Совет молодых ученых инновационное развитие и востребованность науки в современном казахстане

227
Шеденова Н.У., 
д.социол.н., доцент кафедры социологии и социальной работы, 
КазНУ им. аль-Фараби
ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИя НАУЧНЫХ ОРИЕНТАЦИЙ 
СТУДЕНТОВ, МАГИСТРАНТОВ, МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ
В  условиях  экономической  модернизации  Казахстана  занятость  молодежи,  ее 
трудовые и карьерные устремления выступают важным фактором инновационного 
прорыва и устойчивого экономического роста страны. Обеспечение потенциала ин-
новационного развития Казахстана во многом определяется расширением ресурсов 
и перспектив для профессиональной реализации молодого поколения. Рынок труда 
молодежи – один из сложных сегментов общего рынка труда, особенности которого 
определяется образовательными и профессиональными характеристиками данной 
социальной группы, ее трудовыми ценностями и интересами, готовностью осваи-
вать новые области деятельности, участвовать в инновациях. 
Важной проблемой профессиональной реализации молодежи в контексте курса 
Казахстана на инновационное развитие, создание интеллектуальной нации являет-
ся выбор молодыми людьми научной деятельности. В науке сейчас особо стоит се-
рьезная проблема старения кадров. Средний возраст докторов наук сейчас состав-
ляет 62 года, кандидатов наук – 47 лет. К сожалению, сфера образования и науки 
на данный момент не является высокооплачиваемой и престижной деятельностью, 
предлагает достаточно скромные материальные возможности. Вместе с тем, казах-
станское общество не имеет будущих перспектив без собственной сильной науки.
Уровень карьерных притязаний у современной молодежи высок. Следует заме-
тить  тенденцию  последних  десятилетий,  когда  уменьшился  рекрутинг  в  научную 
деятельность молодежи из семей с высоким образовательным и культурным капи-
талом.  Сфера  образования  и  науки  оказывается  привлекательной  в  основном  для 
молодежи, приехавшей в Алматы из села, малых и средних городов. Для них этот 
путь – социальная мобильность вверх. Молодежь из более обеспеченных городских 
семей, с набором необходимых социальных связей, предпочитает делать карьеру в 
бизнесе  и  на  государственной  службе,  начиная  с  самых  низов.  В  негосударствен-
ном секторе работодатели предпочитают нанимать дипломированных специалистов 
с некоторым опытом работы и нужными связями. Они устанавливают все более вы-
сокие требования к «человеческому капиталу», все чаще готовы развивать програм-
мы подготовки и обучения персонала. Это привлекает молодежь.
Наблюдается феминизация занятости в науке и образовании, а также других со-
циальных профессий из-за ухода мужчин в более доходные области занятости. Ин-
теллектуальный труд, требующий высокой квалификации, оказывается низкоопла-
чиваемым и непривлекательным для молодежи. Кроме того, существует единствен-
ный казахстанский фонд науки – Фонд Первого президента, поддерживающий мо-
лодых ученых, не оказывающий большого влияния на ситуацию с наукой в стране, 
также малочисленны стипендии для талантливой молодежи, в основном организо-
ванные внутри некоторых вузов. Таким образом, молодые люди не имеют необходи-
мых финансовых средств для проведения исследований, а также материальной под-
держки для научных занятий. Практически не проводятся летние и зимние семина-
ры и школы, а также другие формы отбора и поощрения научных исследований для 
талантливой и заинтересованной в науке молодежи, которые позволили бы им на 
бесплатной основе знакомиться с достижениями мировой науки, общаться с веду-

228
щими казахстанскими и зарубежными исследователями. В перспективе это может 
привести к провалу инновационной стратегии развития экономики. 
Для  выявления  профессиональных  стратегий  молодежи  и  основных  проблем 
их трудовой карьеры автором была проведена фокус-группа с молодыми людьми в 
рамках  социологического  исследования  «Уровень  жизни,  социальный  статус,  се-
мейные отношения в городе Алматы: гендерные различия». Это небольшое иссле-
дование позволило выявить, что, несмотря на все трудности, имеется слой учащей-
ся молодежи, для которых близок путь науки. Задача стоит в том, чтобы не потерять 
их и создать им условия для работы и сохранения их научной мотивации.
Фокус-группа показала активность юношей и девушек в приобретении трудово-
го опыта по своей профессии в годы учебы. Студенты, довольные выбором специ-
альности, стремятся получить соответствующий опыт работы. 
Некоторые участники фокус-группы выбрали для себя научную карьеру (защита 
диссертации) несмотря на невысокие заработки в данной области и падение прести-
жа науки в обществе. Они работают в научных лабораториях университетов, в орга-
низациях по профилю обучения. Как отметили респонденты:
- наличие стажа позволит быстрее «найти работу по специальности на предпри-
ятии, закрепиться там» (девушка, магистрант по химии);
-  благодаря  устройству  на  аналитическую  работу  в  научном  институте  «нашла 
свое призвание» (девушка, магистрант по социологии)
- работа на кафедре в студенческие годы на добровольных началах стала первым 
шагом, чтобы стать юристом-универсалом (юноша, юрист).
Высокий заработок на данный момент не является для них приоритетом. Они 
предпочитают  сосредоточиться  на  получении  образования  и  профессионального 
опыта. Главными для успеха молодые люди считают собственные усилия, самостоя-
тельность, хороший уровень знаний, готовность к дальнейшему обучению, адаптив-
ность и гибкость. Однако, среди молодежи нередко встречается мнение, что высшее 
образование выступает лишь необходимым «формальным багажом», не дает прак-
тических знаний, главное для карьеры – получение непосредственного опыта на ра-
бочем месте. Как отметил в интервью молодой человек (23 года, высшее образова-
ние, пиар-директор компании, занимающейся рекламой), «Мои родственники не-
влиятельные люди, и связей у них не так много. Поэтому все связи мне приходится 
добывать самому. Нужно сказать, что образование помогает при всем этом меньше 
всего. К тому же наше платное образование ничего не стоит. Все свои знания, кото-
рые мне нужны для работы, я получал большей частью самостоятельно, нежели бла-
годаря университетскому образованию».
Следует отметить, что при выборе профессии и во время учебы молодые люди 
опираются на моральную и материальную поддержку родителей. Помощь семей по-
зволила респондентам продолжить обучение в магистратуре, а также получить до-
полнительное образование. Однако наличие только образовательного гранта – не-
достаточное финансовое подспорье для молодежи для того, чтобы сделать выбор в 
пользу науки, а не искать пути подработки в свободное время на неквалифициро-
ванных  работах,  не  имеющих  отношение  к  получаемой  профессии.  Как  показало 
исследование, первая работа студентов в большинстве случаев связана не со своей 
специальностью. На рынке труда сложились рабочие места для студенческой моло-
дежи, где они могут работать не полный рабочий день либо по гибкому графику и в 
то же время учиться в вузе. Эти рабочие места в основном относятся к сектору сер-
виса (официанты, охранники, курьеры, дилеры в казино и т.д.) и не требуют специ-
альной подготовки. Эта деятельность приносит молодежи дополнительные доходы, 

229
удовлетворяет их потребительские запросы. Для многих приезжих студентов рабо-
та  выступает  необходимостью,  поскольку  родительской  семье  сложно  обеспечить 
жизнь детей в дорогом городе.
Профессиональная карьера рассматривается современными юношами и девуш-
ками как одна из главных ценностей общества. Они хотят состояться в профессии, 
стать хорошими специалистами, готовы приложить большие усилия, чтобы сделать 
блестящую карьеру. Выбор профессионального пути определяются социальным по-
ложением семьи и местом ее проживания. «Кто побогаче, чувствуют себя комфор-
тно, кто победнее, стараются добиться чего-то в жизни». Большинство участников 
фокус-группы работает по полученной специальности, продолжили обучение в ма-
гистратуре, но острым остается вопрос о том, останутся ли они в университетской и 
исследовательской среде, выберут ли для себя научную карьеру. 
Научные ориентации обучающейся молодежи – студентов, магистрантов, а так-
же молодых ученых и преподавателей, работающих в стенах университета, являются 
важной  ценностно-нормативной  составляющей  профессионального  портрета  со-
временного специалиста. Однако в ходе учебного процесса не все студенты готовы 
заниматься научными исследованиями в свободное от занятий время, нередко огра-
ничивают себя только рамками усвоения учебного материала, не проявляют интере-
са к творческому поиску и самообразованию. Встает вопрос, каким образом заинте-
ресовывать и привлекать молодежь к научным исследованиям, как увеличивать чис-
ло творческих студентов. 
В целом сложилась последовательная стратегия их включения в науку и науч-
ную жизнь факультетов. Первоначально они проводят свои исследования под руко-
водством преподавателей в ходе учебных курсов и работы научных кружков на фа-
культетах, затем их работы направляют на студенческие конкурсы, потом наиболее 
способные и мотивированные студенты приглашаются в исследовательские проек-
ты кафедр.  
Участие студентов разных уровней образовательных программ в коллективных 
исследовательских проектах с преподавателями позволяет им получить навыки ана-
литической работы, войти в процесс научного поиска, освоить конкретные профес-
сиональные навыки. Данный профессиональный опыт повышает их уверенность в 
себе при поиске работы, их рейтинг для компетентного работодателя. Как известно, 
острой остается проблема несоответствия требований работодателя к уровню про-
фессиональной подготовки выпускников и ожиданий молодых людей по поводу ра-
боты. Также полученный опыт позволит им узнать свой научный потенциал и сде-
лать сознательный выбор научной карьеры.
Поэтому для роста мотивации студентов в области научной деятельности, необ-
ходимо убеждать их в том, что это в целом повышает их конкурентные преимуще-
ства  на  рынке  труда  как  более  перспективных  работников.  Опыт  научной  работы 
дает им следующее: 
-  системные  профессиональные  знания  и  их  связь  с  практической  деятельно-
стью, повышающие поисковые и аналитические способности студента, 
- личные качества как целеустремленность, креативность, ответственность, ак-
куратность и другие, которые формируются в ходе научной работы, 
- подкрепление диплома о высшем образовании специальными грамотами, ди-
пломами и другими свидетельствами участия в исследованиях, что открывает новые 
перспективы успешного трудоустройства и карьеры.
Сейчас  в  высшем  образовании  поставлена  стратегическая  задача  активизации 
включения молодых ученых, в том числе из числа студентов вузовского и послеву-

230
зовского ступеней образования, в научные проекты, проводимые коллективами ка-
федр  и  научных  подразделений  вузов.  Обеспечение  данной  задачи  было  бы  более 
успешным в случае поощрения индивидуальных исследований молодежи под руко-
водством опытных ученых. На наш взгляд, внутри университетов необходимо соз-
давать специальные научные фонды для поощрения первых научных проектов мо-
лодежи.  Необходимо  на  конкурсной  основе  целенаправленно  выделять  финансо-
вые и технические средства для проведения исследований студентами, поощрять их 
дополнительными стипендиями. Кроме того, для повышения научной активности 
молодежи и качества их исследований надо материально поощрять преподавателей, 
регулярно занимающихся научной работой со студентами.
Резюме
На основе социологического исследования рассматриваются ориентация молодежи на науку и 
стратегия их научной реализации.
Түйіндеме
Әлеуметтік зерттеудің негізінде жастардың ғылымға бағыт және олардын ғылым орындау стра-
тегиясы қарайды.
Шормакова А.Б., 
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы КМУ қазақ илологиясы 
кафедрасының аға оқытушысы, филология магистрі
Қ.КЕМЕҢГЕРҰЛЫНЫҢ «ЖАТ ТІЛДІ» ОҚЫТУДА ҚОЛДАНҒАН ӘДІСІТЕРІ 
В статье рассматриваются методы изучения казахского языка в иноязычной ау-
дитории  в  20-х  годах  ХХ  века.  Конкретно  дается  анализ  методическим  взглядам 
лингвиста, просветителя К. Кеменгерулы (1896–1937).
ХХ  ғасырдың  жиырмасыншы  жылдарының  еншісіне  жататын  Қ.  Кемеңгер-
ұлының редакторлық еткен «Қазақша-орысша сөздікте» (1925) әдіс, әдістеме, тех-
нология  сөздеріне:  «Әдіс  –  1)  тактика,  )  метод,  3)  техника.  Әдістеме  –  методи-
ка,  әдіс  ғылымы  –  технология»,  –  деп  [1,  75]  анықтама  берілген.  «Бұл  терминнің 
мән-мағынасының  ашылуы,  терминдік  ұғымды  беруі,  қызмет  атқаруы,  ғылыми 
айналымға түсуі алаш азаматы Қошке есімімен байланысты және ХХ ғасырдың 20-
шы жылдарының үлесіне жатады екен», – дейді профессор Б. Қасым [2, 143]. Бұдан 
«технология» сөзінің ХХ ғасырдың басында қолданыста болғаны айқын аңғарылады. 
Кейінгі  кездегі  педагогикалық  әдебиеттерге  талдау  жасап  көрсек,  педагогикалық 
технологияны  ғалымдар  әрқалай  түсіндіреді:  М.А.  Чошанов:  «технология  –  бұл 
дидактикалық жүйенің құрамды бөлігі» [3, 5] десе, В.А. Белеева мен Л.К. Гребен-
кина: «педагогикалық технология дегеніміз оқушыларды оқыту, тәрбиелеу және да-
мыту  мақсатында  жетуге  бағытталған  педагогикалық  іс-әрекеттер  компонентінің 
жүйесі  мен  тізбегі»  [4,  9].  Ал  В.П.  Беспалько:  «Педагогикалық  технология  –  оқу 
үдерісін  жүзеге  асыратын  техника»,  –  дейді  [5,  7].  «Технология»  –  techne  –  өнер, 
шеберлік  және  logos  –  ғылым,  заң,  бір  сөзбен  айтқанда,  технология  дегеніміз  – 
шеберлік (өнер) туралы ғылым екені анықталды. Байқап отырғанымыздай, кейінгі 
еңбектердегі «технология» сөзіне берілген дәлелдемелер Қ. Кемеңгерұлы сөздігіндегі 
анықтамамен үндес. 

231
Жалпы, Қ. Кемеңгерұлының терминдерінің ұтымды жақтары бар. Ол «өзге ауди-
тория, өзге тілді дәрісхана, шет тілі» деген сөздерді бір буынды сөзбен «жат тіл» деп 
атаған. Бұл термин қазір қолданылмайды. Шынымен, ана тілі емес, шет тілдердің 
бәрі адам үшін жат тіл. Қ. Кемеңгерұлы «Жат тілді оқыту әдісі» мақаласында үйлестіру 
(синтез), талдау (анализ), аудару, көрнекілік, жаратылыс әдістерін түрлерін сөз етеді 
[6,  174-178].  Сол  кезде,  ХХ  ғасыр  басында  ең  жақсы  әдіс  туралы  мәселенің  дұрыс 
шешілмегендігін айтады. Ғалым «Мектеп қай тілде болу керек?» деген мақаласында: 
«Қазақ  мектебіндегі  балалардың  орыс  тіліне  шалағайлықтары,  орыс  тілінің  қазақ 
балаларына  орыстарға  арналған  әдіспен  оқытылуынан»,  –  [7,  119]  екенін  айтады. 
Әдіскер өзі жауропалықтарға (орыстарға) қазақ тілін оқытуда тіл үйренушінің өзге 
ұлт өкілі екенін үнемі назарда ұстап отырған. 
Қ. Кемеңгерұлы материалды ана тілінде, яғни аударма арқылы түсіндірмей, ол 
«дерексізді  деректімен  түсіндіру»,  мысалдар  келтіру,  «дауыс  екпінімен»,  «ыммен», 
«бет-пішінді құбылту» әдістерімен түсіндірудің пайдасы бар екенін де айтады. Қазақ 
тілін оқытуда тіл үйренушінің ауызекі сөзге түсіне білуін, ең кемі жат тілдегі кітапты 
оқып жат тілден үйретілген сөздердің мәнісін түсінуін, тіл құрамының ережелерін 
ұғынуын, оқу, аудару, ана тілдің тіл құралындағы, сөйлем жүйесіндегі ережелермен 
жат тілдікін салыстыруын мақсат еткен. 
Қ.  Кемеңгерұлының  1928,  1929  жылдары  шыққан  «Жауропалықтарға  оқу 
құралы»  қазіргі  кездегідей,  кешенді  оқулық  түрінде  шығарылған:  оқулық,  оның 
дидактикалық  материалы,  әдістемелік  құралы,  сөздігі  бар.  Ғалым-әдіскердің  тілді 
оқытуға  ұсынған  жобалары  қазір  де  өзінің  өзектілігін  жойған  жоқ  және  оқыту 
әдістемесінде  жиі  көрініс  табатыны  байқалады.  «Жауропалықтарға  арналған  оқу 
құралын» зерделей отырып, оның қазақ тілін үйретуде әр түрлі әдіс-тәсілдерді өз за-
манына  лайықтап  қолданғанын  көруге  болады.  Ғалым-әдісекер  жауропалықтарға 
(орыстарға)  қазақ  тілін  оқытуда  өтілетін  сабақтың  мазмұнына,  мақсатына  бай-
ланысты  әңгіме  әдісін,  сұрақ-жауап  әдісін,  берілетін  білім  көзі  деңгейіне  сәйкес 
түсіндіру  әдісін,  салыстыру  әдісін,  жаттықтыру  әдісін,  көрнекілік  әдістерін  шебер 
пайдаланған.  Қазіргі  әдістемеде  әңгімелесу  әдісін  кейде  сұрақ-жауап  әдісі  деп  те 
атайды. Бұл осы әдістің ішкі мазмұнына байланысты [8, 66]. Алайда екеуінің (қазіргі 
оқыту мен Қ. Кемеңгерұлының оқытуы) арасында сәл формалық айырмашылық бар. 
Қазіргі оқытуда сұрақ қою сұхбат (диалог) негізінде жүзеге асса, Қ. Кемеңгерұлының 
оқытуында  сұраулы  сөйлемдері  мәтіннен  соң  беріледі.  Берілген  сұрақтар  күрделі, 
сөйлем ретімен берілмейді, сұраққа жауап беру үшін, тіл үйренушінің ойлануын та-
лап етеді, логикалық ойлауға жетелеу үшін берілген. Мәселен, «Таң атты ма? Күн 
шықты ма?» сұрақтарына алғашқы сөйлемдер жауап бермейді. Ол сұрақтың жауа-
бын табу үшін, тіл үйренуші барлық мәтінді оқып шығуы керек.
Мәтін  үлгісі  төмендегідей:  Бүгін  бозғырау  түсті.  Кеше  шық  қалың  болды.  Күн 
батты, кеш болды. Ай туды. Жұлдыз туды. Таң атты, күн шықты. Бүгін күн ашық, 
бұлт жоқ. Кеше түн қараңғы болды. Алдыңғы түн жарық болды.
Биыл жаңбыр аз, күн ыссы, күн тымық, күн күркіремеді. Найзағай жалтылдама-
ды. Бүгін күн тынық, кеше жел болды. Алдыңғы күн қатты дауыл болды. Биыл қалың 
шық жоқ. Түнде бозғырау түсті ме? Бозғырау қалың түсті. Кеше күндіз де, түнде де 
қар жауды. Таңертең тұман қалың түсті. Жазғытұры сағым көп болады. Биыл қыс 
ауыр болды, былтыр қыс жеңіл болды. Жаз күн ұзақ, түн қысқа. Күн батады, кеш бо-
лады, ай туады, жұлдыз шығады, таң атады, күн шығады. Түн қараңғы, күн жарық. 
Кеше кешке қатты дауыл болды. Күн ашық па? Күн ашық емес, бұлт. Түс болды.
Сұраулар: Таң атты ма? Күн шықты ма? Түн қашан ұзақ болады? Биыл жаз бұршақ 
болды ма? Ай қашан туады? Сағым қашан болады? Биыл жаңбыр көп пе? Аз ба? Қар 

232
қалың ба? Жұқа ма? Таңертең күн ашық болды ма? Бұлт болды ма? Түн қараңғы ма? 
Жарық па? Күн жылы ма? Суық па? Күн жел ме? Тынық па? Бозғырау ерте түсті ме? 
Күн түс болды ма? Қыс жеңіл болды ма? Ауыр болды ма? Күн күркіреді ме? Найзағай 
жалтылдады ма? Шық қалың ба? Жаңбыр жауды ма? Қар жауа ма? [9, 57]. 
Қ. Кемеңгерұлы алдымен қатысым үшін қажетті материалды (табиғат құбылысына 
арналған  мәтінді)  беріп,  кейін  сол  мәтінді  пайдалана  отырып,  тіл  үйренушінің  өз 
бетінше  сұрақтарға  жауап  беруіне,  сөйлем  құрауына  мүмкіндік  береді.  Мәтінді 
негізге ала отырып, тіл үйренуші нақты жағдаятқа байланысты сөйлем құрайды, өз 
ойын жеткізеді. Бұл тіл дамыту үшін де өте маңызды болып табылады. 
Қ.  Кемеңгерұлы:  «Алғашқы  жетілер  сабақтың  негізі  сөйлесу  болады.  Алғашқы 
жетілер  оқушылардың  тілін  жаттықтыру  мен  құлағын  үйретумен  өткізіледі»,  – 
дейді  [9,  48].  Қ.  Кемеңгерұлының  тіл  үйренушінің  ойын  сауатты  және  емін-еркін 
жеткізуге дағдыландырудың бірден-бір тиімді жолы әңгіме әдісі деп таниды. Әңгіме 
әдісі арқылы тіл үйренушінің сөйлеу үдерісінде қандай грамматикалық тұлғаларды 
пайдалана алмайтынын анықтауға болады, әрі оның сөздік қорын айқындауға бола-
ды. Қ. Кемеңгерұлы алғашқы сабақтарында әңгімелесу әдісін түрлі жолдар арқылы 
іске  асырған:  сұрақ  қою,  жауап  ретінде  баяндау,  оқушының  назарын  пәнге  ауда-
ру  т.б.  Әңгіме  әдісі  оқытуда  кең  қолданылатын  әдістер  қатарына  жатады.  Әңгіме 
әдісі  оқу  материалының  мазмұнының  ашылуына,  оқушының  түсіну  дәрежесінің 
айқындалуына үлкен сеп. Бұған қоса тіл үйренушіні еркін сөйлеуге қатыстыру арқылы 
тіл байлығын жетілдіру мақсаты да жүзеге асырылады. Бұл ретте сұрақ қоя білу ерек-
ше рөл атқарады. Қ. Кемеңгерұлы сауалдың қысқа да түсінікті, сөйлеу тіліне жақын 
болуына  ерекше  мән  берген.  Өйткені  қазақ  тілін  енді  меңгере  бастаған  шәкіртке 
қиындық келтірмеуді мақсат еткен. Сұрақ-жауап әдісі негізінде тіл үйренуші байла-
ныстырып сөйлеуге дағдыланады.
Жалпы  оқулықта  ұсынылған  материалдар  мазмұны  мен  оқыту  әдісінің  ара-
сында белгілі бір дәрежеде өзара байланыс болуы – оқыту, сауат ашу ісінің тиімді 
болуының бір шарты. Тек оқытушы оқулықта берілген материалдарды мазмұнына, 
сипатына қарай меңгертудің қолайлы әдістерін белгілеуі тиіс. Білімді саналы түрде 
меңгертудің қолайлысы көрнекілік деп түсінген Қ. Кемеңгерұлы оқу үрдісінде фоне-
тиканы, грамматиканы оқыту үшін көрнекіліктің бір түрі – грамматикалық кестелерді 
мәселен, септік жалғауларының әрқайсысын, жай септеу мен тәуелді септеу үлгісін, 
есімдіктердің септелу үлгісін, етістіктің шақ, рай категориясын оқытуда қолданған. 
Жаңа  сөз  тудыру  негіздерін  түсіндіргенде  оның  ішінде  сөздің  морфологиялық 
белгілерін,  сөз  таптарын  өтуде  әрқайсысының  жұрнақтарын,  оның  мағыналық 
қызметі мен айырмасын тіл үйренушілерге саналы меңгерту үшін көрнекілік әдісін 
көбірек пайдаланған. Оқулық басындағы дәйектемеде өзі айтқандай, нақты мысал-
дарды кестемен көрсетіп талдату арқылы оқушының өзіне ереже шығартып, ережені 
мұғалім өзі қорытуы көзделген [9, 49]. 
Қазіргі таңда әдістемеде кеңінен қолдылып жүрген қатысымдық әдіспен оқытуды 
Қ. Кемеңгерұлы да іске асырып отырған. Қ. Кемеңгерұлының ұстанымы бойынша, 
оқыту әрекеті мүлде басқаша құрылуы тиіс, яғни оқыту әрекетінде барлық оқушы 
толық қатыса алатындай, оқи алатындай болып құрылуы керек. Оны әдіскер «сөйлеу 
жолы» деп атаған. Осындай әдіспен үйрету барысында әдіскер төмендегі жобалар-
ды ұсынады:
•  жат тілді оқытқанда, аса қиын жерлерді ғана ана тілімен түсіндіру керек;
•  жат тілді оқыту әдісі ана тіліндегідей болмауы керек;
•  сыртқы тұлғасы қиын орындарда жат тілден ғана тілге аудару керек;
•  тіл құралының ережелерін сабақта түсіндіріп отыру керек;

233
•  сыныпта кітап оқыту сабақтың негізі болу керек;
•  жат тілдің әдебиет тарихын толық оқытудың керегі жоқ;
•  жат тілде өлең-тақпақ айтуға үйрету керек;
•  кейінгі жылдарда жазуға жаттықтыру керек.
Өзге  тілді  аудиторияға  қазақ  тілін  оқытушы  ұстаз  өзге  ұлт  өкілдерінің  сөйлеу 
тілдерін  қазақшаға  бейімдеу  үшін,  кітап  оқыту  және  өлең-тақпақ  жаттаттыру 
тәсілдерін  жиі  қолданады.  Мұндай  талаптарды  орындатқызу  қазақ  тілінің  ерек-
ше дыбыстарын дұрыс айтып үйренуге, оқушылардың артикуляциялық базасының 
қазақ тіліне біршама тез бейімделуіне септігін тигізетіні анық. Өзге ұлт өкілдеріне тіл 
үйретуде жиі қолданылатын әдіс түрі – жаттықтыру әдісі. Қ. Кемеңгерұлының тілдің 
теориясын оқытқанда жаттықтыру әдісін жиі қолданғаны байқалады. Бұл әдісті ғалым 
жаттығуларды орындатқызу барысында жүзеге асырған. Мәселен, тіл үйренушілерге 
№ 27 мәтін тапсырмасын орындатуда жаттықтыру әдісін қолданады. Әдіскер «Етістік 
түбірлеріне өткен шақтың бар түрлерін жалғаңдар» деп шақыр, демал, кірле, терле, 
киін, қал, жет, сат, домбыра, тарт» етістіктерін береді. Қ. Кемеңгерұлы бірыңғай тап-
сырмалар арқылы жаттықтыру тіл үйренушілерді жалықтырып жіберетінін ескеріп, 
жаттығулардың  тапсырмаларын  түрлендіріп  отырған:  тіл  үйренушілерге  оқылған, 
тексерілген мақаланы көшірту, сөйлем құрастырту, жаңылтпаш айтқыздырып тілді 
жаттықтыру сияқты жұмыстар арқылы іске асырған. 
Қ.  Кемеңгерұлының  жоғарыдағы  ұстанған  жобаларының  ішіндегі  аударма 
тілін  сирек  қолдану  әдісі  де  бүгінгі  оқытудың  ең  басты  әдістерінің  бірі  болып  та-
былады.  «Жат  тілді  оқыту  әдісі  ана  тіліндегідей  болмау  керек»  деген  жобасы  да 
Қ.Кемеңгерұлының екі түрлі аудитория (қазақ тілін қазақ мектептерде оқыту және 
қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту) әдістемесін жетік білетіндігінің айғағы.
Қ.  Кемеңгерұлының  «Жат  тілді  оқыту  әдісі»  мақаласында  талдаған  ше-
тел  әдіскерлері:  Фриденберг,  Ганчина,  Кестернелердің  тиімді  әдістерін  өзі  де  тіл 
оқытуда  қолданып  отырғандығы  байқалады.  Мәселен,  Фриденбергтің  «Еңбек 
мектебіндегі әдісіндегі» жат тілді үйреткенде көз, құлақ, қозғалыс әдістерін қолдану 
керек деген пікірін қуаттаған. Сондай-ақ, Мамунаның «Алғашқы жылдарда оқыту 
әдісі  және  программ»  еңбегіндегі:  «Көз,  құлақ  сезімдерін,  қозғалыс  орындарын 
күшейту үшін әр түрлі нәрселер, суреттер, ойындар, өлеңдермен пайдалану керек. 
Әуелі класқа, одан кейін үйге, қораға, бақшаға, көшеге, қалаға, ауылға, мемлекетке, 
жер жүзіне тиісті нәрселер болуы керек. Суреттер сол жат елдің тұрмыстарын айқын 
көрсетерліктей болу керек. Өлеңдер ырғақты болғандықтан, әр сөзді дұрыс айтуға 
жаттықтырады.  Өлеңнің  арқасында  оқушының  құлағы  жат  елдердің  тіліне,  дыбы-
сына  жаттығады.  Әр  түрлі  ойынды  ойнағанда,  ойнаушылар  жаңадан  сөз  қосады», 
–  деген  пікірлерін  басшылыққа  алып  отырған  [7,  177].  Бұны  психолингвистикада 
«оқушының  сезім  мүшелеріне  әсер  ете  отырып  оқыту  әдісіне»  жатқызады.  Қазіргі 
оқытуда  бұл  әдіс  біршама  жақсы  нәтижелер  беретін  әдістердің  қатарына  жата-
ды. Әсіресе, тілді жедел түрде үйренгісі келетіндер үшін пайдалы. Бұл әдіс арқылы 
тілді үйрету барысында сөздерді, сөйлем үлгілерін, грамматикалық материалдарды 
оқушылардың естеріне тез сақтатуға болады. Демек, Қ. Кемеңгерұлы тілді оқытуда 
шетел әдіскерлерінің көзқарастарына сүйеніп, дәстүрлі емес әдістерді де сабақ ба-
рысында қолданып отырған. 
Қ.  Кемеңгерұлы  қазақ  тілін  өзге  ұлт  өкілдеріне  оқыту  әдістемесінде  жоғарыда 
айтылған белсенді оқыту әдісін тура осылайша атамаса да, оқушылардың өз бетінше 
жұмыс істеулеріне ерекше көңіл бөлген. Мысалы, ол оқушыларға мақаланы (мәтін) 
үйлерінен  дайындап  әкелуге,  тілмаштарға  (сөздік)  қарап  өз  беттерімен  түсінуге 
мүмкіндік туғызатын тапсырмалар береді. Әрі қарай мақалалық тілмашта кездескен 

234
сөздерден әліппелі тілмаш жасатып отырады. Содан соң оқыған мақалаға желі жа-
сату,  меңзес  (синонимдер)  сөздерді,  түрлі  мағынада  келетін  сөздерді  (омонимдер) 
жинатқызу, сөйлем құрастыру [9, 138] сияқты оқушылардың белсенділігін арттыра-
тын, өз беттерінше белгілі бір білім жүйесімен танысатын шығармашылық тапсыр-
маларды орындатқызып отырған. 
Қ. Кемеңгерұлы оқыту әдісінің тиімділігі мынада:
•  өзге ұлт өкілінің меңгерілетін материалға деген қызығушылығы артады;
•  тіл үйренушінің материалды меңгеру деңгейі жоғарылайды; 
•  тіл үйренушінің ауызша сөйлеу қабілеті дами бастайды;
•  тіл үйренушінің жұмыс жасау іскерлігі дамиды;
•  тіл үйренушінің қатысымдық іскерлігі мен дағдысы шыңдала түседі;
•  өз ойын еркін жеткізуге ұмтылады; 
•  өзіне-өзі бақылау жасайды.
Қ.  Кемеңгерұлының  өзге  ұлт  өкілдеріне  қазақ  тілін  оқыту  мәселесі  бойын-
ша  айтқан  ой-тұжырымдары  мен  пікір-көзқарасы,  оның  оқыту  әдістемесінде 
қолданған әдіс-тәсілдері өзінің маңыздылығын жойған жоқ, керісінше, әдіскердің 
өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуде қолданған әдіс-тәсілдері бүгінгі әдістемеде 
жалғасымын тапты.
  

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: