Совет молодых ученых инновационное развитие и востребованность науки в современном казахстане

171
гуру» на фоне обычной лексики: идиомы и паремические единицы стилистически 
выделены. Для них характерны: а) конкретность, наглядность, простота языковых 
средств выражения, связанная со спецификой бытовых сторон жизни человека; б) 
эмоциональность; в) непринужденность [1, с. 129–132].
Основная  сфера  функционирования  паремии  –  обиходно-разговорная  речь, 
одним  из  признаков  которой  является  наличие  окказионализмов.  С  целью  ситуа-
тивной конкретизации высказывания устойчивые сочетания обновляются и перео-
смысливаются.
Наряду  с  узуальными  языковыми  средствами  выражения  юмора  и  сатиры  ис-
пользуются  и  окказиональные.  Источником  окказионализмов  могут  служить  как 
допустимые погрешности, так и сознательное ненормативное употребление языко-
вых форм. Окказионализмы активны и в лексике, и в синтаксисе. Здесь широко ис-
пользуются языково-юмористические и сатирические средства.
К риторическим моделям создания языковых средств выразительности паремии 
относится метафорическая речь, созданная по новой норме с учетом нормы есте-
ственного языка. Сравнения, метафоры, метонимии являются не только образной 
сеткой, через которую воспринимается мир, но и определенное субъективное отно-
шение к миру, которое обуславливает характер видения мира и его ощущение, что 
весьма актуально для образования современных вариантов паремии. Языковые эле-
менты данных средств являются только одной стороной, другая – это элементы зна-
кового построения выразительного смысла, возникшие на основе операций транс-
формаций, тождества, смежности и контраста, соединяющих элементы в образные 
структуры, в результате чего происходит «приращение выразительного смысла», до-
бавление образного субэлемента. Они рассчитаны на создание эффекта убеждения, 
эмоциональной реакции и особой доказательности. В.И. Даль называет следующие 
«образцы всех прикрас риторики, все способы окольного выражения» [2, с. 20]:
- метафора: На него надо ежовые рукавицы; 
- аллегория: Угорела барыня в нетопленой горнице; 
- гипербола: У каменного попа ни железной просвиры; 
- метонимия: Сытое брюхо к ученью тупо; 
- синекдоха: Семеро топоров вместе лежат, а две прялки врознь; 
- ирония: Исплошила зима сватью в летнем платье; 
- противоположность: Дальше положишь, ближе возьмешь; 
- извращение: Над грехом старосты нет, а живет грех и над старостой; 
- двусмыслие: Смертью люди живут (гробовщики); 
- олицетворение: Весна говорит: уклочу, осень говорит: а вот я еще погляжу; 
- условность: Либо коня доброго держи, либо кнут; 
- опущение, недоговорка: От старых дураков молодым (дуракам) житья нет.
Исследуя базы данных (БД) окказиональных вариантов паремии (ОВП) в функ-
циональном аспекте, мы пришли к заключению, что при создании окказионализ-
ма весьма часто применяются различные стилистические приемы. Среди фигур, ис-
пользуемых в ОВП, можно выделить фигуры тождества, фигуры неравенства и фи-
гуры противоположности. Данный процесс заключается в совмещении лексических 
значений, в результате которого возникает третье предметно-смысловое значение 
«зримый семантизм» риторического или художественного образа [3, с. 208].
1.  В  фигурах  тождества  отношение  совмещения  осуществляется  на  основе  со-
единения значений языковых единиц, относящихся к одному и тому же предмету 
и мыслимых субъективно как идентичные. Сюда относятся сравнения, синонимы-
заместители, синонимы-уточнители и перифразы.

172
а) Метафора – семантическое явление, вызванное наложением на прямое зна-
чение слова добавочного смысла, который у этого слова становится главным в кон-
тексте [3, с. 134], например: 
Аппетит  приходит  во  время  еды  в  надежде  на  гостеприимство;  Where  there’s 
smoke there’s pollution;
б) Антономазия – замена имени известного лица выражением, в котором содер-
жится указание на его главную роль, функцию, предмет, имеющий к нему отноше-
ние, или троп, состоящий в метафорическом употреблении собственного имени для 
обозначения лица, наделенного свойствами первоначального носителя этого име-
ни, например: 
Куй железо, пока Горбачев; There are none so blind as Stevie Wonder;
в) И в литературе, и в обиходной речи часто используют сравнение по случайно-
му признаку, когда сопоставляются, казалось бы, вовсе непохожие и даже несравни-
мые предметы; однако затем выделяется какое-то свойство, чаще второстепенное, 
которое позволяет провести сопоставление, например:
В огороде бузина, а голод не тетка; Life is like a sewer... what you get out of it depends 
on what you put into it;
г) Классическим примером сопоставления по отдаленному признаку могут слу-
жить сентенции героя Ч. Диккенса из «Записок Пиквикского клуба», так называе-
мые веллеризмы [4, с. 84]. Остроумие сопоставления усиливается за счет внутрен-
ней структуры сентенций, каждая из которых строится на ложном противопостав-
лении, иронии, доведении до абсурда, например:
«Да будет свет», – сказал монтер и на полу развел костер; When the blind lead the 
blind get out of the way;
2. Фигуры неравенства также относятся к группам с достаточно устоявшимися 
моделями  семантического  комбинирования,  в  основе  неравенства  которых  лежит 
либо количественный, либо качественный признак. Смысл фигур – климакс (на-
растание) и антиклимакс (убывание) – состоит в интенсификации или уменьшении 
качества или значительности предмета, к которому относится высказывание. Соот-
носимые в градации элементы характеризуются определенной синтаксической од-
нотипностью, но допускают удлинение структуры третьего члена и придание чет-
вертому члену особой весомости. 
а) Ложное противопоставление: высказывание строится таким образом, что за-
ключительная его часть по своей форме будто бы противоречит началу, а на самом 
деле усиливает его, развивает, например:
Лучше синица в руках, чем утка под кроватью; Eat well, stay fit, die anyway;
б) Ложное усиление: заключительная часть высказывания подтверждает началь-
ную, но по существу – опровергает, уничтожает ее, например:
Не бей лежачего. Убедись, что за ним никто не стоит; A clear conscience is usually 
the sign of a bad memory;
в) Преувеличение (гипербола) – образное выражение, состоящее в преувеличе-
нии размеров, силы, красоты, значения описываемого объекта, например: 
Метал бисер перед свиньями, пока сам не захрюкал; It is better to light one candle 
than to... waste electricity;
г) Преуменьшение или смягчение (литота) – образное выражение, преуменьша-
ющее размеры, силу, значение описываемого объекта, например:
Простая ложка меда придает пикантный вкус бочонку с дегтем; A forest is in an 
acorn;
Эвфемизм – слова и выражения, смягчающие грубый смысл речи при описании 
негативных явлений жизни:

173
Плохому танцору Фаберже мешают; Better late than Pregnant;
д) Каламбур – фигура, построенная на несовместимости понятий. Прием двой-
ного  (множественного)  истолкования  применяется  в  различных  модификациях. 
Привычные, банальные сравнения переворачиваются, происходит разрушение об-
разного значения фразеологизма. Этот прием переосмысления ФЕ называют также 
буквализацией фразеологического значения, двойной актуализацией фразеологиз-
ма, восприятием фразеологизма в его необразном значении и т.д. [3, с. 121]. Калам-
бур основан на использовании омонимов. Игра слов построена на омофонных лек-
сических элементах, например:
В спорах рождаются папоротники; If leopard could cook would he ever changed his 
pots? 
Как видно из примеров, данный прием, не затрагивая грамматического состава, 
приводит к возникновению нового семантического значения паремии.
е) Парадоксы: стандартные, привычные выражения подвергаются незначитель-
ной перефразировке – в результате утрачивается их смысл, опровергается, меняет-
ся на противоположный. При этом может получиться и бессмыслица, но иногда в 
этой кажущейся бессмыслице содержится новый, более глубокий смысл, например:
Деньги не пахнут. Но по-разному; Don’t bite the hand that looks dirty;
3.  Фигуры  противоположности  относятся  к  парным  образованиям,  в  которых 
совмещаются противоположные по смыслу слова, словосочетания и предложения.
а) Антитеза: контрастное выражение понятий и суждений, представленное оп-
позициями  слов,  словосочетаний,  предложений,  где  повторяются  отдельные  эле-
менты или слова, но группируются они каждый раз по-разному. Или используют-
ся одни и те же элементы в разных комбинациях для выражения прямо противопо-
ложных мыслей, например:
Что можешь сегодня – сделай послезавтра. Будешь иметь два дня свободных; It 
takes one tree to make 10, 000 matches, but one match to burn 10, 000 trees;
б) Алогизм представляет собой синтаксическое соотнесение семантически несо-
относимых частей фразы с помощью ее служебных элементов, выражающих опре-
деленный тип логической связи (причинно-следственные, родо-видовые отноше-
ния и пр.), т.е. намеренное нарушение в речи логических связей с целью стилисти-
ческого эффекта, например: 
В огороде бузина, а голод не тетка или Голод не тетка, а в Киеве дядька; If you 
procrastinate long enough, someone else will take over. Or not;
Видами алогизма являются оксюморон и перевернутая гипербола.
в) Оксюморон представляет собой комбинирование противоположных по зна-
чению лексических единиц, обозначающих взаимоисключающие понятия, которые 
в сочетании дают новое значение, вскрывающее глубокое содержание. Оксюморон, 
по определению, – бессмысленное, на первый взгляд, соединение несоединимого, 
нонсенс. Это то, что может быть названо концептом, схватыванием вещи или собы-
тия в его единстве, благодаря которым только и возможны нонсенс и парадокс. С.С. 
Неретина отмечает, что оксюморон – либо совпадение противоположностей, про-
изводящее эффект преображения, эвристики при столкновении разных логических 
суждений относительно одного и того же, либо ирония, разворачиваемая в поле осо-
знания ошибки или неправильности суждения [5, с. 205], например:
Век  живи,  век  учись  и  дураком  помрешь;  Early  to  bed  early  to  rise,  don’t  bother 
you’ll still have bags under your eyes;
г) Доведение до абсурда: вначале как бы соглашаются с мыслью автора, а в са-
мом конце, краткой оговоркой изменяют весь смысл предшествующей фразы, на-
пример: 

174
Будет и на нашей улице праздник, хотя она и тупик; Eat well, stay fit, die anyway;
д) Остроумие нелепости: в этом приеме есть много общего с приемом доведе-
ния до абсурда, но если доведение до абсурда достигается путем преувеличения, или 
гиперболы, то остроумие нелепости заложено в самой ситуации, противоречащей 
здравому смыслу и повседневному опыту. Здесь имеет место соединение логически 
несовместимых высказываний, так называемая ляпалиссиада, например:
«Лучше поздно, чем никогда», – сказал один еврей, положив голову на рельсы 
после отхода поезда; Three may keep a secret, if two of them are dead;
е) Ирония – это прием, основанный на противопоставлении формы и смысла. 
1.  В  синтаксической  стилистике  антифраза  –  это  стереотипная  конструкция, 
всегда выражающая лишь иронический смысл, например: 
Умом Россию не понять – безумству храбрых поем мы песню; It is better to light 
one candle than to... waste electricity;
2. Смешение речевых стилей и его разновидность – несоответствие стиля речи и 
ее содержания – также используются для выражения иронии, например:
Яйца курицу дисциплинируют; When a man has a wrinkled shirt and missing but-
tons, he should do one of the two things: either get married, or get divorced;
 
Необычный прием среди русских окказиональных вариантов – соединение 
паремии и физической или математической формулы, например:
Работа не волк, а произведение силы на расстояние; Время – это деньги, истра-
ченные на дни;
Намек  на  фразу,  которую  не  принято  произносить  в  обществе.  Наиболь-
ший  эффект  достигается,  когда  намекают  на  нечто  недозволенное,  например: 
Взятку сексом не испортишь; A condom a day keeps you doctor away;
Во всех этих приемах типичными для сопоставляемых языков являются выход 
за  пределы  формальной  логики,  деформация  фразеологической  нормы,  наруше-
ние автоматизма, возможность декодировать информацию, заключенную в ОВП, и 
осознать логическую ошибку [6, с. 117]. В сознании адресата образуется оппозиция 
«известное – неизвестное», причем, как было указано выше, известное (инвариант) 
является языковым явлением, а неизвестное (вариант) – речевым. Функция окка-
зиональной вариативности заключена в экспрессивности, которая, как справедли-
во утверждает Эр. Ханпира, заключена в незаданности варианта (или его малой за-
данности) языковой системой [7, с. 304]. Разрушение монолитности, свойственной 
фразеологизмам, придает высказыванию большую эмоциональность и выразитель-
ность. Окказиональная вариативность – творческая актуализация внутренней фор-
мы и раздельнооформленной структуры паремии путем нарушения фразеологиче-
ской нормы в речевой практике.
Как следует из сопоставления, все перечисленные приемы свойственны как для 
русского, так и для английского языков, так как в обоих языках функциональны-
ми средствами являются стилизация, комизм и гротеск. В основе механизма обра-
зования фразеологического значения в современных русском и английском языках 
– метафоризация, тенденцией которой является установка на субъективное перео-
смысление, снижение, негативную оценку, эпатаж, регулярную актуализацию иро-
нической образности.
Список использованных источников
1. Брандес М.П. Стилистка немецкого языка. – М.: Высш. школа. 1983. – 272 с.
2. Даль В.И. Пословицы русского народа. //В 3 т. – М : Русская книга, 1996. – 2080 с.
3. Голуб И.Б. Стилистика русского языка. – М.: Айрис-пресс, 2004. – 448 с.

175
4. Fleischer W. Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache. – Leipzig: VEB Bibl.Institut, 1982. – S. 
250.
5. Неретина С.С. Тропы и концепты. – М.: Российская академия наук, ин-т философии. 1999. 
– 275 с.
6. Биллевич В. Школа остроумия или как научится шутить. – М.: Вильямс. 2005. – 331 с.
7.  Ханпира  Эр.  Окказиональные  элементы  в  современной  речи  //Стилистические  исследова-
ния. – М.: Наука. 1972. – 320 с.
8. http://5enotov.by.ru/index.htm
9. http://www.Fomenko.ru 
10. http://www.home.rhein-zeitung.de/ 
11. zemlyan@mail.ru 
12. Антология современного афоризма : Классика XXI века: Сборник. – М. : РИПОЛ классик, 
2006. – 928 с.
13. Боксер В.О. Новейшая история России: афоризмы и частные определения /В.О. Боксер. – 
М.: ОГИ, 2004. – 143 с.
14. Гарин И.А., Гарина Е.В. Афоризмы о братках, новых русских, олигархах. – Спб. : Вектор, 
2006. – 157 с.
15. Зернистые мысли наших политиков /Сост. В.К. Душенко – М.: ЭКСМО-пресс, 2000. – 272 с.
16. Малкин Г. Большая книга афоризмов для очень умных : Умнеть надо незаметно: Сб. афориз-
мов. – М. : РИПОЛ классик, 2005. – 544 с.
17. Много шуток из ничего: «Красная бурда». – Екатеринбург : У-Фактория, 2006 – 528 с.
18. Мокиенко В.М., Вальтер Х. Прикольный словарь (антипословицы и антиафоризмы). – Спб.: 
Нева, 2006. – 282 с.
Резюме
В статье анализируются стилистические приемы видоизменения пословиц и поговорок, свой-
ственные вариантам паремии в русском и английском языках, так как функциональными средства-
ми являются стилизация, комизм и гротеск в обоих языках.
Түйіндеме
Мақалада  функционалдық  амал  стилизация,  комизм  және  гротеск  болғандықтан,  орыс  және 
ағылшын  тілдерінің  паремиясына  тән  нұсқауларға  байланысты,  мақал-мәтелде  өзгеріс  түрлерінің 
стилистикалық тәсілі талданады.
Рамазанов Сымбат Садырқанұлы
Халықаралық Бизнес университетінің «Мемлекеттік және жергілікті басқару» 
мамандығының магистры
Ғылыми жетекшісі: Берикболова Асель Жумагалиевна
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ аға оқытушысы. ф.ғ.к.
sTend-uP ЖӘНЕ ОНЫ КӨРСЕТУДІҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
Тақырыптың  өзектілігі.  Бүгінгі  таңда  қоғамымызда  қолданыс  аясы  кеңейіп 
келе жатқан мемлекеттік тілдің мәртебесін арттыруда БАҚ-тың және онда қызмет 
атқаратын журналист маманның рөлі зор. Осы тұрғыдан алып қарағанда БАҚ-тың 
ең қуаттысы – теледидардағы журналист маманның кадрдегі сөзі мен тіл мәдениеті 
мәселелерінің  қыры  мен  сырын  меңгеру  болашақ  журналист  маман  үшін  ауадай 
қажет. Осы қажеттілікті өтеуден тақырыптың өзектілігі туындайды. Бұл мәселенің 
жан-жақты  зерттеуді  қажет  ететіндігін,  осы  уақытқа  дейін  қазақ  тілінде  ақпарат 
таратудағы стендап және оның маңызы яғни журналистің кадрдегі сөзіне қатысты 
іргелі зерттеу жұмыстарының жоқтығын ескерсек, тақырыптың өзектілігі нақтылана 
түседі. 

176
Жұмыстың мақсаты. Журналистің кадрдегі сөзі мен тіл мәдениеті мәселелерінің 
теориялық және тәжірибелік негізіне жан-жақты зерттеу жүргізу- жұмыстың басты 
мақсаты. 
Аталған мақсаттан төмендегідей міндеттер туындайды: 
-  стендап  жасаудағы  тележурналистің  сыртқы  келбетінен  бастап,  сөйлеу 
мәдениеті,  өзіндік  қалыптасқан  имиджіне  назар  аудара  отырып,  стендап  туралы 
түсініктерді бір жүйеге келтіру; 
- ақпаратты оңтайлы жеткізудегі стендаптың маңыздылығын ашу;
- стендап жасаудағы алғышарттарды анықтау;
- тележурналистің стендап жасаудағы шеберлігіне назар аудару; 
-  еліміздегі  телеарналардағы  журналистер  қауымының  көрерменге  ақпаратты 
әсерлі  етіп  жеткізу  барысында  өздерінің  дайындаған  бейнекөрсетілімдерінде 
қолданған stend-up-тарына сараптама жасау мақсатында, телекөрермен күнделігін 
жүргізу арқылы бітіру жұмысын тәжірибелік материалдармен, журналистік сараптама 
жасалаған  мысалдармен  байыта  түсу.  Отандық  арналардағы  тележурналистердің 
түсірген стендаптарына талдау жасай отыра, нақты мысалдар келтіру.
-  телеарналардағы  стендаптың  көрінісі  және  оны  сәтті  көрсету  жолдарын 
анықтау;
- стендапты көрсетудің тиімді жолдарын анықтау.
Зерттеу  нысаны.  Қазақстандық  телеарналардағы  «төртінші  билік»  өкілдерінің 
дайындаған  стендаптарын  мысал  етіп  алу,  оған  зерттеу  жүргізу.  Жаңалықтар 
барысындағы  сондай-ақ,  бағдарламалар  мен  хабарларда  бейнематериалдары, 
олардың жасалу жолдарына, бейне қатардың соңында немесе ортасында берілетін 
стендаптың қалай жасалатындығына назар аудару зерттеу нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің  әдістері.  Теориялық  материалдарды  жинақтай  отырып,  оларды 
тәжірибе  жүзінде  қалай  қолданылатындығына  мән  беру  барысында  салыстыру, 
жүйелеу, аудару әдістерімен қоса журналистік зерттеу мен сараптама жүргізу әдіс-
тәсілдері алынды.
Зертеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысында отандық және шетелдік ғалымдардың 
тележурналистика саласына байланысты еңбектері, мерзімді басылымдар мен баспа 
өнімдері,  аудио,  БАҚ-тың  тілдік  материалдары  және  нормативті  сөздіктердегі, 
интернет  желісіндегі  материалдар  пайдаланылады.  Қ.  Тұрсын,  Н.  Омашев,  Ж. 
Әбділжәділқызы,  Қ.  Мұқанова,  П.  Шеремет  сынды  жекелеген  авторлардың 
зерттеулерін ерекше атауға болады. 
Жұмыстың  ғылыми  жаңалығы.  Тележурналистің  тіл  мәдениеті  мәселелері 
туралы бірқатар ғылыми мақалалар болғанымен, тележурналистің кадрдегі сөзі және 
тіл мәдениеті мәселелері бірлікте қазақ тілінде тұңыш рет зерттеу нысанына алынуы 
және еліміздегі телеарналардағы журналситердің белгілі бір ақпарат өнімін берудегі 
стендаптарына зерттеу жүргізілуі жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады. 
Жұмыстың  теориялық  құндылығы.  Зерттеу  материалдары  журналистиканың 
өзара  қатысты  мәселелері  бойынша  тележурналистика,  радиожурналистика 
мәселелеріне  арналған  еңбектерге  үлес  қосуды  көздейді.  Жұмыс  нәтижелерін 
тележурналистика  бойынша  жазылған  еңбектерде,  теледидар  мәселелерінің  түрлі 
салаларының өзара байланысын сипаттайтын зерттеулерде пайдалануға болады. 
Жұмыстың  практикалық  құндылығы.  Зерттеу  жұмысының  нәтижелерін  экран 
тілін  үйретуге  арналған  оқулықтар  мен  әдістемелік  жұмыстарда,  жоғары  оқу 
орындарында тележурналистикаға арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, 
журналистика  теориясы  мен  практикасына  арналған  арнайы  курстар  мен  арнайы 
семинарларды өткізу үшін пайдалануға әсерін тигізеді деп санаймыз. 

177
Елдік  мәселенің  оң  шешім  таппағы,  дербес  бағыттан  ауытқымауы  ақпарат 
кеңістігіміздің қауіпсіздігіне тікелей байланысты. Бүгінгі күннің талассыз ақиқаты 
– осы [1, 5]. Бүгінгі таңда журналистиканың теледидар саласындағы журналистері 
жаңа  бағыт  пен  заманауи  технологияларды  қолдану  арқасында,  халыққа  ақпарат 
жеткізуде әртүрлі формаларды қолдануда.
Қазақ ұлттық теледидарының «Ақпараттар ғасырындағы» басты мәселесі – жаңа 
пішін,  соңғы  түр,  экрандық  тіл,  техникалық  қарулану,  жүргізушілік  шеберлікті 
дамыту  болып  отыр.  Уақытпен  үндестік  тауып,  бейнелік  шешім,  ритмикалық 
ырғақтылыққа мән беріп, көрермен жүрегіне толқыныс пен толғаныстың тұтастығын 
біріктіре білу жаңа бір дүние танымға бастайды [2, 104].
Авторлық  мәтін  –  теледидардағы  репортаждың  ең  басты  элементтерінің  бірі. 
Сіздің интонацияңыз, сөздердің реттілігі, тіпті тоқтап жасаған кідірісіңіз – мұның 
бәрі репортаждың эффектілігін күшейтеді. Тележурналистің басқа бұқаралық ақпарат 
құралдары  өкілдерінен  яғни,  газет  пен  радиодағы  әріптестерініен  ерекшелігі  бар. 
Теледидардағы репортерге кадрде көрінуге мүмкіндік беріледі, нақтылап айтқанда, 
журналист өзін болып жатқан оқиға орнынан көрсете алады. Ал басқа БАҚ өкілінің 
мұндайға қолы жетпейтіндігі рас [3, 1]. 
Репортаж – оперативті жанр. Репортеж – өзінің нақтылығы мен документтілігінің 
негізінде тиімді жанр болып есептеледі. Тікелей жүргізілген репортаж бен студияда 
жазылған  репортаждың  арасы  алшақ  келеді.  Кейде  репортажға  берілетін  уақыт  аз 
болады да, оқиғаны түгелдей сидыруға мүмкіндік болмай қалады. Ондайда репортаж 
қысқартылып  жүргізіледі.  Репортаж  арасында  интервью  алуға  да  болады,  бұлш 
оқиғаны нақтылай түсуге көмектеседі. Тікелей репортаж жүргізу барысында репор-
тер журналист те, режиссер де, оператор да бола алу керек [4, 17].
Теледидения  –  бұқаралық  ақпарат  құралдары  ішіндегі  ең  аудиториясы  көп, 
беделдісі.  Ақпарат  құралы  ретінде  ол  адамдарға  тек  жаңалықтарды,  күнделікті 
ақпаратты таныстыруды ғана мақсат етпейді, сонымен қатар көрерменге ой тастап, 
қоғамдық пікір қалыптастырады [5, 72]. Кадрдегі жұмыс – теледидардағы ең өзекті 
мәселе.  Ол  сіздің  мәтініңізге  эмоция,  репортаждың  мағынасын  және  автордың 
беделін асырып, көрерменге материалды қабылдауды жеңілдетеді. Ағылшын тіліндегі 
етістік  «stand  up»  «отырған  жерден  тұру  керек»  деген  мағына  береді.  Журналистің 
қандай  да  бір  ақпаратты  көрерменге  жеткізу  мақсатында  кадрдегі  көрінсін  қазіргі 
таңда stand up – стендап деп атайды [3, 1].
Мысал:  «Қазақстан  –  Өскемен»  телеарнасының  2010  жылғы  3  наурыз  күні 
«Ақпар» жаңалықтар бағдарламасында нәзік жандарды қала әкімінің құттықтауына 
қатысқан Айдана Қырғызәлі өзінің репортажын мынадай стендаппен бастады: «Ая-
улы жар, ардақты ана сондай-ақ, мемлекеттік қызметкер. Иығына нар көтермес жүк 
көтеретін  нәзік  жандардың  бір  легі  қалалық  әкімдікте  қызмет  етеді.  Айта  кеткен 
орынды олардың еткен еңбегі ұшан теңіз. Әйтсе де, мойындау керек, ер азаматтың 
құрметінсіз,  ер  азаматтың  еркелетуінсіз  біз  гүлдей  жайнай  алмаймыз.  Бұл  туралы 
Ислам Алмаханұлы не ойлар екен?»
Жидегүл Әбдіжәділқызы былай дейді: «Stand-up» – ағылшын тілінен аударғанда 
позиция,  тірек,  өзек,  негіз,  бір  нәрсені  нысанаға  алу  деген  мағынаны  білдіреді 
екен. Демек, журналистің кадрдегі сөзі оның журналистік позициясын танытатын, 
көзқарасын аңғартатын, ешкімге ұқсамайтын, өзіне ғана тән толтаңбасы, сюжеттің 
қайталанбас  сәті,  көрерменге  ұсынылған  материалдың  мәні  болуы  шарт.  Стендап 
төмендегі жағдайларда жасалады.
  «Stand-up»,  біріншіден,  тележурналистің,  кәсіби  тілімен  айтқанда, 
телерепортердің оқиға орынында болғанын бейнелі дерекпен дәйекті ету үшін жа-

178
салады. Мұнда, бірінші кезекте (алдыңғы планға) репортердің өзі ғана емес, ол ре-
портаж жүргізіп тұрған оқиға орнының көрінісі, соның анық көрітетін детальдары 
шығуы тиіс. Кейде керісінше телерепортердің кескін-келбеті экранды жабады да, ар 
жағында не болып жатқаны мүлде назардан тыс қалады. Мұның өзі – телерепортердің 
кәсіби  деңгейінің  төмендігін  көрсететін  бірден-бір  мысал.  Түптеп  келгенде, 
экрандағы  көріністік  қатар  репортердің  оқиға  ортасында  болағанын  дәлмедәл  си-
паттауы  керек,  яғни,  журналист  сол  жерден  тіл  қатып,  оқиға  барысын  баянда-
уы хақ. Стэндаптың бұл түрі әдетте сюжеттің басында беріледі. Өйткені, мұның өзі 
телепортердің оқиға куәгері екеніне айғақ ретінде ұсынылады да, бірден көрермен 
назарын аударып алуға ықпал етеді [6, 112].
Мысалы  «Қазақстан  –  Өскемен»  телеарнасының  2010  жылғы  9  наурыз  күні 
«Ақпар» жаңалықтар бағдарламасында биатлон спорты бойынша өтіп жатқан жарыс 
жайындағы репортажда Әсем Қайратбектің стендапы (бейнематериалдың ортасын-
да) көрсетілді: «Шапшаңдық пен мергендік биатлон спортының негізгі заңы осы». 
Журналистің кадрде көріну кезінде телекөрермен қауым жарыс болып жатқан жерді 
көріп, ол ақпаратты беруде стендаптын маңыздылығы артта түседі.
Екіншіден, телерепортердің оқиға, құбылыс, я болмаса, қандай да бір пробле-
ма төңірегінде қорытынды ой түйіп, тұжырым айтып, болжамды пікір білдіруі үшін 
және  көрерменге  ұсынар  кадар  болмағанда  жасалады.  Бұл  оқиғаны  көзбен  көріп, 
куәгер ретінде айтатын әңгімеден әлдеқайда маңызды, терең мағыналы, аса мәнді 
дүние  болуы  тиіс.  Стэндаптың  бұл  түрі,  әсіресе,  бір  оқиғаға  қатысты  екі  жақты 
көзқарас пайда болып, даулы пікір туындаған кезде оған журналистің өз тарапынан 
объективті баға беруі үшін жасалады да, сюжеттің соңғы түйіні ретінде ұсынылады. 
Қазіргі  таңда  әлемдегі  ақпараттық  агенттіктер  мынадай  кәсіби  принциптерді 
ұстанады екен: Біріншіден, жеделдіктен де гөрі дәлдік артық, екіншіден, сенсация-
дан да гөрі әділеттік құнды, үшіншіден, жалпы телематериалды бере салғаннан гөрі, 
сюжетте нақты оқиғаның көрініс табуы әлдеқайда маңызды. 
Тележурналистика зерттеушісі, профессор Марат Кәрібайұлы Барманқұловтың 
тұжырымына  сүйенсек,  «Қалың  көпшілік  үшін  айтулы  оқиғалардың  бәрі  дерлік 
ақпараттан  орын  алады.  Ал  журналистік  ақпаратсыз  өмірде  болған  оқиға  да, 
тіршіліктен  орын  алған  құбылыс  та  ізім-қайым  оғалып  кетпек».  Демек,  стендап 
жасаған  телерепортер  көрерменге  шынайы  ақпаратты  ұсынып,  ақиқатын  айтуы 
шарт [6, 112].
Мысалы  «Қазақстан  –  Өскемен»  телеарнасының  2010  жылғы  27  қаңтар  күні 
«Жаңалықтар» бағдарламасында тастанды балалардың саны жылдан жылға көбейіп 
келе  жатқандығын  айтып  дабыл  қаққан  Айдана  Қырғызәлі  өзінің  репортажында 
тұжырым ой қоысп, негізгі мәселені алға тарата отыра өзі бейнематериалдың орта-
сында көрінеді: «Айналайын, ақ бөпем, Ақ бесікке жат көкем. Ананың бесік жыры 
бұйырмаған 105 бала былтыр жетімдер үйіне өткізілсе, биылғы жылдың бір айын-
да олардың саны онға жеткен. Алланың берген ана деген қасиетті атынан айрылған 
көкек аналар саны жыл артқан сайын артып келеді».
Үшіншіден, стендап журналистің бір ой мен екінші ойды ұштастыру үшін, бір 
тақырыптағы екі мәселені қатар қамтуы үшін жасалады. Сондықтан да стендаптың 
бұл  түрі  сюжеттің  ортасында  беріледі  [6,  112].  Сонымен  қатар,  практик  мамандар 
стендап жасаудың осы үшінші түріне репортер бір тақырыптан екінші бір тақырыпқа 
ауысу үшін де кадрде көрінуі мүмкін дейді.
Мысалы «Қазақстан – Өскемен» телеарнасының 2010 жылғы 3 наурыз күні «Ра-
уан» ақпараттық – ойын-сауықтық бағдарламасында «Сән мен сымбат» айдарында 
қыз-келіншектерге косметиканы қолдану бойынша кеңес беру мақсатында Салтанат 

179
Кеңесбекқызының стендапы бейнематериалдың ортасында бір тақырыптан екінші 
тақырыпқа  ауысу  мақсатында  қолданған  :«Әрине,  сұлулық  пен  әдемілік  әлемді 
сақтайды.  Дегенмен,  әрбір  қыз  немесе  болмаса  әйел  өзін  сұлу  әрі  әдемі  сезінгісі 
келеді.  Ол  үшін  еңбастысы  бізге  қажеті  дұрыс  әртүрлі  косметикалық  құралдарды 
пайдалана білу. Ал дегенмен де осы косметика сөзінің түп төркініе үңілетін болсақ 
бұл әдемілік, өрнектеу деген мағынаны білдіреді екен. Ал ХХ ғасырдың басында Еу-
ропада қолданысқа енген косметиканың алғашқы түрлерін көбінесе театр әртістері 
пайдаланды»  деген  соң  макияж,  оны  қалай  жасайды  деген  сұратарға  жауап  іздеп 
макияждың не екендігі жайында толық қанды ақпарат береді.
Бірнеше сюжеттер мен сюжеттік байланыстары бар көлемді болып келетін репор-
таждарда бір тақырыптан екінші тақырыпқа ауысу қажеттілігі болады. Сондықтан 
бір тақырыптан екінші тақырыпқа ауысарда стендап қолданылатыны анық. Мыса-
лы, репортер бір адам жайында әңгімені аяқтай келе, ақырын ғана басқа тақырыпқа 
ауыстырып әкетеді [3, 2].
Stend-up – телерепортердің жұртшылықпен кезбе-көз, бетпе-бет жолықан сәттегі 
ашып айтар ақиқаты, жүрегін жарып шыққан шындығы, өзге ешкімді қайталамайтын 
өзіндік өрнегі, сюжеттің өне бойындағы бейнелік қатарда көрсетілмей қалған, син-
хронда,  яғни,  қатысушылардың  берген  сұхбатында  айтылмай  қалған  мәселенің 
мәнін қысқа да нұсқа, дәл тауып, көрерменнің жетесіне жеткізуі. Лингвист – ғалым 
Ахмет Байтұрсыновтың тілімен айтқанда, стэндап ділмар сөз деуге болады.
Ендеше  stend-up  –  тележурналистикадағы  айтары  бар  авторлардың  афоризмі, 
анығын көрсететін айғағы, қара қылды қақ жаратын тура сөзі деген тұжырым жаса-
уымыз негізді болса керек [6; 113] .
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында, телеарналардағы стендаптарға журналистік 
сараптама жасай келе, стендапды көрсетудің тиімді жолдарын ұсынамыз. Біріншіден, 
ақпарат жеткізуші репортердің таңдаған фоны. Стендап түсірген кезде ең басты на-
зар аударатын жайт – репортердің стендап түсіретін фонын дұрыс таңдауы. Стептап-
ты бастамас бұрын жасайтын сюжеттің қалай басталып және аяқталу соңы қандай 
бейне қатармен толықтырылатындығын алдын-ала ойластыру керек.
Екіншіден,  тележурналистің  кадрдегі  орынын  анықтау.  Бұл  арада  журналист 
көрермен  қауымғаақпарат  жеткізу  үшін  өзін  қандай  планда  көрсеткенгі  дұрыс? 
Мәні,  осы  сұрақ  төңірегінде  ойланған  жөн.  Яғни,  үлкен,  орташа  немесе  жалпы 
план. Сондай-ақ, стендап жасағанда алдымен болып жатқан оқиға көрініп, сосын 
бейненің бір шетін репортер атын атап, өзінің туындысына қолын қояды.
Үшіншіден,  басты  назарда  ұстанатын  нәрсе  кадрдегі  репортердің  қозғалысы 
қандай  болмақ?!  Ол  кадрде  қандай  іс-әрекеттер  жасайды.  Мүмкін  қолына  микра-
фонды ұстап, болған оқиға фонында ақпарат жеткізеді.
Төртіншіден, репортердің кадрде сөйлейтін сөзі. Кадрден беретін ақпарат нақты 
әрі  түсінікте  де  қысқа  болағаны  жөн.  Сонымен  қатар,  бұл  арада  журналист  тіл 
мәдениеті мәселелеріне баса назар аудару керек сөйлеу шеберлігі, интонация, екпін, 
сөйлеу мәдениеті.
«Стендап түсіргенде репортерларға диванда жатып, басына теріден тігілген қалпақ 
киіп отырып, чемодан ұстап және тағы да көптеген жайттарда кадрде көрінулеріне 
тыим салған», – дейді Ресейлік тележурналистиканы зерттеуші ғалым П. Шаремет.
Сондай-ақ, зерттеу жұмысының қорытындысы ретінде стендап жазар алдында 
төмендегі жайттар есте ұстауды ұсынамыз:
 
– Репортер өзіне жарасымды киім киіп, шашы ретке келтірілген болуы керек;
 
– Корреспондент  кадрде  өзін  еркін  сезінуі  керек,  олай  болмаса  репортаждың 
мән-мағынасын бұзып жіберуі мүмкін;

180
 
– Стендап жазып жатқанда журналист камераға қарау керек. Есіңізде болсын, 
сіз экранның ар жағындағы көрерменмен тілдесесіз.
 
– Стендап түсірер алдында және аяқтаған соң кідіріс жасау қажет. Бұл артынан 
монтаж жасағанда қажетті болды.
 
– Бірнеше дубль жасағаныңыз дұрыс. Себебі, кей жағдайларда сөздердің авто-
матты түрде қате дыбысталып кеткенін өзімізде байқамай қаламыз. Сондықтан да, 
сізде үш нұсқаның бірін таңдауға мүмкіндігіңіз болсын.
 
– Кей  уақытта  көп  дайындалу  керек  болады.  Егер  де  сіз  кадрде  сөйлейтін 
сөзіңізден жаңылып қалам десеңіз, онда керекті деген сөздеріңізді арнайы бір бетке 
жазып өзіңізбен бірге алғаныңыз дұрыс.

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: