Тарих – история – history әож 378: 001

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                           Хабаршы №4 (52), 2014 ж.  
 
167 
 
ҚҰҚЫҚ, ӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ ФИЛОСОФИЯ 
ПРАВО, СОЦИОЛОГИЯ И ФИЛОСОФИЯ 
RIGHT, SOCIOLOGY AND PHILOSOPHY 
 
УДК 001 
 
НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СТУДЕНТА ЗАЛОГ 
ИХ УСПЕШНОСТИ В ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ  
 
Р.Н. Бегайдарова, ст.преподаватель  
(г. Алматы, Казахский государственный  
женский педагогический университет) 
 
 
Аннотация:  В  статье  рассмотрены  вопросы  значения  готовности  к  научно-
исследовательской  деятельности  студентов  вуза  для  их  профессионального 
самоопределения.  Анализируются  различные  точки  зрения  на  понятия  «готовность  к 
научно-исследовательской  деятельности»,  конкретизируются  определения  научно-
исследовательской  и  исследовательской  деятельности,  а  также  их  соотношения  с 
понятием «исследовательская работа» в контексте профессионального самоопределения. 
Ключевые  слова:  научно-исследовательская  деятельность,  готовность  к  научно-
исследовательской деятельности, профессиональное самоопределение студентов. 
Научно-исследовательская  работа  студентов  является  одной  из  важнейших  форм 
учебного процесса.  Научные лаборатории и кружки, студенческие научные общества и 
конференции,  всё  это  позволяет  студенту  начать  полноценную  научную  работу,  найти 
единомышленников  по  ней,  с  которыми  можно  посоветоваться  и  поделиться 
результатами  своих  исследований.  Так  или  иначе,  исследовательской  работой 
занимаются  все  студенты  вузов.  Написание  рефератов,  курсовых,  дипломных  работ 
невозможно  без  проведения  каких-то,  пусть  самых  простых  исследований.  Но  более 
глубокая  научная  работа,  заниматься  которой  студента  не  обязывает  учебный  план, 
охватывает лишь некоторых. Студент, занимающийся научной работой, отвечает только 
за себя; только от него самого зависят тема исследований, сроки выполнения работы, а 
так же, что немаловажно, и будет ли выполнена работа вообще. Затрачивая своё личное 
время,  студент  развивает  такие  важные  для  будущего  исследователя  качества,  как 
творческое  мышление,  ответственность  и  умение  отстаивать  свою  точку  зрения.  Со 
стороны  преподавателя  необходимы  доброе  внимание  и  поддержка,  без  которых 
студент,  особенно  на  младших  курсах,  не  захочет  (да  и  просто  не  сможет)  заниматься 
«скучной  наукой»,  какой  кажется  почти  любая  дисциплина  на  начальных  стадиях  её 
освоения.  Часто  труд  преподавателя  сравнивают  с  трудом  садовника.  Так  вот,  если 
подготовку простых студентов можно сравнить с выращиванием картофеля, где имеются 
наработанные  технологии  и  удобрения,  то  подготовку  будущих  научных  работников  в 
кружках  и  лабораториях  ВУЗов  можно  сравнить  с  выращиванием  редкого  на  наших 
полях  ананаса.  Один  неверный  шаг,  один  неверный  совет  –  и  весь  долгий  труд  может 
оказаться бесполезным, и редкое растение погибнет, не принеся плодов. 
Научно-исследовательская  деятельность  студентов  позволяет  наиболее  полно 
проявить  индивидуальность,  творческие  способности,  готовность  к  самореализации 
личности.  Важно  отметить,  что  процесс  исследования  индивидуален  и  является 
ценностью как в образовательном, так и в личностном смысле. 

Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                            Вестник №4 (52), 2014 г. 
168 
Безусловным  требованием  подготовки  квалифицированного  специалиста  является 
не только наличие знаний по учебным дисциплинам и профессиональных качеств, но и 
сформированность навыков углубленной самостоятельной работы, научного мышления, 
творческих  способностей,  готовность  к  непрерывному  образованию.  Приоритеты  в 
подготовке  молодых  специалистов  к  научно-исследовательской  деятельности  отдаются 
высшим учебным заведениям. При этом вуз призван не только решать данные задачи, но 
и формировать мотивацию студентов к исследовательской деятельности. Следовательно, 
образовательный  процесс  в  вузе  должен  быть  направлен  не  только  на  приобретение 
специальности,  но  и  предоставление  студентам  оптимальных  возможностей  для 
самоопределения, в том числе посредством исследовательской деятельности. 
Научно-исследовательская  деятельность  студентов  в  вузе  оказывает  в  большей 
степени опосредованное влияние на их профессиональное самоопределение. У человека, 
занимающегося исследованиями, повышается уровень самоорганизации, вследствие чего 
он  подходит  к  профессиональному  выбору  осознаннее.  Следовательно,  в 
профессиональное  самоопределение  в  качестве  составляющей  интегрируется 
исследовательская  деятельность  студентов  и  одновременно  результаты  данной 
деятельности.  «В  процессе  реализации  различных  видов  профессионально 
ориентированной  исследовательской  деятельности  студентов  одним  из  результатов 
выступает  комплекс  компонентов,  составляющих  профессиональное  самоопределение: 
уровень  профессиональной  мотивации,  ценностные  ориентации  профессии,  наличие  и 
выраженность  личной  позиции,  уровень  сформированности  Я-концепции,  самооценки 
студента» [1, с. 16 – 17]. 
На  современном  этапе  развития  системы  высшего  образования  научно-
исследовательская  деятельность  студентов  нашего  университета  приобретает  все 
большее значение и превращается в один из основных компонентов профессиональной 
подготовки будущего  учителя. Это обусловлено, прежде всего, тем, что эффективность 
последней  в  значительной  степени  определяется  уровнем  сформированности 
исследовательских знаний, умений, развитием личностных качеств, накоплением опыта 
творческой  исследовательской  деятельности.  Кроме  того,  овладение  учебными 
дисциплинами  также  требует  от  студентов  владения  методами  научного  познания  и 
исследовательскими  умениями.  Научно-исследовательская  деятельность  студентов 
позволяет  наиболее  полно  проявить  индивидуальность,  творческие  способности, 
готовность  к  самореализации  личности.  Важно  отметить,  что  процесс  исследования 
индивидуален и является ценностью как в образовательном, так и в личностном смысле. 
В  связи  с  этим,  будущий  специалист  должен  быть  готов  к  осуществлению  научно-
исследовательской  деятельности.  В  свою  очередь,  готовность  к  научно-
исследовательской  деятельности  позволит  в  дальнейшем  в  профессионально-
педагогической  работе  и  на  научном  уровне  решать  воспитательно-образовательные 
задачи.  
У большинства студентов представления о научно-исследовательской деятельности 
достаточно  общие  и  неполные,  кроме  того,  умения,  соответствующие  научно-
исследовательской  деятельности,  практически  отсутствуют  или  присутствуют 
фрагментарно.  Большинство  студентов  не  осознает  социальной  и  личностной 
значимости  научно-исследовательской  деятельности,  30%  студентов  имеют  низкий 
уровень сформированности готовности к научно-исследовательской деятельности, 70% – 
средний уровень. 
Недостатки  теории  и  практики,  а  также  состояние  готовности  студентов  вуза  к 
научно-исследовательской деятельности порождают противоречия: 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                           Хабаршы №4 (52), 2014 ж.  
 
169 
 
1)  между  потребностью  общества  в  педагоге,  способном  осуществлять 
исследовательский  подход  к  организации  учебно-воспитательного  процесса  в  школе  и 
низком  уровне  готовности  студентов  к  осуществлению  научно-исследовательской 
деятельности; 
2)  между  необходимостью  формирования  готовности  студентов  к  научно-
исследовательской 
деятельности 
средствами 
проблемного 
обучения 
и 
неразработанностью педагогических условий его реализации. 
Формирование  готовности  студентов  к  научно-исследовательской  деятельности 
средствами проблемного обучения будет успешным, если: 
3) 
реализуются 
возможности 
проблемного 
обучения, 
способствующие 
формированию  у  студентов  познавательного  интереса,  самостоятельности,  творческой 
активности,  стремления  овладеть  исследовательскими  умениями  и  навыками, 
составляющими основу научно-исследовательской деятельности; 
4) 
обеспечивается 
формирование 
мотивации 
научно-исследовательской 
деятельности  студентов  посредством  структурирования  и  целенаправленного  отбора 
учебного  материала  для  создания  проблемных  ситуаций,  организации  субъект-
субъектных отношений преподавателя и студентов, основанных на принципах взаимного 
доверия, соучастия, равноправного партнерства, диалога; 
5) осуществляется активизация научно-исследовательской деятельности студентов 
на  основе  создания  и  разрешения  проблемных  ситуаций,  способствующих 
«включенности»  студентов  в  активную  мыслительную  деятельность,  направленную  на 
расширение  диапазона  знаний  о  научном  исследовании,  на  развитие  логических  форм 
мышления  (анализа,  синтеза,  сравнения,  обобщения  и  др.),  приобретение 
первоначального опыта научно-исследовательской деятельности [2, с.28-29]. 
Итак, научно-исследовательская работа студентов является важным фактором  при 
подготовке молодого специалиста и учёного. Выигрывают все: сам студент приобретает 
навыки, которые пригодятся ему в течение всей жизни, в каких бы отраслях народного 
хозяйства  он  не  работал:  самостоятельность  суждений,  умение  концентрироваться, 
постоянно обогащать собственный запас знаний, обладать многосторонним взглядом на 
возникающие проблемы, просто уметь целенаправленно и вдумчиво работать. 
Научно-исследовательская  деятельность  студентов  позволяет  наиболее  полно 
проявить  индивидуальность,  творческие  способности,  готовность  к  самореализации 
личности, как педагога профессионального обучения так и его воспитанника. Несмотря на 
обширную нормативно-правовую базу в данной области, развитие методологии и методики 
исследовательской  подготовки  в  высшей  школе,  на  деле  данному  виду  деятельности 
уделяется  недостаточно  внимания.  Необходимо  уделять  внимание  вопросу  о  готовности 
студентов к научно-исследовательской деятельности. Процесс исследования индивидуален 
и  является  ценностью  как  в  образовательном,  так  и  в  личностном  смысле,  поэтому 
необходимо совершенствовать подходы к научно-исследовательской работе, для того чтобы 
сделать этот процесс наиболее интересным и продуктивным. 
Таким  образом,  научно-исследовательская  деятельность  студентов  является 
необходимым  условием  их  профессионального  самоопределения,  выступает  как  часть 
целостного,  длительного,  динамического  процесса  вхождения  в  профессию  и  как 
результат выбора и проектирования ими предстоящей профессиональной деятельности. 
Включенность  студентов  в  исследовательскую  деятельность  во  многом  определяет 
эффективность их социального и профессионального становления. 

Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                            Вестник №4 (52), 2014 г. 
170 
Следовательно,  научно-исследовательская  деятельность  студентов  вуза  является 
также эффективным средством формирования знаний, умений и навыков, необходимых 
для  личностного и  профессионального  самоопределения.  Она  не  только  стимулирует  и 
мотивирует  личностное  и  интеллектуальное  развитие,  содействует  продолжению 
образования,  но  и  выступает  в  качестве  одного  из  гарантов  успешности  прохождения 
процесса профессионального самоопределения в целом. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1.  Колдина  М.И.  Подготовка  к  научно-исследовательской  деятельности  будущих 
педагогов  профессионального  обучения  в  вузе:  дисс..,  канд.  пед.  наук.  –  Нижний 
Новгород, 2009. – 189 с. 
2. 
Галиуллина  Ф.Ш.  Формирование  навыков  научно-исследовательской 
деятельности у студентов педагогического вуза. Текст.: Дис.., канд. пед. наук. – Казань, 
2008. – 212 с. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
 
Бегайдарова Р.Н., аға оқытушы 
 (Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті) 
 
Студенттің ғылыми-зерттеу жұмыспен айналысуы – табысты маман 
болудың кепілі 
Мақалада  жоғары  оқу  орындарындағы  студенттердің  кәсіби  өзіндік  ұйғарымын  
көтеру  мақсатында  ғылыми-зерттеу  қызметіне  даярлық  мағынасының  сұрақтары 
қарастырылып,  оның    құрылымының  бастапқы  алғышарттары  айқындалады.  «Ғылыми-
зерттеу  қызметіне  даярлық»  деген  ұғымдарға  түрлі  көзқарастар  талданып,  ғылыми-
зерттеу және зерттеу қызметіне өзіндік ұйғарымдары дәлденеді. 
Түйін  сөздер:  ғылыми-зерттеу  қызметі,  ғылыми-зерттеу  жұмысына  даярлық, 
студенттердің өзін-өзі басқаруы. 
 
SUMMARY 
 
R.N. Begaidarova, senior teacher  
(Kazakh State Women’s Teacher Training University)                                                                                  
 
Research activities of the student - a pledge of their success in professional activity 
The  article  discusses  the  values  of  commitment  to  research  activities  of  high  school 
students  for  their  professional  self-determination.  Different  points  of  view  on  the  concept  of 
«willingness  to  research activities», concretized definition of research and research activities, 
and their relationship with the concept of «research work» in the context of professional self-
determination. 
Keywords:  research  activity,  readiness  to  research  activity,  professional  self-
determination of students. 
 
 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                           Хабаршы №4 (52), 2014 ж.  
 
171 
 
ӘОЖ 74.26  
Қ56 
 
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН БАЛАЛАРҒА ҚОРҒАНШЫЛЫҚ ЖӘНЕ 
ҚАМҚОРШЫЛЫҚ ОРНАТУ 
 
А.Д. Қожабекова, т. ғ. к., доцент, 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік 
қыздар педагогикалық университеті ) 
С.Д. Сейполдаева, оқытушы, 
(Павлодар қ., №14 мектеп) 
 
Аңдатпа:  Мақалада  кәмелетке  толмаған  балалардың  құқықтары  туралы,  ата-ана 
қамқорлығынсыз  қалған  кәмелетке  толмаған  балалар  туралы;  ата-аналары  қайтыс 
болған,  ата-ана  құқықтарынан  айырылған,  ата-ана  құқықтары  шектелген  немесе  ата-
аналары әрекетке қабілетсіз деп танылған балаларға заңды тұрғыдан қорғаншылық және 
қамқоршылық жасау туралы айтылады. 
Түйін сөздер: неке, әрекетсіздік, қамқоршы, қорғаншы, алимент. 
Ата-ана  қамқорлығынан  айырылған  балаларды  орналастыруды  құқықтық  реттеу 
сұрақтарының  көне  және  қызықты  тарихы  бар.  Тек  бір  маңызды  жағдайды  атап  өтуге 
болады.  Тарих  көрсетіп  отырғандай  қараусыз  қалған  балалардың  болуы  мен  оларды 
орналастыру  мәселесі  –  алаңдатушылықты  тудыратыны  белгілі,  бұл  –  қоғамның  дұрыс 
қалыптаспағандығы  мен  экономиканың  төмендеуі,  сондай-ақ  моральдық  жағдайдың  да 
төмендеуінің дәлелі. 
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің деректері бойынша 
(2012  жылдың  14  шілдедегі  №  2166-5-7415/02-4-1)  республикада  79000  бала  660 
интернат ұйымдарында тәрбиеленуде, олардың ішінде: жалпы және санаторий түріндегі 
мектеп-интернаттарда  15096  бала,  балалар  үйлері  мен  жетім  балаларға  және  ата-ана 
қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мектеп-интернаттарда – 12574 бала, кемтар 
балаларға  арналған  түзеу  мекемелерінде  –  12599  бала,  ерекше  тәрбиелеу  жағдайына 
мұқтаж  балалар  мен  жасөспірімдерге,  мінез-құлқы  девиантты  балаларға  арналған 
мектеп-интернаттарда  –  884  бала,  отбасы  үлгісіндегі  балалар  үйлерінде  –  247  бала 
тәрбиеленуде. 
Тұлғаның  дұрыс  қалыптасуы  мен  оның  әлеуметке  қатынасын  қамтамасыз  етуде 
баланың  отбасында  тәрбиеленуі  неғұрлым  артық  тәсіл  екендігі    дәлелдеуді  қажет 
етпейді. Бүгінгі таңда ата-ана қамқорлығынсыз қалған  балалардың жартысынан астамы 
отбасы  деген  не,  жақын  адам  деген  не  екенін  және  отбасымен  қалай  қатынас  орнату 
керек  екендігін,  әлеуметтік  ортада  қалай  өмір  сүру  қажет  және  т.б.  жағдайлар  туралы 
көздеріне елестете де алмайды. 
Ата-ана қамқорлығынсыз қалған кәмелетке толмаған балаларға ата-аналары қайтыс 
болған,  ата-ана  құқықтарынан  айырылғандардың  балалары,  ата-ана  құқықтары 
шектелген  немесе  ата-аналары  әрекетке  қабілетсіз  деп  танылғандардың  балалары 
жатады.  Сондай-ақ  ата-аналарының  қамқорлығының  болмауына  ата-аналарының 
сырқаттылығы,  олардың  ата-ана  құқықтарынан  айырылуы,  ата-ана  құқықтарының 
шектелуі, ата-аналарының әрекетке қабілетсіз деп танылуы, ата-аналарының ұзақ уақыт 
болмауы (іссапарға байланысты, жазасын өтеу мақсатында түзеу мекемелерінде мерзімін 
өткеріп  жатқанда),  ата-аналардың  балаларын  тәрбиелеуден  немесе  олардың  құқықтары 

Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                            Вестник №4 (52), 2014 г. 
172 
мен  мүдделерін  қорғаудан  жалтаруы  (соның  ішінде  ата-аналарының  тәрбиелеу,  емдеу 
және  басқа  да  осыған  ұқсас  мекемелерден  өз  балаларын  алудан  бас  тартуы),  басқа  да 
себептерге  байланысты  жағдайлар  жатады  [ҚР  Неке  және  Отбасы  туралы  заңы  100-
бап,1-тар.]. 
Қорғаншылық  және  қамқоршылық  институты  тек  отбасы  нормасымен  ғана 
құрылмаған,  ол  азаматтық  құқықпен,  сонымен  қатар  әкімшілік  құқықпен  де  құрылған, 
яғни өзінің негізі бойынша кешенді болып келеді. 
Балаға  қорғаншылық  пен  қамқоршылықты  орнатудың  негізгі  шарты  болып 
олардың сол немесе басқа да себептерге байланысты өз ата-аналарының қамқорлығынан 
айырылулары  жатады.  Қорғаншылық  пен  қамқоршылықты  ата-ана  қамқорлығынсыз 
қалған балаларға орнатуда көзделген негізгі екі мақсаты бар: а) ата-ана қамқорлығынсыз 
қалған балаларды асырау, тәрбиелеу және білім беру; б) ата-ана қамқорлығынсыз қалған 
балалардың  мүліктік  және  мүліктік  емес  құқықтары  мен  мүдделерін  қорғау  [ҚР  Неке 
және Отбасы туралы заңы 103-бап,1-тар.]. 
Заңмен  қорғаншылық  он  төрт  жасқа  толмаған  балаларға  [ҚР  Неке  және  Отбасы 
туралы  заңы  104-бап,1-тар;  ҚР  Балалардың  құқықтары  туралы  заңы  27-бап.],  ал 
қамқоршылық  он  төрттен  он  сегіз  жасқа  дейінгі  кәмелетке  толғандарға  [ҚР  Неке  және 
Отбасы  туралы  заңы  105-бап,1-тар;  ҚР  Балалардың  құқықтары  туралы  заңы  27-бап.] 
белгіленеді. 
Қорғаншылық  және  қамқоршылық  орган  балаға  қорғаншылық  (қамқоршылық) 
орнату  керек  екендігі  мәлім  болған  күннен  бастап  бір  ай  ішінде  баланың  тұрғылықты 
жері  бойынша  оны  қорғаншылыққа  немесе  қамқоршылыққа  орналастырады.  Көңіл 
аударуды  қажет  ететін  жағдайда  (мысалға,  қорғаншылыққа  немесе  қамқоршылыққа 
алуға  тілек  білдірушінің  үйінде  тұрып  жатса)  онда  қорғаншы  немесе  қамқоршы 
қорғаншылық  және  қамқоршылық  органмен,  сондай-ақ  қорғаншының  (қамқоршының) 
тұрғылықты  жері  бойынша  тағайындалуы  мүмкін.  Егер  қамқоршылық  пен 
қамқоршылықты  қажет  ететін  балаға  бір  айдың  ішінде  қорғаншы  немесе  қамқоршы 
тағайындалмаса,  қорғаншылықтың  немесе  қамқоршылықтың  қызметін  уақытша 
қорғаншылық және қамқоршылық органдары атқарады. 
Қорғаншы және қамқоршы тек оның келісімімен ғана тағайындалады. Бұл міндетті 
шарт, табиғи құбылыс, солай болғандықтан қорғаншылық және қамқоршылық қызметті 
мәжбүрлеп  орындату  бала  мүддесіне  сәйкес  келмейді  және  қорғаншылықпен 
қамқоршылық  орнатудың  нағыз  мақсатына  жетуі  екіталай.  Мұндай  келісушілік 
сәйкесінше қорғаныш және қамқоршы органдарына берілген арызда көрсетілуі керек. 
Неке  және  Отбасы  туралы  заңда  қорғаншылық  немесе  қамқоршылық 
тағайындалған тұлғаға белгілі талаптар орнатылған. Қорғаншы немесе қамқоршы болып 
тек кәмелетке толған әрекет қабілетті тұлғалар тағайындалуы мүмкін. Заңмен қорғаншы 
немесе қамқоршы болуға рұқсат етілмейтін себептер бар, балаға отбасылық тәрбие беру 
мүмкіндігі болмаған жағдайларда: 
а)  кәмелетке  толмаған  тұлғаларға,  олардың  толық  әрекетке  қабілетті  болуына 
қарамастан кәмелет жасқа толғанға дейін; 
б) әрекет қабілетсіз тұлғаларға; 
в) ата-ана құқықтарынан айырылған тұлғаларға; 
г) созылмалы ішімдік пен нашақорлықпен зардап шегушілерге; 
д) өзіне заңмен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншылық 
пен қамқоршылық қызметтен шеттетілген адамдар; 
е)  балаларын  сот  ата-ана  құқықтарын  айырмастан  алып  қойған,  яғни  ата-ана 
құқықтары шектелгендер; 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                           Хабаршы №4 (52), 2014 ж.  
 
173 
 
ж) егер сот олардың кінәсінен бала асырап алудың күшін жойған болса, бұрын бала 
асырап алушылардың; 
и)  денсаулығының  жай-күйіне  (бала  алуға  болмайтын  адамның  бойындағы 
аурулардың  тізбесін  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  белгілейді)  байланысты 
баланы  тәрбиелеу  жөніндегі  міндеттерді  атқара  алмайтын  адамдар  [ҚР  Неке  және 
Отбасы туралы заңы 108-бап,1-тар.]. 
Қорғаншы  және  қамқоршы  органдарының  тұлғаны  қамқоршы  немесе  қорғаншы 
міндетіне тағайындау сұрақтарын шешуде келесі жағдайларды ескеруі қажет: 
а)  тұлғаның  қорғаншылық  немесе  қамқоршылық  міндеттерін  орындай  алу 
қабілеттілігін; 
б) оның адамгершілік және өзге де жеке қасиеттерін; 
в)  қорғаншылықты  немесе  қамқоршылықты  қажет  ететін  бала  мен  оның 
арасындағы қарым-қатынасты; 
г)  қорғаншының  немесе  қамқоршының  отбасы  мүшелерінің  балаға  деген 
көзқарасы; 
д)  егер  бұл  мүмкін  болса,  баланың  өз  тілегі  ескеріледі  [ҚР  Неке  және  Отбасы 
туралы заңы 108-бап,1-тар.]. 
Қорғаншылықтың  немесе  қамқоршылықтың  міндеті  орындаудағы  тұлғаның 
қабілетін  бағалау  өлшемдері  «заңды»  түрде  әрбір  нақты  жағдайда  берілген  сұрақтарды 
жекеше шешу қажеттілігін болжау мен әртүрлі жағдайлардағы мінез-құлықты есепке ала 
отырып  (қорғаншының  немесе  қамқоршының  жасы,  білімі,  қандай  іспен 
шұғылданатыны,  т.б.)  анықталмаған.  Бала  асырап  алудың  қорғаншылыққа  немесе 
қамқоршылыққа  беруден  ерекшелігі.  [ҚР  Неке  және  Отбасы  туралы  заң  84  бап.1  тар.] 
баланы  қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа беруде оның нақты бір адамды өзінің 
қорғаншысы немесе қамқоршысы болуына келісуінің немесе келіспеуінің құқықтық мәні 
жоқ,  тіпті  бала  он  жасқа  толса  да.  Бірақ,  мына  жағдайда  бала  қорғаншы  немесе 
қамқоршы  болуға  тілек  білдірушілерге  теріс  (кері)  қарым-қатынаста  болса,  бұндай 
қатынастың  себебін  анықтау  қажет  және  мүмкіндігінше  баланың  пікірін  есепке  ала 
отырып шешім шығару өте маңызды. 
Тәжірибеде  көбіне  қорғаншы  немесе  қамқоршы  болып  баланың  жақын  туыстары 
(атасы,  апасы,  ағасы,  әпкесі,  бауыры  т.б.)  тағайындалады,  сонда  қорғаншының  немесе 
қамқоршының  жеке  басының  талаптарын  қолайлы  түрде  және  баланың  тілегін  де 
ескеруге  болады.  Бірақ,  бұл  жағдайда  да  баланың  туысқандарының  қорғаншы  немесе 
қамқоршы болуға рұқсат ететін шешімді қабылдауда егер заңмен анықталған кедергілері 
бар болса, заңмен қандай да бір артықшылықтар берілмейді. 
Қорғаншылық  және  қамқоршылық  органдарының  балаға  қорғаншыны  немесе 
қамқоршыны  баланың  тәрбиесін  қандайда  бір  жағдайлармен  (ұзақ  іссапар,  ауыр 
сырқаттылық т.б.) жүзеге асыра алмайтын ата-аналардың өздерінің тілек білдіруімен де 
тағайындайды.  Осы  кезде  ата-аналар  қорғаншылық  және  қамқоршылық  органдарына 
қорғаншыға немесе қамқоршыға өздерінің таңдаған адамдарын ұсына алады. 
Қорғаншының  немесе  қамқоршының  құқығы  мен  міндеттері  қорғаншы  және 
қамқоршы  органдарының  оларды  тағайындау  туралы  шешімі  шыққан  уақыттан 
басталады.  Қорғаншыға  немесе  қамқоршыға  қорғаншылық  куәлігі  беріледі  және  оған 
құқықтары  мен  міндеттері  түсіндіріледі,  сонымен  қатар  қамқорлығына  алған  баланың 
қажетті құжаттары тапсырылады. Кейінгі уақытта да қорғаншылық және қамқоршылық 
органдары қорғаншылардың (қамқоршылардың) қызметтеріне тұрақты бақылау жүргізіп 

Казахский государственный женский 
 педагогический университет                                                                            Вестник №4 (52), 2014 г. 
174 
отыруға  міндетті  және  оларға  қамқорлығындағы  балаларды  тәрбиелеу  мен  басқа  да 
сұрақтарын шешу үшін қажетті көмектер көрсетулері керек. 
Қорғаншылықтағы  (қамқоршылықтағы)  балалардың  құқығының  тізімі  Неке  және 
Отбасы  туралы  заңның  109-бабында  берілген  және  де  ол  сонымен  қатар  жеке  мүліктік 
және  мүліктік  емес  құқықтарды  да  өзіне  қосады.  Неке  және  Отбасы  туралы  заңда 
кәмелетке  толмағандарға  қандай  құқықтар  берілсе,  қорғаншылықтағы  балалар  да  тура 
сол  құқықтарға  ие.  Қорғаншылыққа  (қамқоршылыққа)  алынған  балалардың  мынандай 
құқықтары бар: 
1) Өздерінің адамдық қадір-қасиеттерінің құрметтелуіне; 
2) Қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қамқорлық көруге; 
3) Қорғаншының (қамқоршының) отбасында тәрбиеленіп, онымен бірге тұруға; 
4) Өздеріне тиесілі алименттерін, зейнетақыларын, жәрдемақыларын және басқа да 
әлеуметтік төлемдерді алуға; 
5) Тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үйді пайдалану құқығын сақтауға; 
6) Қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қиянат етушіліктен қорғануға құқығы бар; 
7)  Оларды  асырап-бағу,  тәрбиелеу,  білім  беру  және  жан-жақты  дамытуы  үшін 
жағдайлардың қамтамасыз етілуі; 
8)  Тұрғын  үй-жайы  болмаған  жағдайда  тұрғын  үй  заңдарына  сәйкес  оны  алу 
құқықтарына да; 
9)  Осы  заңының  52-54,  59-баптарында  көзделген  құқықтарға  ие  болады  (баланың 
отбасында  өмір  сүруі  және  тәрбиелену  құқығы,  баланың  өз  пікірін  білдіру  құқығы, 
баланың қорғалу құқығы). [ҚР Неке және Отбасы туралы заңы 109-бап,1-2-тар.]. 
Кәмелетке  толмаған  қорғаншылыққа  алынған  балалардың  өмір  сүру  тәсілдерінің 
қайнар көздеріне: 
а)  ай  сайынғы  мемлекеттің  қорғаншылыққа  алынған  балаларды  асырау  үшін 
бөлінетін ақшалай қаражаты; 
б) балалары бар азаматтарға төленетін мемлекеттік жәрдемақы туралы Заңға сәйкес 
мемлекеттің ай сайынғы бөлетін жәрдемақылары; 
в)  кәмелетке  толмаған  қорғаншылыққа  алынған  балалардың  мүлкін  басқарудан 
түскен кіріс (банктағы салымдар бойынша пайыздар, акция бойынша дивиденттер және 
т.б.). 
г) алименттер, зейнетақылар, жәрдемақылар және тағы басқа әлеуметтік төлемдер, 
әрекеттегі  заңға  сәйкес  қорғаншылықтағы  (қамқоршылықтағы)  балаларға  тиісті 
көмектер. 
Балалардың  қорғаншылыққа  (қамқоршылықта)  болу  фактісі  ата-аналарды  оларды 
асырау  міндеттерінен  босатпайды.  Бұл  жағдайларда  алимент  ата-аналарынан  өндіріліп 
алынады.  Ата-анасының  қамқорлығынсыз  қалған  балаларға  алимент  осы  Заңның  125-
127- 
баптарына  сәйкес  өндіріп  алынады  және  балалардың  қорғаншысына 
(қамқоршысына) немесе олардың патронат тәрбиешісіне төленеді [ҚР Неке және Отбасы 
туралы заңы 128- бап,1-тар.]. 
Ата-ана  қамқорлығынсыз  қалған  балалардың  білім  алуын  қамтамасыз  ету  құқығы 
Балалар  құқықтары  туралы  Конвенцияның  28-бабында,  Қазақстан  Республикасының 
Конститутциясының  30-бабымен  Азаматтардың  орта  білім  алу  міндеттілігі  және 
азаматтардың мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдікке беріледі. 
Қорғаншы (қамқоршы) баланың пікірін ескере отырып, ол орта білім алғанға дейін 
балаға  білім  беру  мекемесі  мен  оқытудың  нысанын  таңдауға  құқылы  [ҚР  Неке  және 
Отбасы туралы заңы 112-бап, 1-тар.3-тармақша.]. 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                           Хабаршы №4 (52), 2014 ж.  
 
175 
 
Неке  және  Отбасы  туралы  заңның  109-бабында  баланың  тұрғын  үйге  меншік 
құқығы немесе тұрғын үйді пайдалану құқықтарын сақтау құқығы бар делінген. Меншік 
құқығын  (пәтерге,  пәтердің  жартысына,  тұрғын  үйге)  бала  заң  бойынша  мұрагерлікпен 
немесе  өсиетке  қалдыру  арқылы,  приватизациялау  арқылы,  сыйға  алу  арқылы  иеленуі 
мүмкін.  Кәмелетке  толмаған  баланы  қорғаншылыққа  (қамқоршылыққа)  беруде  оған 
тиісті  мүлікке  меншік  құқығы  тоқтатылмайды,  сонымен  қатар  тұрғын  үйге  де  қатысты 
құқығы күшін жоймайды. 
Қорғаншылықтағы (қамқоршылықтағы) баланың маңызды құқығының бірі болып –
баланың  қорғаншының  (қамқоршының)  тарапынан  жасалған  қиянаттан  қорғалуға 
құқығын  айтамыз.  Бұндай  жағдайда  баланың  құқығы  мен  заңды  мүдделерін  қорғау 
қорғаншы  және  қамқоршы  органдармен  жүзеге  асырылады.  Сотқа  өзінің  құқықтарын 
қорғау үшін өз бетінше өтініш жасауға бала он төрт жасқа толғанда құқылы. Қорғаншы 
және  қамқоршы  органдарының  қорғаншылықтағы  баланың  құқықтары  мен  заңды 
мүдделерін  қорғауға  қажетті  шартына  негіз,  баланың  өзінің  қорғаушысының  немесе 
қамқоршысының  тарапынан  болған  нақты  қиянаттары  (баламен  қатал  қарым-қатынас, 
балаға  төленетін  қаражатты  өз  мүддесіне  пайдалану)  туралы  арызы  (үндеуі)  болуы 
мүмкін, сонымен қатар осы жайлы мәліметтер өзге де деректерден (бұған азаматтар мен 
заңды  тұлғалардың  хабарламалары)  алынуы  мүмкін.  Қорғаншының  (қамқоршының) 
тарапынан  болған  қиянаттар  нақты  түрде  дәлелденсе  қорғаншы  және  қамқоршы 
органдары арқылы соңғы адамдар бұл міндеттерден шеттетілуі мүмкін. 
Қорғаншылықтағы  (қамқоршылықтағы)  бала  өзінің  ата-аналарымен  (және  басқа 
туыстарымен,  егер  оларды  ата-ана  құқықтарынан  айырмаса  қарым-қатынас  жасауға 
құқылы.  Қорғаншылар  (қамқоршылар)  қамқорлығындағы  балалардың  осы  құқықтарын 
жүзеге асыруға қамқоршылық жасауға міндетті. Баланың өз ата-аналарымен және басқа 
жақын  туыстарымен  қарым-қатынас  жасауына,  мұндай  қарым-қатынас  баланың 
мүдделеріне  сай  келмеген  жағдайларды  қоспағанда,  бөгет  болуға  қорғаншының 
(қамқоршының)  құқығы  жоқ.  [ҚР  Неке  және  Отбасы  туралы  заңы  112-бап,3-тар.]. 
Қорғаншылықтағы  (қамқоршылықтағы)  бала  сонымен  қатар  өзіне  қатысты  сұрақтарды 
қорғаншы немесе қамқоршы шешуде және кез  келген соттық немесе азаматтық  істерде 
өз  пікірін  білдіре  алады.  Он  жасқа  толған  бала  пікірі,  егер  бұл  пікір  оның  мүдделеріне 
қайшы келмейтін болса, ескерілуге міндетті. Осы Заңда (баланың аты мен тегін өзгерту, 
ата-ана  құқықтарын  қалпына  келтіру,  асырап  алуға  баланың  келісімі,  бала  асырап 
алғандарды баланың ата-анасы ретінде жазу, бала асырап алудың күшін жою және т.б.) 
көзделген жағдайларда қорғаншы және қамқоршы органдар немесе сот он жасқа толған 
баланың келісімімен ғана шешім қабылдай алады.  
 

жүктеу/скачать 2,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: