құрамы  комиссариаттың  келісімімен  белгіленді. 
Алғашқы-лардың қатарында Әділет комиссариатының бөлім меңгерушілері С.Қадырбаев, Н.П. 
Покрывалов, Жоғарғы сот төрағасының орынбасары Л.М. Атаянц, кассациялық алқа төрағасы 
М.Н.  Демме  бол-са,  кейін  Жоғарғы  соттың  төрағасы  М.Атаниязов,  Әділет  комиссарының 
орынбасары С.В. Лызлов, прокурорлар С.Доманьский, А.С. Гришенков, Петровых, Насонов, 
төрелік  комиссияның  төрағасы  А.К.  Горячев  сияқты  Әділет  комиссариатында  жауапты 
жұмыс атқаратын қызметкерлер сабақ берген. [6]  Байқап отырсыздар, оқытушылар құрамы 
негізінен  тәжірибелі  мамандар.  Әрі  олар  осы  қызметтің  ыстық-суығына  бірдей  төзіп,  өз 
саласын терең теориялық  тұрғыдан менгерген білімді  азаматтар екендігін деректер шүбәсіз 
дәлелдейді. 
Алғашқы  өлкелік  заң  курсын  аяқтаған  тыңдаушылардың  оқу  үлгілерінің  құжаттарына 
қара-ғанда  негізгі  деп  саналатын  мынадай  пәндер  оқытылғанын  көреміз:  Қазақстан  және 
РСФСР-дің  мемлекеттік  құрылымы  (Конституция  және  жергілікті  кеңестік  басқару 
органдары);  Қылмыстық  кодекс;  Қылмыстық  процессуалдық  кодекс;  Азаматтық  кодекс; 
Азаматтық  процессуалдық  кодекс;  Еңбек  туралы  заңдар  кодексі;  Жер  кодексі.  Аталған 
пәндер кеңес үкіметі құрылғаннан бері жарияланған мемлекеттік заңдар негізінде оқытылды. 
Сонымен  бірге,  сот  ісін  жүргізуді  үйрену  үшін  курс  тыңдаушылары  арнайы  өндірістік 
тәжірибеден  өтті.  Деректерге  қарасақ,  әдеби-еттердің  орыс  тілінде  басылуы  әрі 
жетіспеушілігі, қазақ тілінде оқытатын мамандардың сирек болуына байланысты сабақ орыс 
тілінде  жүргізілген.  Қазақ  тілінде  кеңес  беріп,  аударып  отыра-тын  аудармашылардан  екі 
көмекші болғандығын құжаттар айғақтайды. 
Алғашқы  ашылған  өлкелік  заң  курсы  Әділет  комиссарының  үздіксіз  қамқорлығында 
болған-дығын көптеген деректер көз жеткізе дәлелдейді. Бұл кезде Әділет комиссары және 
республика прокуроры міндетін Н.Нұрмақов атқарған болатын. 
1937  жылы  жаппай  жазалаудың  құрбаны  болған  белгілі  қоғам  қайраткері  Нығмет 
Нұрмақов бар саналы өмірін халқына қызмет ету жолында сарп еткен бұл қайраткердің көп 
қырлары  бізге  әлі  беймәлім.  Әуелі  оған  Жоғарғы  Трибунал  төрағалығы,  кейінен  Әділет 
комиссары және респуб-лика прокуроры лауазымдары сеніп тапсырылуы сол кезде жасы бар 
болғаны  жиырманың  орта-сындағы  Нығметтің  зор  беделі  мен  іскерлігін  дәлелдесе  керек. 
Прокуратура  және  сот  органдарын  ұйымдастыру  барысында  ол  әсіресе  қазақ  жастарының 
прокурорлық  әрі  сот  жұмысына  тартылу-ына  ерекше  күш-жігер  жұмсады.  Курстың 
ашылуынан  бастап,  оның  қандай  да  болмасын  жағда-йына  мемлекеттік  маңызды  мәселе 
ретінде  қарады.  1923  жылдың  8  қыркүйегінде  ол  Қазаткомға  хат  жолдайды.  Онда: 
«Орынборда  комиссариат  жанынан  ашылған  заң  курсы  бар  екендігі  Қазат-комға  белгілі 
болар.  Қазір  курсанттардың  қысқы  киімі  жоқ.  Олардың  бәрі  (көпшілігі  қазақтың)  кедей 
отбасынан,  киім  алуға  жағдайлары  жоқ.  Қалыптасқан  бұл  қиындық  олардың  оқуды  әрі 
жалғастыруына  үлкен  қауіп  төндіруде...»  –  деп  хабарлайды.  [7]  Сондықтан  олардың 
жағдайын түзеуге ақшалай көмек беруін өтінеді. 
Бірде  заң  курсының  курсанты  Н.Мусиннің  жалдап  тұрған  пәтерінен  киімі  ұрланды. 
Н.Нұрмақов дереу Орынбор тергеу органының бастығына болған оқиғаға байланысты шұғыл 
шара  қолдануды  бұйырып,  жоғалған  заттарын  тауып,  қайтарып  беруді  талап  етеді.  [8] 
Осылайша  көп  қиындықтар-ды  бастан  өткізе  отырып,  желтоқсан  айында  алғашқы  өлкелік 
заң  курсын  39  адам  аяқтап  шығады.  Бітірген  түлектердің  құрамы  мынадай:  орыстар  –  23, 
қазақтар  –  14,  татарлар  –  2,  оның  ішінде  партия  мүшелері  –  25,  партияда  жоқтар  –  14. 
Әлеуметтік  тегі  жағынан:  шаруалар  –  33,  мещан  (қала  халқы)  –  6,  екеуі  әйел.  [9]  Көріп 
отырсыздар, қазақтардың саны курсты бітіргендердің жар-тысына  жетпейді. Мұның себебі, 
біздің ойымызша, Қазақ Республикасының астанасы тым шекте орналасуынан еді. Алыстағы 
губерниялар  үшін  хабарласу,  қатынау  да  едәуір  күш  болатын.  Мысалы,  алыс  түкпір 
саналатын  Семей  губерниясынан  бірде-бір  адам  заң  курсына  келмеді.  Соған  қарамастан 
алғашқы  заң  мамандарын  даярлауға  жұмсалған  күш-жігер  нәтижесіз  болған  жоқ.  Жылдың 
басында-ақ заң курсының түлектері түрлі дәрежедегі қызметтерге орналасып, баяу болса да 

прокуратура,  сот  органдарында  қазақтардың  санының  өсуіне  ықпал  етеді.  1923  жылдың 
соңында губерниялық прокурорлардың, прокурор көмекшілерінің жалпы саны  -49, ал оның 
12-сі  қазақ  мамандары  болса,  1924  жылдың  соңында  губерния  прокурорлары  мен 
көмекшілерінің саны 64-ке жетіп, оның 23-і қазақ мамандары болды. [10] Әйтсе де жоғары 
қызметтегі  қазақтар  өте  азшылық  еді.  Олардың  ішінен  алғашқы  Республика  прокурорлары 
Ш.Бекмухамедов, М.Атаниязов, Н.Нұрмақов, комиссариаттағы прокурорлық бақылау әрі сот 
бөлімінің  меңгерушілері  А.Бірімжанов,  С.Қадырбаев  және  Ақмола  губерниясының 
прокуроры  Ы.Мұстамбаев  сияқты  жер-гілікті  ұлт  өкілдерінің  ат  төбеліндей  тобын  ғана 
атауға  болады.  Мамандардың  дені  сырттан  кел-гендер  немесе  орталықтан  арнайы 
жіберілгендер еді. Олар мұнда келісімен мамандарға зәрулікті шешу үшін орталықтан тағы 
да адамдарды үсті-үстіне жіберуін сұрап өтініш хаттар жолдаған. Соның бірі – С.А. Вшивков 
(1837  жылы  Пермь  губерниясында  туған,  1923  жылғы  7  қарашада  Қазақстанға  орталықтан 
жіберілген) ҚАКСР прокурорының аға көмекшісі. Ол РСФСР прокуро-рының аға көмекшісі 
Н.В.  Крыловқа  1924  жылдың  ақпан  айында  ресейлік  20  шақты  мамандар-дың  атын  атап, 
олардың Қазақстанға келуіне рұқсат беруін өтініп хат жолдапты. 18 ақпанда Мәскеуден келіп 
түскен  жауап  хатта:  жоспарланған  штаттардың  қысқармайтындығына  байла-нысты  бұл 
өтінішті  қанағаттандыру  мүмкін  еместігі  хабарланған.  Алайда,  Мәскеуге  жолдаған  екінші 
хатында Вшивков: «1924 жылдың 15 ақпанына дейін губерниялық прокурорлар санын 100-ге 
жеткіздік. Ұлттық құрамы бойынша губерниялық прокурорлар: қазақ – 1, ал орыс және басқа 
ұлттар – 31» – дей отырып, Ресей губернияларында қызмет атқаратын бірнеше адамдардың 
аттарын атаған, олардың келуге қарсы емес екенін тағы да атап көрсете отырып, Қазақстанға 
қызметке жіберуін өтініп сұрайды.  
Шындығында, сырттан келген мамандар уақытша ғана жүріп, ыңғайы келгенде кетіп қалуға 
ты-рысқан.  Мәселен,  Әділет  халық  комиссарының  орынбасарлары  болған  прокурорлар  С.С. 
Пилявский,  Б.Е.  Тумаринсон,  С.А.  Вшивковтар  қазақ  жерінде  бір  жылдан  артық  қызмет 
атқарған емес.  
Міне,  осындай  күрделі  жағдайда  мамандарды  өз  күшімізбен  даярлаудың  дұрыстығын 
өмірдің  өзі  дәлелдейді.  Өйткені,  мамандар  даярлаудың  орталығы  Мәскеудегі  Жоғары  заң 
курсына оқуға 1923 жылдың сәуір айында бір ғана орын бөлінген болса, 1926 жылы ол бар 
болғаны үш орынға көбейген. Тек кейінгі жылдары қосымша заң мамандарын даярлау үшін 
Ташкенттегі  Орта  Азия-лық  заң  курсына,  сонымен  қатар  Ресейдің  Қазақ  Республикасына 
таяу қалаларындағы заң курста-рына орындар бөліне бастаған.  
1925-1926 жылдары Семей, Ақмола, Қостанай сияқты губерния орталықтарында да қысқа 
мерзімді  заң  курстары  ұйымдастырыла  бастады.  Ол  жергілікті  заң  қызметкерлерінің кәсіби 
шеберліктерін  жетілдіруге  үлкен  септігін  тигізді.  Ал,  мамандар  даярлаудың  негізгі  көзі 
болған  Орынбордағы  өлкелік  заң  курсы  1924  жылдың  1  мамырында  тағы  да  50  шақты 
тыңдаушы  қабыл-даса,  1925  жылғы  мамырда  тыңдаушылар  санын  125-ке  жеткізді.  Оқу 
мерзімі 1 жылға ұзартылды. 125 орынның 37-сі  Башқұртстанға, 88-і Қазақ Республикасына 
бөлінді.  Ал,  ол  орындардың  губер-нияларға  таратылу  мәліметі  төмендегідей:  Семейге-13, 
Ақмолаға-12, 
Сырдарияға-10, 
Жетісуға-8, 
Оралға-8, 
Ақтөбеге-8, 
Бөкейге-6, 
Қарақалпақстанға-4, Қостанайға-7, Адайға-4, Орынборға-8. [11] 
1926 жылы өлкелік заң курсы Орынбордан жаңа астана – Қызылордаға көшірілді... 
Сонымен  алғашқы  заң  курсын  ұйымдастыру  –  прокуратура  және  сот  органдарын  білікті 
мамандармен қамтамасыз етудегі маңызды қадам болды. Сырттан сұрап, қол жайғаннан гөрі, 
өз  күшімізбен  мамандар  даярлаудың  дұрыстығы  дәлелденді.  Екіншіден,  бұл  қазақ  тілінде 
сот-тергеу  ісін  жүргізетін  мамандарды  қалыптастырудың  тиімді  жолы  болды.  Үшіншіден, 
екі-үш  жылдық  жинақтаған  тәжірибе  мамандар  даярлаудың  жаңа  сапалық  деңгейіне  көшу 
керектігіне  көз  жеткіз-ді.  Мәселен,  1926  жылғы  Әділет  халық  комиссиариаты  соңғы  бір 
жылда  атқарған  жұмысының  есебінде  мамандар  даярлау  мәселесіне  жан-жақты  тоқтала 
келіп,  алдағы  5  жыл  ішінде  600-дей  мамандарды  прокуратура,  сот  саласына  дайындау 
қажеттігін  хабарлайды.  «Ол  үшін  ендігі  кезек-те  бірнеше  оқу  жылымен  қамтамасыз  ете 
алатын арнайы заң институтын құруымыз керек» деген мәселені көтерді.  
Бүгін болашаққа жаңа бағдар алғанда өткенімізге үңіліп, кеңес үкіметінің алғашқы кезінде 
республикамыздағы  заң  мамандарына  деген  сұраныстың  қаншалықты  өскендігін,  оларды 
дайын-даудың тым қиындықпен жүргенін ұмытпалық дегіміз келеді. 
 

1. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ҚРОММ), 1380-қор, 2 – тізбе, 33 – іс, 6-
арт. парақ. 
2. Дәуір дауысы (Время испытаний). – Алматы: Өлке, 1997. – 22 б. 
3. Алдекеев Х. На стаже законности – Алма-Ата, 1972 – С. 31.  
4. ҚРОММ., 1380 – қ., 2
 
– т., 52 – іс, 14-15 – п.п. 
5. Бұл да сонда, 1541 – қ., 1 – т., 273 – іс, 4 – п. 
6. Кабдошев Б. Бесславный конец славного сына // Фемида. – 1999. №9. – 35-42 с. 
7. ҚРОМА., 1380 – қ., 1
 
– т., 5 – іс, 614 – п. 
8. Бұл да сонда, 2 – т., 6 – іс, 77 – п. 
9. Қабдөшев Б. Алғашқы заң мамандары // Фемида. – 1996. №3. – С. 35-42. 
10. Советская степь. – 1926. – 5 октябрь. 
11. ҚРОМА., 1380 – қ., 2
 
– т., 93 – іс, 3 – п. 
 

жүктеу/скачать 2,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: