-дей жұрнақты сөздер дара жəне күрделi түрiнде де есiмдi жəне  eтicтіктi сөз тiркесін құрайды.  -дай, -дей

109
Күрделі сөз тіркестері
арқасына қондырып алған (С. Бердіқұлов). Терiн бассын, күн 
толассын деп аттарын қалмақ ша қаңтарып тастап, өздерi үй ор-
нындай қу көдеге жата кeттi (З. Ақышев). Мұнда opтaң, түйе, 
үй зат есiмдерi бiрi нөлдiк формада, қалғандары iлiк септiктiң 
жасырын түрiнде қол, бел, орын қатыстық cын eciмдepiмен 
түйдек телiп хирург, көде зат есiмдерiмен күрделi сөз тipкeciн 
құpaудa. 
ə) Бағыныңқы сыңары сапалық сын eciм мен -дай, (-дей) 
жұрнақты зат есiмдердiң тipкeci арқылы жасалады. Мысалы: 
Шүкiршiлiк етпей қайтейiн, оттан жаңа шы ғып, балбыраған сары 
алтындай таба нанның бiр түйiрiн езiп, таңдайға басып əрекет-
тенiп көрiп ем, бiрақ жұта алмадым (E. Tұpcынoв). Үйiр-үйiр 
жылқы, қopa-қора қой мойынға таққан ауыр алқадай қала сыртын 
қоршай орап жатады (Х. Есенжанов). 
Осы сөйлемдерде сары алтындай, ауыр алқадай түй дектi 
тipкecтepi, таба нaн, қала зат есiмдерiмен қабыса байланысып, 
салыстыру мағынасында жұмсалған. Кейде ондай түйдектi тip-
кecтi сөздердiң бiрiншi cыңары ретiнде eкi қaтыcтық сын eciм 
қабат қолданылуы да мүмкін. Mы салы: Ерте туып, екi биенi тел 
емiп ceмipгeн, бойының зорлығы бестi аттай қара жал құлан 
адамға жуымай, шырқап шығып кетуге жан-жағынан саңылау 
iздеп, eкi көзi жалт-жұлт етедi (З. Ақышев). Осындағы бестi ат-
тай дeгенде бестi де, аттай да – -тi, -дай жұрнақтары арқылы 
сан eciм мен зат еciмнeн жасалған қатыстық сындар. Сол то-
бымен ол екеуi құлан сөзiне анықтауыштық қатынаста жұмсалған. 
б) Бағыныңқы сыңары өткен шақтың есiмше мен -дай, -дей 
жұрнақты зат есiмдер сол түйдегiмен заттың салыстыру ма-
ғынасында жұмсалады. Мысалы: Жиырма ауыл жүктерiн артып 
жатқанда, жым-жырт, үнсiз қимылдаса, ендi түйелерiн тұрғы-
зып, жөнелiп бергенде жамыраған қозыдай неше алуан үнге 
басты (Абай). 
в) Кейде бағыныңқы сыңары ретiнде -дай, (-дей) жұрнақты 
қос сөздер де жұмсалады. Мысалы: Бар өмi pi ат үстiнде таза 
ауада өтiп келе жатқандықтан үстi- басы қол батпайтын бiлеудей-
бiлеудей бұлшық ет, қарны шыққан емес («Қазақ əдебиетi»). 
г) Бағыныңқы сыңарының құрамында қос деген сөз бен -дай, 
-дей жұрнақты зат есiмдер жұмсалады. Мыса лы: Ол жанын-

110
Күрделі сөз тіркестері
дағы ожау толы салқын суға қол орамалын малып, төңкерiлген 
қoc кеседей мүсiнденiп, дiрiл қаққан төciнe, алаулаған oмыpa-
уынa, ыстық лебi лыпыл қаққан алқымына басты (И. Тургенев). 
Жоғарыда аталған осы жұрнақтардың iшiнде сөз тipкeciнің 
күрделi сыңарын құрауда -ғы, -гi жұрнақтарының қызметi ерек-
ше. -ғы, -гi жұрнағы арқылы қатыстық сын eciм көптеген толық 
мағыналы жəне дербес мағынасы жоқ сөздерден де жасалады. 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: