С. М. Казакстан Республикасындагы элеуметпк

гы  мардымсыз.  Зацды  тулганы ц салы к салынатын  табысынан  салы к алу тэр п б !  жеке тулгапардан  алына­
тын  т э р т т п е н   б!рдей  -   ж ы лды к  ж иы нты к  табыстан,  Занмен  кезделген  есеп  ш ыгарып  тасталады.  Зацды 
тулганыц  к э сш к ер л ^  кы зм епн ен   тускен  пайданын  барлык iy p i  ж иы нты к  ж ы лды к  табы ска  жатады.  Бул 
ешмдерд!  таратудан,  жумыстарды   оры ндау  мен  кызмет  керсетуден тускен  акш алай  ж эне  баска  да туа'м- 
д ерд
1
,  женелтш ген  еш м дер,  орындалган  жумыстардан,  керсетш ген  кызметтерден,  баска  операциялардан 
тускен барлык табыстарды  курайды.  Бутан бартерлж   келю м дердсн тускен т у а м д е р  де жатады:
-амортизацияга  ж атпайты н  тимаратгарды,  курылыстарды,  активтерд!  сату  KC
3
inneri  кун  eciMiHiH 
табыстары;
-жузеге асырылган операциялардаи тыс табыс -  пайыздар бойынша табыс, дивиденттер;
-каитарымсыз алынган мул1ктер мен  каржылар;
-Myniicri  жалга  6epreni  уш ш   алы наты н  табыстар;  роялти;  м ем лекетпк  бю дж еттен  баска  кездерден 
алынган субсидиялар;
-кэсш керлж  кы зм етп  ш ектеуге келкпм берген,  немесе кэап ор ы н д ы  ж апканы  
y m iH  
алынган табыстар;
-карызды есептеп  ш ыгарганы уш ш  табыстар; етелетш   шегерипмдер.
Жылдык жиынтык табыстан  оны  алуга байланысты  барлык  шыгындар,  онын  шпнде  енбекакы  телеу, 
кызметкерлерге  материалдык  жэне  элеуметпк  игинктер  беру,  мемлекетпк  элеуметпк  сакгандыруга, 
мемлекетпк  енбекпен  камту  корына,  амортизациялык  аударымдар,  гылыми-зертгеу,  жобалау,  тэж1рибе- 
Л!к-конструкторлык жумыстар,  геологиялык зерттеу, табиги  ресурстарды  енд1руге дайындау жумыстары 
мен  жендеу жумыстарынын  шытындары  жатады.  Сондай-ак жер,  мути к,  келщ  салыкгары,  багалы  катаз- 
дар бойынша опреациялар салыгы, айыппул, еамдер мен шыгындар ujerepin тастауга жатады  [3].
Салыктар  бойынш а  б1ркатар  жещ лд!ктер  кезделген.  Оны  телеуден  мугедектердщ   epiicri  когамы, 
сокырлар  мен  саны раулар  когамы,  акыл  ойы  мен  дене  6inMi  бузылган  балалар  мен  ж асестр!м дер, 
эл еу м е т  к  жэне  енбекпен  сауыктыру  Орталыгы,  Д О С А А Ф   уйымдары,  Ауганстан  Согыс  ардагерлсршш 
ресмубликалык  6ipjiecTiri  босатылган.  К урамы нда  барлы к  ж ум ы сш ы -кы зметкерлердщ   30%   кем  емес 
мугедектер
1
 бар ещ нркхпк уйы м дарга салы к ж е ц и ш п  колданьшады.  Бул уйы м дарда мугедектердщ  ецбек- 
акысын  твлеу  ж эне  оларга  катысты  м ем лекетпк  сактандыру  мен  м ем лекетпк  енбекпен  камту  корына 
аударымдар бойы нш а ж ы лды к ж иы нты к табы с  колем!  2 есеге деш н азайтылу кезделген.
Табысты  сактандыру  м ем лекетгщ   салы к  ж уй есш щ   ажырамас  бел1п  болы п  табылады.  Когамньщ 
элеуметпк-экономикалы к дамуы   мен д эу л еп н щ  
e c y i 
салы к ж уйесш щ  механизм!  канш алыкгы дурыс жэне 
ТИ
1
МД
1
  уйым дасты рылуы на  и к ел ей   байланысты  болады.  Ж еке табы с  салы гы нан  кешн  ККС-гы  барынша 
кец тарапган, ол салы кганды ру су б ъ екп лер щ щ  зацды  жэне ж еке тулгалар есебш ен 
ep iciH  
к е ц е й т т  келед|'. 
Косымша  кун  келемш   аны кгауды ц  айкын  эдгстемесж щ   болмауы на  байланысты   оны  есептеу,  эдетге 
кнындык тугызады.  С алы ктанды руды н кейб|'р турлер!  бойынш а салы к ауы ртпалы гы н ж е ц т д е т у д щ  баска 
да  мумкщшктер!  бар.  Ол  30%   децгеш нде  белпленген  занды  тулгалардан  алы наты н  ж еке  табыс  салыгы- 
ныц  н е п зп   пайыздык  ставкасы н  азайту  болып  табылады.  Каз1р  жаца  техника  мен технологияга  жумсал- 
ган  каржыныц  келем ш е  сэйкес  салы к салынатын  пайдадан  оны  босату,  сондай-ак экологиялы к таза ешм 
шыгаратын  табитат  коргау  ш аралары  мен  технологияларга  байланысты  ш ы гы ндарды   салыкган  босату 
ти1мд 1 болган  болар едь  Бул  шара зауьп тар  мен  фабрикаларды  жапиай токы раудан,  жасанды  банкротгык 
K ayinTen 
сактап калган болар едк
Тутастай алганда,  Казакстан  Республикасыныц салы к ж уйесж де ж урп зш ш   ж аткан  реформалар  колда- 
ныстагы  салы ктанды руды н  тш м дй й пн   арттыруга  cerrririn  т и п з т ,  ал  бгз  э ц п м е  егкен  тузетулер  мен 
косымшалар  салы к  жуйесш   жетйццру  багытындагы  салы к  саясатынын  экономикалы к  кайта 
куруларды и 
ажырамас  бел1п  болып  табы лады .  С алы к жуйесш   ж етйцйрудщ   мумкш  жолы  рет1нде  элеум етп к  манызы 
оар  келж   куралдары  салы гы н  карастыруга  болады.  Оган  удайы  тузетулер  е н п зу   ую меттщ   ез  эрекепн 
алдын-ала болж ауга  киы нды к  келт!р!п  капа коймай,  адамдарды н эртурл!  ж олдармен одан туракты  жалта- 
ру  кубылысын  тутызып  оты рганын  жасы ргымы з  келмейд1.  Егер  1999  ж ы лды ц  1  сэу!рш е  деш н  колж 
куралдарын  салы кганды ру  принцип!,  козгагыш  куш ш щ   куатын  киловатт  немесе  ат  куш!  елшем!мен 
аты нып  келсе, осы  кезеннен бастап  кел!к  курапдарына салы к козгагыш  келемш  текш е сантиметр елшем!- 
мен  багалау  н еп зш е  суйеш п  ж у р п зи ш .  Бул  саты к  телемгерлер!  уш!н  кутпеген  ж агдай  ед!.  Казакстан 
жагдаиында  мундаи  «айланы»  ук
1
метке бойы  уйренген толемгерлер бул  салы кгы   азайтуды н муммщ цкте- 
рш  в д е сп р е  бастады.  С алы ктандыруды н  жогаргы  сатысына  тап  болмас  уш ш   козгатыш тын  келем!н 
азаитып  керсету тапты рмайты н эдастщ 6ipi болып табылады.
Дамыган  елдерде  кел!к  куралдарына  арналган  салы к  бар,  б!рак  ол  бензин  багасына  енг!з!лгенд!кген 
куатты  козгагышы  бар  автокод!к  иелер!  осытан  сэйкес бензин  ш ыгынына  карай  оны ц «куатынан»  алына­
тын  сатыкка  ф тш деп  ез  улесш   косып  отырады.  Бул  салы к  тэ р п б ш щ   маны здылы гы   сол,  козгагыштыц
_________
Вестник КазНПУ им.  Абая,  серия «Социологические и политические науки», №1(41),  2013 г.
—
 
54

Абай атындагы  К,аз¥ПУ-н
1
ц Хабаршысы,  «Олеуметпик жэне саяси гылымдар» сериясы, №1(41) 2013 ж.
купи  куатын  жасанды  жасырудын,  пара  алу  мен  коррупция  ж олы   езжен-ез1  кесш едг  Кел1к  куралдары 
салыгыныц  бул  мысалы,  салыктандыру  базасын  кэсткерл1ктщ   6ip  кы зм елм ен  шектеп  коймай,  оны 
бензин туты ну д ен гей ж е беж м деу аркылы ж оспарлау  мен тузетулерд1 туракты  жузеге асыруга  мумкжд1к 
бередк  ягни,  оньщ  кундел1кп,  апта  сайын,  ай  сайын  сатылу  м олш ерж е  сэйкес  жалпы  салы к  туа'мнпц 
келемж 
i c
-ж узж де  накты  есептеп  отыруга  болады.  Сондай-ак,  салы к телем гер л ер ж ж   телем  кабш етж ж  
темендеуж,  эрж тестер  жэне  бю дж ет тарапынан телем дердщ  жузеге  асырылмауы  салдарынан  жекелеген 
салыктар бойынш а телем дердщ  ж ш   камтамасыз  етш меу мумкжд1пн д е  ескерген  абзал.  Бул  накты  т у а м - 
дердщ  кеипгуже  экеп  соктырады.  Сондыктан  республика  экономикасы нда  телем дердщ   камтамасыз 
етшмеуж  фактор  ретш де  елемеуге,  жокка  шыгаруга  болмайды.  Бул  негурлым  сешмд1 
T y c i M  
коз in  камта­
масыз ету у ш ж  салы к ж уй есж  онтайланыдыру к а ж егп п н  туты зады.  М ундай  жагдайда  салыкты  кунттзбе- 
лЫ  мерз1мжщ  аякгалуына  орай  кезец-кезенмен  тупкинетт  есеп  айы ры су  ретш де  алу  немесе  к у н г а б е л к  
жыл  келгенге  дей ш   6ip  м езплд ж   телем  perin ae  алу 
M y M K i a a i r i H  
ескерген  ж ен  сиякты.  Ж иы нты к телем- 
дерд1  азайту  тургысынан  алганда,  бул  ж уйсж   салы к  демалысы  ретш де  кабылдауга,  ал  тупкипыл  телем 
жиынтыгы  тургысынан  алганда,  салы к кезеш   соны нан  алынган  телем   т ш м д ш п   жагынан  тем ен  болады. 
Сондай-ак  эртурл1  ж агдайга  байланысты  туы ндайты н  телем   ipKUiicTepiH  оз1ндж  салы к  немесе  несие 
демалыстары ретш де карастырган жен.
Судалык  рынок  жагдайы  инфляция  мен  дагдарысты  тугызуш ы  кубылыстардыц  катарына  жатады. 
Коммерциялык  банкш ер,  сактандыру  когамдары,  эртурл1  инвестициялык  несие  уйымдары   езд ер ж щ  
пайда кезж щ  е с у  
Kenini 
ретш де  несие  айналым  каржыларынын туракты   кебею ж е  муддель  М атериалды к 
SHflipic 
кэсшорындары  ез  кы зм етш щ  турактылыгын  сактауга,  ж абды ктарды н  жумыспен  б1ркелм  камта­
масыз  етшуше  ж эне  айналым  каржыларынын  калыпты  айналымын  калы птастыруга  мудделг  Алайда, 
нарыктык  экономикада  эрдайым  осылай  бола  бермейдг  Н ары к ж уй есж д е  экономикалы к  белсендипкпн 
езгеруй  бул - т а б и г и   жэне  занды  кубылыс.  Экономиканын барлы к ж агдайы нда  экономикалык тураксыз- 
дыктыц  ознццк  онды  жагы   ж эне  Tepic  жакгары  д а   бар.  О ны н  онды   сипаты  конъю ктура 
63 repicT epiniH  
салдарынан  ры ноктан  элс]'з,  т ш м д ш п   томен  к эсто р ы н д ы   аныктап,  шыгарып  тастаумен  байланысты. 
BipaK, оларды тез ж ауы п тастау 
Tepic 
кубылысты, халы кты  жумыспен  камтудын элеу м етп к  проблемасын 
тугызады.  Эрине,  кэеш керлер  тэуекелге  кашанда  беш м  турады.  BipaK  конъю ктуралык  ауыткуларды 
токгаткан  кезде олар  назарды  кеб1рек баска  проблемаларга, мы салы , техникалы к прогреске, ж аца бэсеке- 
ге кабьтетп  еш м   шыгаруга, технологияларды  ж еш лдетуге т.б.  аудара  бастайды.  Сондыктан  конъю ктура­
лык циклдщ тубегейгп  езгеру  кезенж е  кэсш оры н  салы к демалыстарын  кажет  етедк  Бул  оны н б елгЫ  
6 ip 
салык  ж угш   аркалаган  кезенж де  e3iiiin  инвестициялык  ш агымдарын  арттыруга,  турактанды руга  кол 
жеш зш , кейж  мемлекетке салы к береш епн  кайтаруга м у м ю н д к  жасайды.
Бул  кезкарас  кэсткерл1»сп  несиеленш рудщ   калыпты  д е н г е т   бузылган  кезде  е т е   манызды,  ол  шагын 
кэсшорыннан  бастап, 
ip ic rn e  
дейш   денгейдеп  отанды к енд)рушшерд1,  кейб1р  езгеш елж гермен  несиелен- 
flipyre 
накты  ыкпал  жасайды.  Оны  мына жагдай  аркылы  айкындап беруге болады. 
Ipi 
кэсш оры ндар ушш 
салык каникулдары  уакы т бойынш а едэу1р темен  мерз1мд1  камтып, 
к-im i 
кэторы ндардагы дай   толык емес 
кушнде, мысалы, бю дж етке erey i  кешнге  калдырылган телемдерщ   б е л г ш  
6 ip 
мелш ерде, айталык,  карыз- 
ды 40-50%-дык токсан  бойы нш а  етеу  жузеге  асырылуы  м ум кж .  И к е   ж эне  ж анама  салыктарга  жасалган 
талдау гимаратгар мен  жабдыктарды  жал га алган кэсшорьп щ ардыц оркендеут  олардын алган  пайдалары- 
на  тэуелд1  болгандыктан, 
ic  
ж узш де  туйы кка  ттрелш  отыр.  Бул  к эстк ер .гй|сп  калыпты  несиелещ цру 
MyMKiHfliri ж ок ж агдайда  етпел i  кезен экономикасы на 
T epic 
ыкпал жасайды.  Будан  шыгатын  корытынды, 
салыктандыру несие ры ногы нын суранысына да ыкпал ете алатындыгын  керем1з.
Салык жогары  болган  сайы н  элеуметпк-экономикалы к  карж ы лы к у й л е а м а зд 1 п   жогары  бола  туседг 
Мундай  корытынды  ш етелдж  зерттеуиплердщ   кеп  жы лды к тэж1рибес1  н еп зш д е жасалып  отыр.  Мысалы, 
тэуелаз  сарапш ылардын  маш метгер  бойынш а  Еуропалык  кауымдасты к  елд ер ж д еп   табыстан  алынатын 
орташа  салык  ж иы нты гы   50-55% ,  ал  б!здщ   республикада  т и ю н ш е   70%   ж уы к  мелшерд1  курайды.  Сол 
себептен ш етелдж инвесторлар тарапынан  гана емес, отандык кэеш керлер тарапы нан да жаппай  инвести­
ция тартуга,  капиталдарды  ен п зуге деген  кызыгуш ылык аз.  Бул бел г 
ini  6 ip 
шаралар  кезж де эюмгершиик 
ыкпал  етуден 
KepiHic  6 e p in  
отыр.  М ысалы,  Халыкаралык  банк  акцияларын  сату  кезж де  салымшыларга. 
онын  iшii 
1
д е  зейнеткерлерге  де  акциялары  кейде  зорлап  тацы лды ,  бул,  элбетге,  нары к талабына  кайшы 
келедь
Салык ж угш   ж еш лдету  инвестициялык  максатгагы  каржыны  тартуга  онды  ыкпал  етш   коймайды,  ол 
perreyuji 
рол 
ж  
аткаруда  мацызды  орын  алады.  М ысалы,  ККС-га  сикты   ж анама  салы к 
M enuiepi 
Швейцарияда -   6,5%,  Германияда -   15%,  Ресейде  -   20% ,  Казакстанда  -   20%   курайды,  ягни  элеуметпк- 
экономикалык  дамуы   негурлым  жогары  елдерде  бул  салы кты н  денгеш   тем ен  екеш н  байкаймыз.  Бул

Вестник КазНПУ им. Абая,  серия «Социологические и политические науки», №1(41),  2013 г.
салык аркылы  бюджетте  кезделш   отырган  салыкпен  емес,  пакты  салыкпен  толтыруга деген  умтылысты 
ангаруга болады. Буньщ дамыган елдермен 
6 ip re  
бтпе/ii кезенд1 бастап еткерш  отырган елдерге де катысы 
бар.  Осы  сапыктьщ темендеу1мен 
6 ip re  
тутынушылардьщ гелем кабш еп артуы  есебжен салык колем ж in 
есу  нышаны  байкалады.  Бул 
ic 
жузщ де  инвестициялык  капиталды  немесе  инвесторды  тартумен  б1рдей 
жагдайда  калыптастырылады.  Б1здж  жагдайда  бул  эдютщ  т ш м д ш п   сол  ККС-гын  темендету  есебжен 
батаны 
Tycipy, 
онын шектен тыс  кетерщ м денгейжен баска жагдайда жогарыдагы  процестерд|  ынталан- 
дыруга  ыкпал  жасайды.  Егер  Швейцарияда  бул  салыкгын  шектен  ты с  жогары  денгеш 
6 ,5 %  
болып 
есептелсе,  ал  Казакстан  уш ш   онын  денгеш  элеуметпк  сурау  тэсш м ен   айкындалатын  накты  туты ну 
кэрзенкеЫ  аркылы  есептелген  кажетп  тутынулардыц  айырмасы  болып  табьшады.  Осы  айырманы  алып 
тастаганнан кеюн ККС-ныц шектен ты с денгейж аныкгауга болады. Алдын-ала тандау 
K epcerin 
отырага- 
нындай,  бул  айырма  келем1  барлык  салыктардын  жиынтык  ж у п н ж  
3 5 -4 0 % -iH  
керсетедг  Демек,  осы 
салык  денгейж  10%  аспайтын  келемде  белплеу  тшмд1  болады.  Мундай  жагдайда  салыкгын томендеу1 
отандык  тауар  ещ ируш ш ердж  е ж м ж ж   бэсекелеспк  кабшетж  арттырып,  енбекпен  камтылу,  турмыс 
денгейж кетеруге онды ыкпал жасайды.
К,аз!рг1 жагдайда дамыган  нарык экономикасы бар  мемлекеттер  салык саясатын  жузеге  асыру  кезоде 
мына максатгарды басты багы г ретшде устанады:
-мемлекетгж.  шаруашылык кы зметп  ьнггаландыруга  немесе  шектеуте,  сондай-ак  когамдык eimipicriit 
удайы дамуын камтамасыз етуге багьпталган экономиканы реттеуге катысуы;
-барлык денгейдеп  билйстщ экономикалык  жэне  элеуметпк  саясатты  журпзуге,  сондай-ак б uni к  пен 
THicTi  баскару  органдарыньщ  ездерж е  жуктелген  м1ндетгерж  орындауга  кажетп  каржы  ресурстарымен 
жеткинкп турде камтамасыз ету;
-табыстарды ретгеу ж енщ деп  мемлекетпк ретгеуод камтамасыз ету.
Бюджет каржыларын онтайландыру есебжен салык ауыртпалагын женшдету салы к саясатынын Heri3ri 
м в д е п   болып  табьшады.  Ол  паракорлык  пен  коррупцияга,  баска  келецсЬ  кубьшыстарга  жол  бермей. 
кэсткерл1ктщ вркениетп, дамыган жагдайын калыптастыру непзж де жузеге асырылуга тию.
Салык  саясаты  Казакстанньщ  президент  стратегиясында  белгшенген  саяси  реформаны  тубiне  дейш 
жетюзу  максатын  кездейдг  Бул  реформалаудын  Heri3ri  багыты  макроэкономикалык  керсетоштерге 
аударылып,  осы  аркылы тупкипкп  нэтижелерге  кол  жетюзу  мумюндш  алгашкы  сэтген  онды  сипатка  ие 
болады.  Оган  нарык экономикасынын барлык куралдары  мен эд1стерж жумылдырылганда  кол жетшше- 
д г  Бул  эртурл1  топтагы  салык  телемгерлержщ   экономикалык  мудделер1мен  тыгыз  байланысты.  Ce6eoi 
олар ездерж щ  шагын ynecTepi аркылы жалпы  когам  казьжасын толтыруга деген ынтасын сезд1рш отыра- 
ды.  Осы тургыдан  алганда,  epiicri  енпзш етж   салыктардьщ (аударымдардьж)  мундай  uieri  сол  когамнын 
ж урпзш  отырган фискальдык саясатына  карсы  эрекетгерд1 тугызады.  Барлык елдердж  мамандары айтып 
жургешндей,  салык  мамандары  айтып  жургешндей,  салык  шаруашылык  субъектш ерж ж   белош   6ip 
ережелер  туракгылыгы  мен  макро  жэне  микро  экономикалык  максатгар  арасындагы  талап  етшетш 
пропорцияларды  колдауга  каж етп,  белгип  6ip  телем  болып  табьшады.  Дамыган  елдерде  макро  жэне 
микро денгейлер  арасында  б е л о м   6ip  катьжас болуыньщ себеп-салдарын  осымен  ту акш руге болады.Ол 
3p6ip ел  ymiH жеке дара  айкындалады.  Сол  себептен  де  нарык экономикасы  бар  елдерде  проблемаларды 
эрюм  ез  каукары тургысынан  шешедь  Элбетте,  мундай сан  rypjii  козкарас жагдайьжда орбip  ел, элемдж 
кауымдастыкта 03iniH жеке дара орнын табуга эрекег жасайды. Сол себептен тутастай алганда, кез-келген 
когамнын даму стратегиясьжа сэйкес келетж усыныстарды жекелеген елдерге олардын ез ерекшел^тсрш 
ecKepin,  талдау  ж урпзбейж ш е  колдануга  болмайды  деген  niKip  бщщрпм1з  келедк  Алайда  осы  эртурл1 
топтагы  елдердж  imiHCH езд ер ж щ  даму  сипаты  бойынша 6ip-6ipiHe жакын  елдерд1  кездесгпруге болады. 
Экономикалары  мен  жагдайы  уксас  елдер тобьжа  ТМД  мемлекетгерж  жаткызамыз.  Б е л о м   6ip  айырма- 
шьшыкгары байкала бастаганьжа карамастан, бул елдердж тэж
1
рибе;
1
ер
1
 oip-oip.nepine айрыкша кажет.
Салык  заццылыгыньщ  жетиипршмеу!  мен  кейб1р  карама-кайшылыктарынын  болуы  Казакстан  ymiH 
аукымды  проблеманьщ  катарына  жатады.  Кез-келген  занныц туракгылыгы  онын  манызды  белпч  болып 
табьшады.  Op6ip  салык  телемгер1  б|рнцшден,  ен  болмаса  езш щ   таяу  уакыггагы  ic-кимьшына  тетеннен 
болатын  езгерютердщ  зардабы  тимейтж ж ,  онын  курбаны  болмайтыньж  айкын  сезжу1  тшс,  екжшщен, 
зандьшык салыктандыру  процесже  катысушы  жактардын барлыгыныц мудделерж  тен дэрежеде  коргай- 
тын  денгейде,  ушжипден,  мазмуны  жагынан  да  эдш,  ешюмге  артыкшылык  бермей,  букш  когамнын 
шынайы  кажетгип! in  объектива  карайтын  денгейде  болуы  керек,  тертжипден,  ол  кун  сайын  шегеру 
аркылы  емес,  жария  турде  салык  телемгерлерж  косканда  барлык  мудцам  жактардьж  катысуымен  кед 
талкылаудан еткеинен кешн кабылданганы тшмд1 болады.
Салыктар кез-келген мемлекет ем1ржде манызды орын алады. ©те жогары салык капиталдыц келенке-

А бай атындагы КачУПУ-н'щ Хабаршысы,  «дпеуметпик жэне саяси гылымдар» сершсы, №1(41) 2013 ж.
лi экономикага кетуш е  ж ол  аш ып,  ал  ж е н а з  женидоктер бэсекелесп к ортаны н жогалып,  тубшде тугыну 
рыногынын куйреуш е экеп  соктырады.  Герт кубыласы бутш  когамньщ  болмайтыны  сиякгы барлык жагы 
тек салык зандыпыгы д а  болмайды. 
B ip a K , 
туракгылык кез-келгем зацны н манызды  б е л п а   болып табыла­
ды.  Салык  жуйесш  ж етщ щ ру ж еш н де  эртурлi  кезкарастар  бар.  Оны  б!ртшдеп,  сатылап  ж е ти ш р у  жолы 
негурлым  ттм д 1   болып  табылады.  М ундай  жагдайда  орын  алып  оты рган  проблемаларды, 
9 c i p e c e ,  
салык 
жинау  теш  
p e r i  
нде  кеп  ж умыс 
i c T e y  
к а ж етп п   туындайды.  С алы к  ж инау  т ш м д Ы гш   артгы ру  уш ш   казак- 
стандык кэсшорындарды тиггпк жуйе бойынш а есспке 
a n y ,  
олардьщ  салы к м еханизм ш щ  езгеруш е эсерш 
зерттеу, кайсыШр салы к ж еньадктерш  е н п зу  мен  куш in токгату айры кш а мэнге ис болады.  С аты к курал- 
дарыныц  каржы-несие  саясатыны н баска тепктер1мен, 
s c i p e c e ,  
кыска  мерз!мд1  ж эне узак мерз1мд1  несие- 
лер бойынша  пайызды к  ставкалары  саясатымен,  амортизациялык  аудары мдарды   есептеу  мен  пайдалану 
жуйеамен, шыгынды  есепке 
a n y  
мен каржы керсеткш терш  капыптастыру эд1стер1мен езара байланыскан 
кимылы  кажет.  Кез-келген  елде  еркен иетп   нарыкты  дамыту  о б ъ ек ти в а  тургы дан  алганда  саты к занды- 
лыгынын б1рьщгай жуйесш  талап  етедь  Салыктандырудын жуйел1п  мен б1рл1пнщ жоктыгы  нарык кешс- 
TiriHiH 
бузылуына.  салы к  ж эне  бю дж ет  сэй кесазд И н е,  капитапдын 
K e p i 
кетуш е  экеп  сокгыруы  мумкш. 
Ортатык  жэне  аймакты к  бш пк  органдары ны ц  бюджет,  сатыктанды ру,  субвенция  мэселелср1  бойынша 
6ip-niri 
мен келн^м ш щ  ж октыгы нан 
i c  
жузш де  кабылданган  зандардын барлыгы   б iрдей  орындалган  жок. 
Мемлекет  бю дж ет  ш ы гы ндары н  тем ен п ,  ж ергиикп  бюджетке  ауы сты ру  ую м еттщ   мемлекет  бюджетш 
уйлеЫмд1  ету  куралдарыньщ  
6 i p i  
болып  табылады.  А ймактык  денгейде  ш ы гы ндардьщ   мундаи  орын 
алмасут»!  бю дж еттщ  улкен тапш ылыгына,  ап туб1нде  макроэкономикадагы тураксы зды кка экеп сокгыруы 
мумкш. Ж е р г ш к п  эм м ш и й к займ  шыгару аркылы ез карыздарын 
e c i p y i  
немесе ж е р г ш к п   кэсшорындар- 
га  ыкпал  жасай  отырып,  оларды  элеум етпк  шыгындарды  ез  мойнына  алуга  мэжбурлеу!  де  мумкш. 
Табыстар мен  шыгыстарды  уйлес!мд1  ету  ушш бул  шыгындарды ж ергии кп  эюмшийкгтердщ жузеге асыру 
мумющиктерш санды к жагынан айкып багалау керек. Сондыктан,  кез-келген д ец гей деп  б ю дж етп  калып- 
тастыру кез1нде алдымен  бю дж еттщ  ш ыгыс бол^пне,  одан  кейш  
K i p i c  
белизне  назар аудару  керек.  Билж- 
тщденгеш кандай, ол кандай ш ыгындарга жауап бередК ш ыгындарды карж ы ланды ру ушш ти icTi бюджет 
денгешне  канша 
T y c iM   T y c y i  
кажет  деген  мэселелерд1  айкындап  алудын  м э ж   ерекше.  Б ю д ж е п щ  табыс 
бел1пне  келеек,  бул  ж ерде  б у п н д е  орын  алып  отырган  салыкты  алу  е р е ж е а   мен  ставкасы  бурынгыдай 
жогарыдан белгш енш , е згер п л етш  к е .т а м д ж  катынастар практикасынан ары лу к а ж етп п  туып отыр.
K a 3 ip r i 
i u i K i  
м ем лекетпк  каржы  катынасгарын  жеплд1руд1  кажет  етедь  Ш ыгындарды  белу  ж енш де 
айкындык,  салы к т у а м д е р ш щ   табыстарын  белу  туралы  барлык  ж акгы ц   мудделерш   канагаттандыратын 
шеилм,  орталыктыц,  сондай-ак,  аймактардын  эрекепне  катан  шектеу  жок,  осы ны ц  сапдарынан 
9 p o i p  
облыс езше бары нш а колайлы  жагдай жасауга  эрекеттешп  багады. 
I i r n c i  
м ем лекетпк  катынастардын эдш 
жуйесшщ макроэкономикапык  жэне  саяси  мазмун  тургысынан  алганда  ете  манызды  рел1  бар.  Практика 
керсетш  отырганындай,  у к ’|м ет  бю дж ет  тус1мдер1  мен  каж етп   шыгындардьщ   м елш ерш   дэл  аныктаи 
апмайды.  Ол  бар болганы  салы к ставкаларын  ретгейтш жалпы ережелерди трансф ерт телем дерш щ  ул
r i c i  
мен  колемiH  б е к т п ,  сондай-ак м ем лекетп к тапсырыс  пен  сатып  алу  курылымындагы  басым  багыттарды 
аныктайды.  Бюджет  туам дер1  мен  ш ыгыстарыньщ  накты  денгеш   экономикалы к  ж уйе  енетш  кимыл 
циклыныц  кезещ не  байланысты  болады.  Осыган  байланысты  бул  кезендеп  экономикалы к  саясаттын 
шешунл  мэселелерш щ  
6 i p i  
бю дж ет  ж у й еа н   рсформалау  болы п  табы лады .  Бул  реформаньщ   коздейнн 
максаты мынатар:
-аумактардын табы стары  мен шыгыстары арасында уйлес‘|мд1п!кт4  камтамасыз ету;
-оргалыксыздандыру  жэне  бю дж ет  ж уйесш щ   жекелеген  буындарын  ж е р г Ы к п   бю дж ет  пайдасына 
катысын езгерту;
-салык зандылыгыньщ  барлы к жуйесш  ырыктандыру.
Салыктандырудын 
K a 3 i p r i  
ж у й е а   шыгарылатын  еш мдер,  орындалатын  ж умыстар  мен  кореетшепн 
кызметтер келемш  артгыруга, езш д ж  кунды кем п уге ыкпал жасамайды, 
K e p ic iH L n e , 
алым 
e c e n r e p i H  
улгай- 
тып, салыктандырудан ж алтаруга экелш  сокгырады. Осыган орай салы к т у а м д е р ш щ  
e c y i H e  
ыкпал жасай- 
тын  б1ркатар  усыныстарды  б1здщ  тарапымыздан  бгщцре  кетути  ж ен   санаймыз,  олар  мына  багыттарды 
кездейдк
-практикада ж ы лды к ж иы нты к табыстарды (жалпы ту ам д О  салы кганды ру э д ю н   колдану.  Бул жагдай­
да салыкгандыру  объекпс1  р еп н д е  шыгарылган  еш мдердщ ,  орындалган  жум ы старды н жэне  керсеплген 
кызмстгердщ  жалпы  куны на  енпзш ген,  косымша  кун  салыгы  шыгарып  тастапган  ж ы лды к  жиынтык 
табыс сомасын карастыру усынылады;
-занды  тулгапардьщ  жеке  табы с  салыгын  25%,  ал  ж ер гш ж п   ж ердщ   ж агдайы на  байланысты  арнайы 
экономикалык аймакгарда  10-15% денгеш нде белплеу;

-завды  тулгалардан  жеке  табыс  салыгын  алу  кезжде  бершетж  женьвдктер,  ягни  eiwipicKe  курдел! 
каржы  енпзуге ынталандыратьж  сапык саясатыньщ негурлым  кен таралган 
T y p in  
колдану.  Бул жещлдж- 
терге коса пайда есебжен  куралатьж гылыми, косапкы, амортизациялык,  кайырымдылык корлары салык* 
тавдырудан босату;  Heri3ri  капитапды  амортизациялауга  катысты  эртурлi  жентд1ктер;  жана  инвестиция- 
га,  ецщрютщ  басым  салаларына  жэне  экономикалык  жагынан  артга  калган  аудандардын  дамуы  ушш 
багытталган  инвестициялардын  пайда салыгьжан  iiuiiiapa  немесе толы к босатуды  кездейтж  инвестиция- 
лык салык несиесж  пайдалану;
-ККС-гы  куатгы  реттеу mi  салык  болып  табылады.  Бул  ж ердеп  болмашы  тана  кателш  улкен  бюджет 
шыгынына экеп  сокгыруы  мумкш.  Экспорттаушыларга  кезделген  ККС-ньщ нелдж  ставкасы  мемлекетке 
орасан  зор  шыгын  экеледт  Шетелд1ктерге  сатылтан  немесе  баскаруга  бер1пген  кэежорындар  бойьжша 
ККС-нын  республикалык  бюджеттен  кайтарылуы,  бул  кэсшорындардан  тусетж  салык  колем шеи  асып 
туседк  Салык Кодекс!не енпзш ген озгерютер ондагы  проблемапарды  ш е ш т   бермейдк тек кайтару  мерз1- 
м1н  гана  узартады.  Республикада  калыптаскан  экономикалык  жагдай  онын  ставкасын  темендетж,  16% 
келемжде  белгшеуге  мумюндж  берд1  дсп  ойлаймыз.  Бул  нелдж   ставка  бойьжш а  каржы  кайтарымын 
кыскартута,  кэежорындардьщ  айналым  каржыларынын  айналымын  жеделдетуге,  шыгарылган  ешм 
кунын  арзавдатуга,  кэежорындар табысын  артгыруга,  enaipicri  удайы  кецейтш,  инвестициялар  тартуга 
мумкщдж бердц
-ецщрюинлердщ  салык  ауыртпалыгын  жешлдету  уш ж   мул ж   салыгынын  ставкасын  онын  куныныц 
0,4% дентейжен аспайтьж  мелшерде белгшеу каж етпп туындайды. М ушктщ кунын белгшеу эдютемесш 
езгерту  кажет  деп  ойлаймыз.  Ол  уш ж   жыл  басындагы  куньж  емес,  жылдын  орташа  кезенж деп  кунын 
непз erin алу керек;
-жер  салыгы  т у а м ж ж   ес1мже  келеек,  жерд1  кайта  багалау  коэффициент!н  1,3-тен  1,45-ге  езгертуш 
усынамыз.
-акиизделуге жататьж тауарлар то1мже электр куатьж енпзу;
-сауда -  делдалдык уйымдар  уиин езжд1к  кун  курылымында ецбекке акы толеу  корынан асын тусетш 
сомага салык енпзу;
-дивидентгер мен проценттер бойьжша табыстарды, телем кездержен усталатьж салыкты, жеке тулга- 
лардыц жылдык жиынтык табыстарын енпзу;
-экспорт  еш мдерж   енд1ретж  кэежорындарды  ынталандыру  максатында  салык  женш джтерж  енпзу. 
Салык  жылыньщ  корытьждысы  бойынша  кэежорындардьщ экспорт тауарлары  келемж  еаруден   тускен 
еркж  конверттелетж  валютадан  жеке  табыс  салыгьж  босату  белпленгеж  г т м д т   Экспорттаушы  кэс'т- 
орьждардьщ экспортталатьж тауарлар enaipiciuae пайдаланган материапдар куньж салык алудан босату;
-салыктандыру  жуйесже  Kiiui  жэне  орта  бизнеетж дамуьжа  каржы  ен п зетж   инвесторлар  мен  креди- 
торларга, инвестициялык ынталандырулар мен жевдпд1ктер енпзу;
-гылым мен бипмд1 инвестициялау кезшде салык женшд1ктерж карастыру;
-нольдж  циклдан  бастап  жогары  технологиялык  жэне  экологиялык  таза  oiiiM  шыгаратын  eaaipicKe 
акша енпзген шетел инвесторьжын жеке табыс салыгьжа «салык каникулдарын» енпзу;
-enaipicriK сала  кэежорындарына улттык басымдыкка байланысты  эртурлi  мерз1мге салык телемдерж 
етеу мерз1мж шегеру кукын беретж нормалар енг1зу;
Бул шаралар салык ж уй есж ж  enaipicri улгайтудагы  ынталандырушылык рол in  кушейтж, кэешкерлж- 
Tin зкономикалык белсендийпн артгыруга, салыктан жалтару жагдайыньж азаюына, каржьжьж келецкел1 
экономикага  куйылуьжьж  каркыньж  тежеуге  жэне  бю дж етпн 
K i p i c  
б ел И н щ   орьждалуьж  камтамасыз 
етуге  мумюндж  жасайды.  Сол  себептен  сапык  саясаты  когамньщ  апеуметгж  ж1ктелуже  жэне  саяси 
жагьжан  айкындалуьжа  елеуш  турде  ыкпал  жасайды.  Сондыктан,  б1здж  ойымызша,  Ka3ipri  уакытгагы 
салык саясатыньщ neri3ri мж детгерж е былайша сипаттама беруге болады:
-кезек  кутпрмейтж   элеуметтж  багдарламапарды  каржыпандыру  уш ж   бюджетке  ж етк ш к п   каржы 
т у а м ж  камтамасыз ету;
-халыктьщ тжелей  кажетттшктерж  камтамасыз  етуге  жумыс  ютейтж  енд1р1стердщ  пайдасына эконо­
микалык пропорциялардьж курылымдык козгалысьж камтамасыз ету;
-юкерлж белсендЫ ют ынталандыру уш ж  негурлым колайлы жагдай жасау;
Экономиканьщ  баска  етюр  проблемаларымен  катар  осы  процестерд1  салык  зандылыктары  аркылы 
реттеп отыру негурлым оцтайлы келедц
Ал,  калыптаскан  жагдайга  орай  уакытша  шара  ретжде  экономикалык дагдарыстан  шыгу  ушж салык 
ауы рталы гы н  оныц тж елей  туржен  жанама  сипатьжа  ауыстыруда,  мына  мэселелерд1  жузеге  асыруды 
кажет деп санаймыз.
Вестник КазНПУ им. Абая,  серия «Социологические и политические науки», № 1(41),  2013 г.
________

салыкга  алынатыгГ пайданы  а л З ' г а с т а Г ^  
инвестицияга багыпалатын 
орындалуын камтамасыз ету. 
' 
¥ 
перспсктивага  арналган  тэрп'птщ  булжымас

жүктеу/скачать 4,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: