«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
21
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
тілдерге жатады. Туыстығы алыс саха, чуваш тәрізді тілдерді туыстығы 
біршама жақын, туыстығы өте жақын тілдердің деректерін салыстыру 
арқылы  тіліміздің  қандай  көнелік  белгілерді  сақтағанын,  дыбыстық, 
мағыналық жақтан қандай өзгерістерді өткергенін өз зерттеулерінде 
тіл  мамандары  айқындап  берді.  Ғылыми  мәні  зор  болғандықтан, 
тілдердің туыстығына зерттеушілер ерекше көңіл бөлді. 
Сонымен, түркі тілдерінің туыстығы олардың лексикалық мағына- 
сынан,  грамматикалық  құрылысынан,  дыбыс  жүйесінен  нақты 
байқалады. Сондай-ақ, түркі тілдерінің әрқайсысына тән лексикалық, 
грамматикалық, фонетикалық өзгешеліктер де болады. Ондай өзгеше- 
ліктерді  тұтас  тілдердің  деректерін  салыстыру  арқылы  байқауға 
болады. 
Басқа түркі тілдерінде /б/, /ғ/, /г/ дыбыстары келетін орындарда 
қазақтар /у/, /к/, /қ/ дыбыстарын қолданады: аба-ауа, тағ-тау, гелді-
келді, ғырмызы-қырмызы.
Басқа түркі тілдерінде /ш/ дыбысы келетін біраз сөздерде қазақтар 
/с/ дыбысын қолданады: 
баш-бас, таш-тас, т.б.
Басқа түркі тілдерінде сөз басында /й/ келетін жерже қазақ тілінде 
/ж/ дыбысы айтылады: 
йаш-жас, йол-жол, йаз-жаз, йыл-жыл, т.б.
Кейбір түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың созыңқы түрі болса, 
қазақ тілінде ол жоқ: 
тау-тоо, ат-аат, т.б.
Қазақ тілі – жазба мәдениеті бар тіл
Ана  тіліміздің  даму  барысында  қандай  кезеңдерден  өткені,  қай 
бағытқа  қарай  бет  бұрғаны,  әлемдік  мәдениетпен  қандай  тілдік 
байланыста  болғанын  байырғы  жазба  ескерткіштердің  тілдік  дерек- 
терімен салыстыру арқылы айқындалады.
Түркі тілдерінің көбіне ортақ болып табылатын аса маңызды тарихи 
жазба мұралар негізінен үш дәуірге бөлінеді.
Көне түркі дәуірі (ІІІ, V-VІІІ ғасырлар). Бұдан мың жарым, екі мың 
жыл бұрынғы көне түркі жазуымен тасқа жазылған жазба дүниелердің 
түркітану,  шығыстану  ғылымында  тілдік,  тарихи,  мәдени  маңызы 
айрықша.  Әсіресе,  V-VІІІ  ғасырлардағы  Талас,  Орхон-Енисей  жазба 
ескерткіштері  түркі  мәдениетінің  биік  деңгейде  болғанын  көрсетеді. 
Көне  түркі  дәуіріне  жататын  жазба  мұраларға  Түркі  қағанатының 
(мемлекетінің) ел құраған қайраткерлері мен ел қорғаған қолбасылары 
Білге  қаған,  Тоныкөк,  Күлтегін,  Мойынчордың  басына  қойылған 
ескерткіштердегі жазба мұралар жатады. 
Аталмыш  ескерткіштерде  қазіргі  түркі  тілдерінде,  оның  ішін- 
де  қазақ  тілінде  қолданылатын  көптеген  сөздер,  жер-су  атау- 
лары,  аспан  денелері,  кісі  есімдері  тәрізді  ономастикалық  атаулар 
молынан  ұшырасады.  Қазақ  тіліндегі  қосымшалардың,  сөз  тіркес- 
терінің  тарихы  көне  түркі  дәуіріне,  тіпті  одан  да  арғы  кезеңдерге 
барып тіреледі. 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
22
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Орта түркі дәуірі. Бұл дәуір екі кезеңнен тұрады. Қараханид және 
Алтын  Орда  кезеңі.  Аталмыш  дәуірдің  бастапқы  кезеңінде  түркі 
жұртшылығына ескі ұйғыр жазуы тарала бастады. 
Қараханид  кезеңі.  Аталмыш  кезеңдерде  араб  мәдениеті  әлемдік 
мсәдениеттің  көш  басында  болып,  ғылым  мен  білімнің,  әдебиет  пен 
өнердің,  ізгілік  пен  даналықтың  өрістеуіне  жол  ашып,  соны  серпін 
берді. Ғылымның жаратылыстану, медицина, философия, т.б. салалары 
ерекше  дамыды.  Әлем  әдебиетінің  інжу-маржаны  саналатын  көркем 
туындылар мен философиялық трактаттар дүниеге келді. Отырардан 
шыққан  отандасымыз,  ғұлама  ғалым  әл-Фараби  ғылымның  жарық 
жұлдызы болды. 
Ислам мәдениеті түркі халықтарының мәдениетіне, тіліне айрықша 
ықпал  етті.  Түркі  тілдеріне,  оның  ішінде  қазақ  тіліне 
ғалам,  хакім, 
ғылым, рақым, махаббат, ғарыш т.б. толып жатқан дерексіз ұғымдағы 
атаулар енді. 
Араб мәдениетімен тығыз байланысты бұл кезеңнің ерекшеліктерін 
сипаттайтын  араб  жазуымен  жазылған  жазба  дүниелерге  Жүсіп 
Баласағұнның  «Құтадғу  білік»  («Құтты  білік»)  поэмасы,  Махмұд 
Қашқаридың  «Диуани  луғат-ит  түрік»  («Түркі  сөзінің  жинағы») 
түркі тілдерінің салыстырмалы сөздігі, Ахмет Югнакидің «Һибитуль-
хакиак» («Ақиқат сыйы») атты еңбегі, Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани 
хикмати»  («Даналық  кітабы»)  атты  шығармалары  жатады.  Мерзімі 
жағынан бұл кезең Х-ХІІ ғасырларды қамтиды. 
Алтын  Орда  кезеңі.  Аталмыш  кезеңдегі  тілдік  ерекшеліктерді 
көрсететін Хорезмидің «Мұхаббатнамесі», Құтыб ақынның «Хұсрау 
Шырыны»,  Сайф  Сарайдың  «Гүлистан-бит  туркиі»  («Түрік  тіліндегі 
Гүлстан»),  Рабғузидің  «Қиссасұл  әнбиясы»,  қыпшақ  жазбаларының 
бірі – «Кодекс куманикус» жатады. Бұл кезең мерзімдік жағынан ХІІ-
ХV ғасырларды қамтиды. 
Бұл  кезеңдегі  көркем  туындылар  ХV-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ 
жыраулары мен ақындарының сөз байлығы мен тіл өрнегіне ерекше 
әсер етті. Әсіресе, көркем әдебиет тілі жаңа мазмұндағы тұрақты сөз 
орамдар  мен  бейнелі  тіркестермен  байи  түсті.  Бұл  кезеңдегі  жазба 
туындылар, сондай-ақ қазақ қоғамындағы араб әліпбиіне негізделген 
ескіше  жазба  тілдің  қалыптасуына  игі  әсерін  тигізді.  ХV  ғасырдан 
бастауын алатын қазақтың ескі жазба тілі ХХ ғасырдың басына дейін 
қолданылып келді де, халықтық негіздегі жазба тілмен ұласып кетті.
Жаңа  түркі  дәуірі  –  ХV  ғасырдан  қазірге  дейін.  Жаңа  түркі 
дәуірінің  бастапқы  кезеңінде  (ХІV)-ХVғғ.)  көптеген  түркі  этностары 
тайпалық  одақтар  мен  ру-тайпалық  бірлестіктер,  мемлекеттілігінің 
болуымен, елдікке жетуімен байланысты халық, ұлт болып қалыптаса 
бастады. Осы кезеңнің өзінде-ақ қазақ тілінің халық, ұлт тілі ретіндегі 
бейнесі  айқындала  түсті.  Алтайдан  Атырауға  дейінгі  күллі  қазақ-ру 
тайпаларының  бәріне  ортақ  сөздік  қоры  мен  сөздік  құрамы,  сөйлем 
жүйелерінің  түрлері,  дыбыс  құрылысы  болды.  Басқаша  айтқанда, 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
23
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
халықтық,  ұлттық  тілдің  біртұтас  сомдалған  өзегі  қалыптасты. 
Бұлар  халық  тілінің  тұрақты  эементтері  деп  аталады.  Әрине,  халық 
тілінің  сомдалған  өзегінен  тысқарылау  жатқан,  әр  жерде  әртүрлі 
дыбысталатын (
киіз-кигіз, құман-құмған,) әртүрлі ұғынылатын там – 
«үй», там – «мола», т.б. тәрізді элементтер кездеседі. Бұлар белгілі бір 
аймақта ғана кездеседі. Халық тіліндегі ортақ элементтерге қарағанда 
қолданылатын  шекарасы  бар  шеткері  элементтердің  саны  мүлде  аз, 
жуық шамамен жеті-сегіз пайыздан аспайды. 
Жаңа  дәуірдің  бастапқы  кезеңінде  қазақ  қоғамында  араб  жазуы 
қолданыла  бастады.  Жазу-сызудың  бұл  түрі  Орта  түркі  дәуіріндегі, 
Алтын Орда кезеңіндегі жазба ескерткіштердің тілінің негізінде пайда 
болды  және  сол  кезеңдердің  емле  үлгісімен  жазылды,  яғни  халық 
тілінің, сәйлеу тілінің элементтері аталмыш тілдің дыбыс, сөз жүйесіне 
бірте-бірте  ене  бастады.  Сөйтіп,  біршама  халық  тілінің  дыбыс,  сөз 
ерекшеліктерін бейнелейтін қолданыстар қалыптасып, жүйелі түрде 
жұмсала бастады. Сөйтіп, қазақ қоғамында 
ескі қазақ жазба тілі деп 
аталатын жазба тіл қалыптасты. 
Ескі қазақ жазба тілі. Арап әліпбиі негізіндегі қазақтың ескі жазба тілі 
шамамен ХҮ ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі аралықта қызмет 
етті.  Ол,  негізінен,  Қазақ  хандығы  ісқағаздарында,  дипломатиялық 
қарым-қатынас  ісінде  қолданылды.  Қадырғали  би  Жалайридің 
«Жамиғ-ат  тауарихы»,  Әбілғазы  баһадүр  ханның  «Шежіре  түрки» 
атты  тарихи  жылнамаларын  аталмыш  жазу  үлгілеріне  Махамбет 
Өтемісұлы, Әбілхайыр ханның Ресей патшасы Елизаветаға жолдаған 
дипломатиялық жазбаларын, Ш.Уәлихановтың хат-қағаздарының тілі, 
т.б.  жатады.  Мүрсейіт  қағазға  түсірген  Абайдың  қара  сөз  түріндегі 
шығармаларының  тілін  ескі  қазақ  жазба  тілінің  үлгілері  деп  тануға 
болады.  Ескі  қазақ  жазба  тілінің  нормалары,  әсіресе,  ХІХ  ғасырдың 
аяғына  таман  сөйлеу  тілінің  ықпалына  көбірек  ұшырап,  халық 
тілінің  элементтері  жүйелі  сипат  ала  бастады.  Бұл  тұста  ілгерішіл 
демократиялық бағыт ұстанған «Айқап» журналы, «Қазақстан» газеті, 
т.б.  сияқты  басылымдардың  орны  ерекше  болды.  Әсіресе,  ХХ  ғасыр 
басындағы көркем әдеби шығармалар тілінде сөйлеу тілінің нормалары 
айқын көрінді, бірақ ескі жазба тіліне тән сөз үлгілері де жиі кездесіп 
отырды. 
Ескі  қазақ  жазба  тілінің  сол  кездердегі  қазақ  қоғамы  үшін 
тарихи-мәдени  маңызы  аса  зор  болды.  Өйткені  ол  қоғамдық 
сананың  құқықтық,  ғылымдық,  эстетикалық  (көркемдік)  түрлерін 
қалыптастыру мен дамытудың тілдік құралы ретінде жұмсалды. Олай 
болса,  ескі  қазақ  жазба  тілі  мәдени  ұлттық  тарихымызда  ерекше 
құндылық деп танылуға тиіс. 
Ескі  қазақ  жазба  тілінің  емле  жүйесі  тым  күрделі  болды.  Себебі, 
оның тілдік жүйесінде, біріншіден, Қараханид дәуірінен келе жатқан 
байырғы түркілік сөздер мен тұлғалар, екіншіден, қалың жұртшылық 
біле  бермейтін  араб,  парсы  сөздері,  үшіншіден,  қазақтың  кәдімгі 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
24
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
сөйлеу тіліне тән элементтер болды. Жазба тіл жүйесінде мұндай үш 
түрлі элементтердің аралас-құралас жүруі, оның емле жүйесін оқып-
игеруге көп қиындық келтірді. Сондай-ақ, қазақтың ескі жазба тілін 
халықтың белгілі бір әлеуметтік тобы ғана қолданды. Жалпыхалықтық 
игілікке айналып, бұқаралық сипат ала қоймады.
Төте  жазу.  ХХ  ғасыр  басында  халқымыздың  ұлы  перзенті,  ғұлама 
ғалым А.Байтұрсынұлы ескі қазақ жазба тілін күллі қазақ халқының 
игілігіне айналдыру идеясын ұсынды. Басқаша айтқанда, жазу-сызуды 
демократияландыру  арқылы  күллі  халықты  сауаттандыру  ісіне  бар 
біліиін,  күш-жігерін  салды.  Халықты  жаппай  сауаттандыруды,  білім 
беруді  тезірек  қолға  алмаса,  қазақ  қоғамының  заман  ағымына  ілесе 
алмай, қалып қоятынын терең түсіне білген ғылым жүйесі аса күрделі 
ескі жазба тіліне түбегейлі реформа жасады. Алдымен, ол араб әліпбиін 
пайдалана отырып, халық тілінің тоғыз дауысты (а-ә, ы-і, о-ө, ұ-ү, е) және 
он тоғыз дауыссыздан (б-п, д-т, г-к, ғ-қ, ж-ш, з-с,й,л,м,н,ң,р,у) тұратын 
дыбыс  жүйесін  негізге  алып,  қазақ  әліпбиін  түзді.  А.Байтұрсынұлы 
ұсынған жазба тіл нормасы біріңғай халықтық тілдің сөз, грамматика, 
дыбыс жүйесіне сүйенеді, соларды таяныш етті, ескітүркілік сөз үлгілері 
мен  қалың  жұртшылыққа  түсініксіз  араб,  парсы,  элементтерінің 
қолданылуы  шектеулі  болды.  А.Байтұрсынұлы  жазуы  халықтың 
тілдің  сөз  үлгілерін  жазба  тілде  біраз  қолданудың  жүйесін  жасады. 
Сөйтіп,  А.Байтұрсынұлы  халық  тіліне  негізделген  жазбаша  тілдің 
тұңғыш  рет  оқулықта,  оқу  құралдарында  заңдастырылған  нормасын 
(кодификацмяланған  нұсқасын)  жасады.  Тіліміздің  заңдастырылған 
жазу нормаларын А.Байтұрсынұлы негіздеп берді.
А.Байтұрсынұлы  ұсынған  жазу  жүйесі  жалпақ  жұртшылықтың 
ықыласына  бөленді.  Ден  қойған  адам  оны  бір-екі  айдың  ішінде-ақ 
үйреніп  алатындай  24  әріптен  тұратын  жүйесі  ұғымға  жеңіл,  емлесі 
оңай  болды.  Жұршылық  сондықтан  бұл  жазуды  бұрынғы  жазудан 
бөлектеп,  төте  жазу,  төте  оқу  деп  атады.  А.Байтұрсынұлының  төте 
жазуын  тек  қазақ  зиялылары  ғана  емес,  әлемдік  тіл  ғылымының 
(лингвистиканың)  көрнекті  өкілдерінің  бірі  Е.Д.Поливанов,  фонетика 
зерттеушісі  Яковлев,  т.б.  арнайы  тексере  келіп,  аса  жоғары  бағалады. 
Алайда  төте  жазудың  Кеңестер  Одағының  ғұмыры  ұзаққа  бармады. 
1929 жылы қараша айынан бастап латын негізді қазақ жазуы 41 әріптен 
тұратын осы күнгі орыс графикасына негізделген 29 әріптен тұратын 
жазуға көшті. Ал ҚХР-дағы миллионнан астам қандастарымыз осы күнге 
дейін төте жазуды қолданып келеді. Онда төте жазу мен оқулықтар, оқу 
құралдары, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар шығады.
Қазақ тілі – кемел тілі
Тілдің  кемелдігін  көрсететін  негізгі  белгілердің  барлығы  да  қазақ 
тілінің құрылым жүйесінен толық табылады. Грамматика жүйесінде 
уақыт пен кеңістікке қатысты модальдық мағыналардың бейнеленуі; 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
25
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
сан,  сапа,  себеп-алдарлық,  қатыстық,  қимылдың  өту  сипаты  тәрізді 
т.б.  грамматикалық  мағыналардың  болуы;  грамматикалық  субьекті 
мен  обьектінің  ажыратылуы  тілдің  грамматикалық  құрылымының 
дамығандығын көрсететін негізгі белгілер болып табылады. Граммати- 
калық құрылыстық ежелден келе жатқан негізгі категориялары қазақ 
тілінде барынша тұрақты екендігі байқалады. 
Дамыған тілдің негізгі белгілерінің бірі – сөз байлығы. Сөз байлығы 
дегеніміз тек сандық көрсеткіш қана емес. Ол, ең алдымен сөз алуандығы 
деген ұғымды қамтиды. Ал сөз алуандығы дегеніміз не? Әдетте, тілде 
ақиқат дүниедегі әрбір зат, құбылыстың бас-басына телінген атаулары 
бар. Олар әрбір затты даралап көрсетеді 
(изен, жусан, тырнақ, саусақ, 
шынтақ,  т.б.)  сонымен  қоса,  ең  бастысы,  олардың  бәрін  бір  ұғымға 
жинақтайтын  (қара,  от,  қол)  тәрізді  атаулардың;  деректі  атаулармен 
бірге  (мектеп,  кітап,  т.б.)  бейдерек  атаулардың  (білім,  өнеге,  тәрбие, 
ұғым, өнер, т.б.); сондай-ақ сезім-күйді көрсететін (монтию, жайраңдау, 
томсыраю,  күлімсіреу,  т.б.  тәрізді)  сөздермен  қоса  ой-танымдық 
(интелектуалдық) мазмұндағы (қанағат, абырой, ар-ұят, адамгершілік 
тәрізді) сөздердің болуы, қазақ тілі лексикалық жүйесіндегі сөздердің 
алуан түрлілігі сөз байлығының сапасын көрсетеді.
Халықтың тарихи тағылымы, көргені мен көңілге түйгені логикалық, 
эстетикалық таным-білімі қазақ тілінің сөз байлығында жинақталған. 
Қазақ тілі осылардың субстанциялануы, материализациялануы. Қазақ 
тілі  –  жалпы  адамзат  өмірінің  барлық  салаларында  жасалған  аса 
маңызды,  білімді,  қорытылған  тәжірибені  кемел  тіл  ретінде  өзінің 
сөздік  қоры  мен  сөздік  құрамында  жинақтағы  тіл.  Қазақ  тілінің 
мемлекеттік тіл деген жоғары мәртебеге ие болуы ендігі жерде оның 
жинақтауыш қызметіне тән мүмкіндіктерін кеңінен аша түспек. 
Кемел  тілге  тән  тағы  бір  негізгі  белгі  –  небір  нәзік  айырмашы- 
лықтарды  дәл  көрсете  алатын  тілдік  амал-тәсілдердің  болуы;  ең 
бастысы, тілдік-стильдік құралдардың, амал-тәсілдердің 
1) бейтарап, 2) 
кітаби, 3) сөйлеу тілі деп аталатын үшендік (триадалық) жүйе құруы. 
Қазақ  әдеби  тілінің  қарамағындағы  құралдардың  үшендік  жүйесі  өз 
іштерінде  әрі  қарай  тарам-тармақтарға  бөлінеді.  Әдеби  тілдің 
кітаби 
тіл және сөйлеу тілі деп аталатын типтері бар. Ал кітаби тілдің көркем 
әдебиет  стилі,  ғылыми  стиль,  ресми  стиль,  публицистикалық  стиль 
деп  аталатын  салаларға  тарамдалуы  рның  қоғамдық  өмірдің  барлық 
саласындағы  қарым-қатынастың  жүзеге  асуын  қамтамасыз  ете 
алатынын көрсетеді. 
Тілдің  кемелдігін  танытатын  осындай  объективті  белгілерге 
қарағанда қазақ тілі өз мүмкіндігін жарыққа шығарған, яғни құрылым 
жүйесі  дамыған  тілдердің  санатына  жатады.  Қазақ  тілінің  мұндай 
дәрежеге жетуі, әрине, ондаған ғасырларда әртүрлі кезеңдерден қазақ 
этносының рулық, тайпалық, тайпалық одақ, халық болып қалыптасып, 
ұлт  болып  ұюы,  ата  кәсібі,  ата  жұрты  тарихымен,  шаруашылығы, 
мәдениеті, мемлекеттілігінің болуымен тығыз байланысты. Қазақ тілі 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
26
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
әр  қилы  тарихи  кезеңдерден  өте  келе  қазақ  халқының  (ұлтының) 
ұлттық тілі болып қалыптасты. 
Қазақ тілі – қазақ халқының ұлттық әдеби тілі
Қазақ  тілі  –  небір  күрделі  ойды,  аса  нәзік  мағыналық  реңктерді 
дәлме-дәл  бере  алатындай  құрылымы  мен  жүйесі  дамыған,  стильдік 
тармақтары  сараланған,  сөз  байлығы  аса  мол,  ұлттық  тіл  деңгейіне 
көтерілген қазақ халқының ұлттық тілі, Қазақстан Республикасының 
мемлекеттік тілі.
Қазақ  тілі  –  әлемдік  тіл  кеңістігінде  қайталамасы  жоқ,  ғасырлар 
бойы  гуманизм  мен  прогреске  қазақтардың  ұлттық  тұтастығы  мен 
бірлігін нығайтуға қызмет етіп келе жатқан тіл. 
Қазақ  тілінде  адамгершілік  пен  бауырмалдықты,  өнеге  мен 
ізгілікті  уағыздайтын  небір  көркем  сөз  үлгілері  жасалған.  Абайдың 
ойшылдыққа толы ұлы мұрасы, М.О.Әуезов сомдаған көркем дүниелер 
ұлттық шеңберден шығып, әлемдік деңгейдегі өркениетке үлес болып 
қосылуы қазақ тілінің эстетикалық, дүниетанымдық қуатының, басқа 
да әлеуметтік мүмкіндігінің аса зор екендігін танытады. 
Жалпыхалықтық  қазақ  тілінің 
әдеби  тіл,  қарапайым  сөйлеу  тілі, 
жергілікті сөйлеу тілі (диалект) тәрізді түрлері бар. Жалпыхалықтық 
тілдің жергілікті сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі тәрізді түрлеріне 
қарағанда,  әдеби  тіл  өзінің  қырналып,  екшеліп,  сымбатталғанымен, 
тіл тұтынушылардың бәріне ортақ нормаларының қалыптасқанымен, 
функционалдық,  стильдік  тармақтарының  саралана  түскенімен 
ерекшеленеді.  Жалпыхалықтық  тілдің  ең  жоғарғы  формасы  болып 
табылатын қазақ әдеби тілі қазақ халқының қоғамдық өмірінің барлық 
саласында  дерлік  қызмет  етеді.  Оның  қоғамдық  өмірдің  бұқаралық 
ақпарат;  көркем  әдебиет;  ғылым-білім;  ресми,  құқық,  саясат 
салаларында және тұрмыста қолданылатын стильдік тармақтары бар. 
Өзінің әлеуметтік мүмкіндігін аша түсу үшін әдеби тілдің нәр алып 
отыратын қайнар көздері болуға тиіс. 
Қарапайым сөйлеу тілі, жергілікті 
сөйлеу тілі қазақ әдеби тілін байытудың бұлақ көздері болып табылады. 
Сондай-ақ,  байырғы  әдебиеттегі  ауызша  әдеби  тілдің  үлгілері 
(жыраулар  әдебиеті,  эпикалық,  тарихи  жырлар  т.б.)  және  бастауын 
шағатай,  ортаазиялық  түрки  тілінен  алатын  қазақ  топырағында 
жасалған 
қазақ  ескі  кітаби  тіл  үлгілері  де  қазіргі  қазақ  әдеби  тілін 
байытудың  көздеріне  жатады.  Қазақ  тілі  «өз  буына  өзі  семіріп,  өз 
қазанында ғана қайнаған тіл емес». Оның өзге де ұлт тілдерімен алыс-
берісі  бар.  Сөз  қатарын  ауыс-түйіс  жолымен  молықтыру,  әсіресе, 
лексика – терминология жүйесінен айқын байқалады. 
Әсіресе,  ауызша  дәстүрде  дамыған  эпос,  тарихи  жырлар,  ақын-
жыраулар  поэзиясы  тәрізді  көркем  эпикалық  шығармалар  мен  ұлы 
Абай  бастаған  алыптар  шоғыры  жазба  дүниелерінің  стандартты 
тілдік нормаларды қалыптастыруда рөлі айрықша болды. Сондықтан 

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
27
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
да  байырғы  эпикалық  шығармалар  мен  ХV-ХІХғғ.  ақын-жыраулар 
поэзиясындағы  ауызша  тіл  мен  жазба  тіл  дәстүріндегі  сөз  үлгілері 
бүгінгі  әдеби  тілдің  нәр  алатын  ең  басты  бұлақтары  болып  отыр. 
Өйткені  әдеби  тілдің  ең  жақсы  үлгілері  жазбаша,  ауызша  тараған 
тарихи-мәдени  мұраларда  ұрпақтан-ұрпаққа  сабақтастығы  үзілмей 
үздіксіз жетіп отырған.
Қазақ әдеби тілін жасаушы – халықтың өзі. Әдеби тілің қалыптасуы 
мен дамуына аса көрнекті сөз зергерлері, мәдениет, ағарту, білім мен 
ғылым, қоғам қайраткерлері ерекше еңбек сіңіріп үлес қосты. Әдеби 
тілдегі  көркем  сөз,  даналық  сөз,  танымдық,  тәрбиелік  сөз  үлгілерін 
ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырды. Тілдік құралдарды саралап, талғап 
қолданудың  үлгісін  көрсете  отырып,  тілдің  ішкі  мүмкіндіктеріне 
сүйене  келіп,  өздерінің  тыңнан  жасаған  бедерлі  сөз  өрнектерімен 
әрдайым әдеби тілдің байып, сапалық дамуына әсер етті. Сөйтіп, әдеби 
тілдің  дәлдік,  өткірлік,  байлық,  икемділік,  серпінділік  тәрізді  ішкі 
қуатын шыңдай түсті. 
Тілдік  ұжымның  дүниетанымының  кеңеюі,  ақыл-ойының  кемел- 
денуі тілдің құрылым жүйесінің дамуына әсер етеді. Ал тілдің лексика-
грамматикалық  құрылым-құрылысындағы  сапалық  даму  қоғамдық 
ой-сананың түрлерін қалыптастыру мен дамытудағы, қоғам мәдениетін 
жетілдірудегі,  объективті  ақиқат  туралы  әлеуметтік  таным-білімді 
жинақтаудағы, оны шашаусыз ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудегі, тәрбие 
берудегі,  адамдар  арасындағы  қарым-қатынасты  реттеудегі  тілдің 
қызметін күшейте түседі. Сөйтіп қоғам тілді дамытса, өз кезегінде тіл 
қоғамдық сананың да дамуына ықпалын тигізеді.
Қазақ тілі – мемлекет құрушы этностың тілі
Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  (1995),  Тіл  саясаты 
туралы тұжырымдамасы (1996) және осыларға негізделген Қазақстан 
Республикасының  Тіл  туралы  Заңы  (1997)  республикадағы  тілдердің 
ұлтаралық жарастық пен рухани ынтымақтастықтың құралы ретінде 
қызмет етуін және тіл алуандығын көздейді. Республикада мемлекеттік 
тіл  ретінде  бір  ғана  тілге  –  қазақ  тіліне  конституциялық  мәртебе 
беріліп отыр. 
ҚР-да қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің бірнеше 
алғышарттары бар. Атап айтқанда, сол тілді қолданушылар санының 
жеткілікті  болуы,  табиғи  және  табиғи  емес  тілдік  ортаның  болуы, 
Республиканың  барлық  аймақтарына  таралуы,  қоғамдық  өмірдің 
әр  алуан  саласында  қызмет  етуі  және  ауызша  және  жазбаша  түрде 
қызмет  етуі  сияқты  сыртқы  факторлардың  болуы,  сондай-ақ,  қазақ 
тілінің құрылым-жүйесі жетілген, лексика-фразелолгиялыққоры аса 
бай,  ежелден  келе  жатқан  жазба  және  ауызша  дәстүрі  бар  ұлттық 
тілдердің бірі ретіндегі ішкі тілдік факторлардың болуы қазақ тілінің 
мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуіне мүмкіндік береді.

ТУҒАН ТІЛ – ТҰҒЫРЫҢ
28
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Міне,  осы  айтылғандардың  барлығы  қазақ  тілінің  Қазақстан 
Республикасында мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуіне аса қажетті 
алғышарттардың  жеткілікті  және  қазақ  тілінің  ішкі  әлеуеттік 
мүмкіндіктерінің мол екенін көрсетеді. 
 Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі
Мемлекеттік  тілдің  қоғамдық  қызметі  қоғамдық  өмірдің  аса 
маңыздымынадай  салаларында  жүзеге  асады:  басқару,  ақпарат, 
білім  беру  мен  тәрбие  (мектепке  дейінгі  мекемелер,  бастауыш,  орта 
мектеп,  жоғары  мектеп),  ғылым  мен  техника,  (ғылыми-зерттеу 
мекемелерінде);  қоғамдық  ғылымдар,  жаратылыстану  мен  нақты 
ғылымдар,  техникалық  және  қолданбалы  ғылым,  экономика 
салаларында,  ғылымның  жалпыға  ортақ  салаларында,  ғылымның 
салааралық түрлерінде, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс 
жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер 
мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм; денсаулық сақтау мен 
емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; мәдени 
мекемелерді (театр, кино); дипломатиялыққарым-қатынаста; әскери-
патриоттық  тәрбие  және  білім  беру  ісінде;  шаруашылық  жүргізу 
және ұйымдаструда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан 
Республикасында  өтетін  республикалық,  халықаралық  құрылтай, 
конференция, мәжіліс, жиындар т.б. Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, 
тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, 
жалпыхалықтық тілден ұлттық деңгейге көтерілген тіл.
Мемлекеттік  тілдің  жоғарыда  аталған  қоғамдық  қызметін  мінсіз 
атқаруы үшін оның ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі нормаларын 
қатаң сақтау, жарыспалы қолданыстарды (босаң нормаларды) ғылыми 
негізде саралап, тиімді нұсқаларын сөздіктер мен грамматикаларда дер 
кезінде заңдастырып отыру аса қажет. Тілдік нормамен байланысты 
мұндай шаралар мемлекеттік тілдің мәдениетін көтереді.
Сөйтіп,  жоғарыда  айтылғандарды  қорыта  келе,  біздің  ана  тіліміз 
«Қазақ  тілі  қандай  тіл?»  деген  сұрауға  қысқаша  былай  деп  жауап 
беруге болады:
түпкі түрін сақтаған түркі туыстас байырғы тіл;
ежелден жазба мәдениеті бар тіл;
әдеби тіл, жергілікті тіл (диалекті), сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу
тілі, ескі жазба тіл тәрізді қайнар көздері бар ұлттық тіл;
демографиялық тірегі бар тіл;
дәстүрлі нормасы бар әдеби тіл;
құрылым-құрылысы кемелденген, сөз байлығы аса мол тіл;
егемен  Қазақстан  Республикасы  өз  қамқорлығына  алған 
мемлекеттік тіл;
Міне, қазақ тілінің қандай тіл екенін байқататын мұндай деректер 
тілдік тұлғаның санасында болуы шарт.

жүктеу/скачать 2,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: