Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
127 
ӘОЖ 796.8.02 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Д.Қ. Пошаев 
М. Әуезов атындағы 
Оңтүстік Қазақстан 
мемлекеттік университеті, 
п.ғ.к., доцент 
 
Н. Халмұратов 
М. Әуезов атындағы 
Оңтүстік Қазақстан 
мемлекеттік университеті, 
магистрант 
 
Р. Кененбаева 
М. Әуезов атындағы 
Оңтүстік Қазақстан 
мемлекеттік университеті, 
магистрант 
Болашақ 
мұғалімдердің 
білім алу 
үдерісіндегі іс-
әрекетін 
ынталандыру 
мен реттеу 
 
Аннотация 
Мақала  болашақ  мұғалімдердің  білім  алу  іс-
әрекеттерін  ынталандыру  мен  реттеудің  ғылыми-
әдістемелік  негіздерін  зерттеуге  арналған.  Мақалада 
қарастырылатын компоненттік әдіс, білім элементтерін 
анықтау,  бақылауға  арналған  тапсырмалар  арқылы 
әртүрлі 
білім, 
іскерлік 
және 
дағдалардың 
компоненттерін  тәртіпке  келтіруге,  оқыту  нәтижесін 
жоспарлауға мүмкіндік туғызады. 
Түйін сөздер: бақылау, бағалау, дамыту, басқару, 
болжамдау, реттеу, ынталандыру. 
 
 
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерге [1, 2, 
3] талдаулар жасау, студенттің білімін тексеру, бағалау 
жүйесі туралы, жоғары оқу орындарындағы білім беру, 
білім  сапасын  бағалау  жайлы  және  т.б  –  білімді, 
іскерлікті;  бақылаумен  бағалау  мәселесі  әлі  зерттеуді 
қажет  ететін  көпаспектілі  мәселе  екенін  дәлелдейді. 
Сонымен  қатар,  олардың  дидактикалық  статусы 
анықталмағаны байқалады. 
Біздің  пікірімізше,  білімді,  іскерлікті  және 
дағдыны  тексеру  оқыту  үдерісінің  бірден-бір  құрамды 
бөлігі  және  ол  болашақ  мұғалімдердің  мұғалімдердің 
білім  алу  іс-әрекеттерін  ынталандыру  мен  реттеудің 
құралы  ретінде  қарастырылуы  керек.  Мұнда,  тексеру 
тек бақылау ғана емес, ол сонымен қатар білім беруші 
қызметті атқарады.  
Тексеру мәні – оқытудың практикалық тұрғыдағы 
нәтижесін  анықтау,  оқытудың  тиімділігін  бағалау  мен 
арттыруға  қажетті  білім  және  оны  дамыту  жолдарын 
анықтау деп түсіну керек.  
Ал,  бақылау  тар  мағынада  –  дәл  сол  сәттегі 
үдерісті 
зерделеу 
және 
баяндау, 
жағдайды 
жоспарланылған  немесе  нормативтілікпен  салыстыру. 
Бақылау  кең  мағынада  –  (немесе  кешенді  бақылау), 
үдерістің  күйін  тек  оның  нормативті  сипаттарына 
сәйкес  келуін  бағалау  ғана  емес,  сонымен  қатар, 
үдерісті  реттеу,  келешекке  нұсқау,  оқушылар  мен 
оқытушыларға көмек.  
Педагогикалық  әдебиеттерде  және  зерттеулер  [2, 
3,  5]  көрсеткеніндей,  қазірге  кезде  әртүрлі  білім  беру 
пәндері  бойынша  оқыту  үдерісінде  оқушылардың 
білімін, іскерлігін және дағдысын тексеру мен бағалау 
құралдарының  мазмұны,  формалары  және  қызметтері 
анықталынған.  Сонымен  қатар  оларда:  бақылаудың 
оқыту  үдерісінің  және  оның  нәтижесінің  объективті 
айнасы  рамқасынан  шығып  кететіні;  бақылаушылық 
және  орындаушылық  әрекеттердің  өзара  байланысы, 
бағдарлық әрекеттерді, оқу әрекеттерін жоспарлаудың 

 
128 
нақтылы тәсілдерін жасауда әрбір білімгердің өзіндік бақылауын дұрыс қалыптастыратын 
танымдық  әрекеттерді  ұйымдастыруға  сеп  болатындығы  анықталған.  Бұл  өз  кезегінде, 
болашақ  мұғалімдердің  білім  алу  іс-әрекеттерін  ынталандыру  мен  реттеудің  әдістемелік 
негіздері ретінде орын алады.  
Жоғарыдағы  айтылғандар  негізінде  студенттердің  білімін,  іскерлігін  бақылауды 
төмендегі  өзара  байланысқан  тұйық  тізбек  бойынша  қарастырған  жөн:  кәсіби  оқыту 
мақсаты – оған жетудің бара-бар бағалау критерийі – бақылауға алынатын білім, іскерлік 
жиынтығы  –  бақылау  тапсырмаларының  жүйесі  мен  мазмұны  –  оларды  шешуді 
болжамдау және бағалаудың объективтілігі – оқыту мазмұнын, мақсатын және әдістемесін 
реттеу.  
Сонымен,  практика  және  зерттеулерге  талдаулар  негізінде  болашақ  мұғалімдердің 
білім  алу  іс-әрекеттерін  ынталандыру  мен  реттеу  үшін  білім  сапасының  бірнеше 
белгілерін  бірдей  табатын  тапсырмалардың  құрылымы  жасалынуы  керек  екенін 
байқаймыз.  Білім  сапасын  оқыту  мақсаты  ретінде  пайдалану  ,  жауаптардың  мазмұндық 
көрсеткіштерін, олар бойынша сапа белгілерінің алға тартылу дәрежесін анықтауды қажет 
етеді.  
Бізді  қызықтыратын  нақтылы  оқу  мақсаттары  әрбір  оқу  пәндерінің  ерекшеліктерін 
ескеретін  болады.  Зерттеу  көрсеткендей,  нақ  солар  білім,  іскерлік  және  дағдыларға 
талаптар  ретінде  өзгеріске  ұшырай  алады.  Сондықтанда  біздің  ойымызша, 
бағдарламаларда  негізгіні,  материалдарды  бастаушы  оларды  меңгерудің  тереңдігіне 
бағыттайтын  болып  оқыту  нәтижесін  баяндау,  соның  нәтижесінде  бақыланатын  және 
бағаланатын болып табылады.  
Педагогикалық  ғылымдағы  білімді  және  іскерлікті  бақылау  жағдайын  талдау, 
жоғарыдағы жұмыстарға шолу бақылау мәселесіне ешқандай да ұстанылған бағыттардың 
біріде  (білім  сапасы,  меңгеру  деңгейі,  білім  компоненттері  тұрғысында)  бақылаудың 
толық  мүмкіндіктерін  аша  алмайды.  Тек  олардың  дидактикалық  негіздегі  үйлесімділігі 
объектіні зерделеудің толық картинасын көрсете алуы мүмкін. Сол себепті, кәсіби оқыту 
мазмұны  дидактикалық  тұрғыдан  бөлшектеп  талдауда  төмендегі  критерийлерді:  білім 
және  іскерлік  сапасы,  көлемі,  оларды  меңгеру  деңгейлері,  танымдық  әрекеттің  сипаты, 
оқыту үдерісіндегі студенттердің өз бетіншелік және белсенділік деңгейлерін басшылыққа 
алу  керек.  Бірқатар  зерттеулерде  [4,5,6,]  бақылау  әртүрлі:  бақылаушылық,  білім 
берушілік,  дамытушылық,  жинақтылаушылық,  басқарушылық,  болжамдаушылық, 
ынталандырушылық,  ескертпелік,  реттеушілік,  тәрбиелік  қызметтерді  атқарады  деп 
көрсетіледі.  Мұнда  біз  келесі  жағдайларды:  білімді  тексеру  білімнің  нақтылы  деңгейін 
анықтаудың  тәсілдері  мен  әдістерінің  тиімділігіне  мүмкіндік  туғызуын,  оқу-тәрбие 
үдерісінің  негізгі  бөлінбейтін  бөлігі  ретіндегі  білімді  тексеру  оқу  және  тәрбие 
мақсаттарының  қамтамасыз  етілуін,  тексеру  оқушылардың  нақтылы  білім  деңгейлерін 
анықтауы  ғана  емес,  олардың  жеке  ерекшеліктері,  материалдарды  қабылдауы  жөнінде 
ақпараттар беруі яғни оқу үдерісін болжамдап отыруға мүмкіндік туғызатынын ескеруіміз 
керек.  Қажетсіз  құбылыстарды  ескерту,  оқыту  үдерісін  реттеу,  біздің  пікірімізше, 
объективті түрде болжамдаушылық қызметпен жанасады. 
Келесі  -  біздің  тарапымыздан  көрсетілген  білімді  тексерудің  білім  берушілік 
(үйретушілік)  қызметі.  Егер  бақылау  жұмыстарының  мақсаты  тек  қана  студенттердің 
білімін есепке алуға ғана бағытталса және білімді бекіту мен оқыту құралына айналмаса 
онда  оны  дұрыс  қалып  деп  атуға  болмайды.  Студенттер  мысалдарды  немесе 
тапсырмаларды  орындау  барысында  біршама  қателіктерге  бой  ұрғанымен,  қателіктерін 
анықтауды  және  оларды  түсіндіре  білуі  керек.  Сондықтан  тапсырмалар  оларға  тек  балл 
қоюға  ғана  бағытталмай,  жоғарыдағы  жіберген  олқылықтарды  жоюға  да  бағытталуы 
керек, мұндай болмаған жағдайда, олар пәнге деген қызығушылықтарын жоғалтады. Сол 
себепті, сұрақтарды тек тексеруге ғана бағыттамай, оқу материалдарының негізгісі болып 
саналатынын  меңгеруге,  басты  нәрсені  меңгеру  мен  бекітуге  бағытталуы  керек. 

 
129 
Тексерудің  білім  берушілік  қызметі,  оның  көмегімен  оқыту  жүзеге  асады,  яғни  жаңа 
меңгерілетін білім және іскерлік меңгеріледі. Тексеру тапсырмаларын орындау үдерісінің 
өзі оқыту болып табылады, өйткені ол тапсырма тестері арқылы жаңа ақпараттар береді, 
немесе  өзбетінше  оқу  біліктілігін,  оқулықтармен  немесе  анықтамалықтармен  жұмыс 
істеуге үйретеді, яғни олардың ақпараттық мәдениетін [4] қалыптастыруға сеп болады.  
Жүйелі  түрде  іске  асырылып  отыратын  осы  бағыттағы  жұмыс  студенттердің 
жауапкершіліктерін артырады және білімді бақылаудың тәрбиелік қызметін алға тартады. 
Білімді  тексеру  үдерісінде  бақылаудың  болжамдаушылық  қызметі  оқыту  үдерісін 
реттеуді  (оқыту  үдерісін  басқару)  жүзеге  асыратыны  айтылды.  Реттеу  студенттердің 
дайындық  деңгейлерін  есепке  ала  отырып  оқытушының  әрекет  схемасын,  нұсқаулар 
жасауды, сонымен қатар оқыту үдерісіне қажетті өзгерістер енгізуді алға тартады [5]. 
Практикаға  талдаулар  жасау,  көптеген  оқытушылар  білімді  бақылауда  мазмұндық-
мақсаттық  шеңбермен  шектелетіні  яғни  әрекет  нәтижесін  бақылаумен;  білім  және 
іскерлік;  репродуктивті  еңбек  тәжірибесін  ғана  есепке  алып  ұйымдастыратыны 
байқалады.  Тек  бірқатар  оқытушылар  ғана,  жоғарыдағы  оқу  әрекеттерінің 
компоненттерімен  қатар,  оқушылардың  белсенділігін  есепке  алу,  еңбек  мәдениетін 
талдауды басшылыққа алады.  
Айқындаушы  эксперимент  нәтижесі  бақылаудың  болжамдық  қызметі  бақылау 
үдерісін  дифференцациялағанда  және  жеке  ерекшеліктері  есепке  алыңғанда  толығымен 
іске  асатынын  көрсетті.  Бақылаудың  болжамдық  қызметін  арттыру  біріншіден, 
тапсырмаларды  құруда  олардың  студенттер  біліміндегі  олқылықтарды  жоюға 
бағытталған,  екіншіден,  алдын  ала  берілетін  білімді  есепке  алуы  тиіс.  Тапсырмаларды 
құрастыруда  осы  уақытқа  дейін  басқа  пәндерді  оқу  барысынан  қалған  білімдердегі 
олқылықтарды  жою  мақсатына  аз  көңіл  бөлінгендігін  назар  аудару  керек.  Мұнда,  біздің 
пікірімізше,  жеке  пәндердің  дидактикалық  құрылымдарын  жасауда  сол  пән 
мамандарының  пәнаралық  кедергілерден  өте  алмауы  себеп  болса  керек.  Жалпы  алғанда, 
білім  және  іскерліктердегі  олқылықтарды  жоюға  арналған  тапсырмалар,  негізінен, 
жүргізілген  бақылау  жұмыстары  нәтижесінде  қажетті  деп  танылатын  білімдер  болмаған 
жағдайда  да  ғана  пайдаланылады  Мұндағы,  «қажетті  білім»  дегенде,  студент  жадында 
сақталуға  қажетті  «тіректік»  білімді  алға  тартамыз.  Олар  орнықты  бекітілген  және  ең 
бастысы, жақсы түсінікті болуы керек. 
Біздің  зерттеуімізде,  студенттердің  алдын  ала  білімдерін  ескеретін  тапсырмалар 
тіректік  білімдердің  сипатына  байланысты  екендігін  көрсетеді.  Олар  оқу  материалдарын 
қайталауға және жинақталған тапсырмаларды орындауға мүмкін туғызуы керек. Мұнда , 
оқулық дамудың актуальді деңгейінен төмен тапсырмаларды қамтудан арылатын болады. 
Ал  студенттер,  өздерінің  мүмкіндіктерінен  төмен  нәрселермен  айналысудан  арылатын, 
оның  үстіне  оң  ынталану,  өзінің  таңдаған  мамандығын  меңгеруге  деген  қызығушылығы 
артатын  болады.  Осылайша  біздер  әлеуметтік  мәселенің  де  оң  шешімін  табуға  мүмкін 
туғызамыз. Оқуға ынтаны білу оқыту үдерісінде оқытушының болжамдық мүмкіндіктерін 
кеңейтетін  болады.  Бұл  студентті  белсенді  әрекет  ететін,  өзінің  оқу  әрекеті  нәтижесіне 
және  барысына  әсер  етеуші  бақылау  және  жалпы  оқыту  үдерісінің  субъектіне 
айналдырады. Өзіндік бақылау кезінде білімді  талдай отырып, объект  және құбылыстың 
мәніне  енуге  ұмтылады,  оларды  жүйелейтін,  бекітетін  яғни  оларды  жоғары  сапасына 
жетуге негіз болатын білімді тереңдетуге тырысады.  
Бақылау  тапсырмаларының  мазмұнын  анықтауды  үш  кезеңге  бөлдік:  оқытылатын 
пәннің  оқу-бағдарламалық  құжаттарын  талдау.  Нәтижесінде  студенттердің  білімін, 
іскерлігін  жән  дағдысын  бағалау  және  бақылау  үшін  теориялық  және  қалданбалы 
тақырыптарды бөліп алу. Әрбір тақырып бойынша келесі тақырыпты ұғынуға мүмкіндік 
беретін,  тіректік  білімдер  анықталынды;  жеке  тақырыптар  мазмұнын  компоненттік 
талдау.  Жаратылыстану  және  техникалық  сияқты  білімдердің  теориялық  жағдайлары; 
оқытылатын  материалдар,  құбылыстар  және  пәндері  туралы;  олардың  қолданылу  аясы; 

 
130 
пәндік  іскерлік  және  дағды;  әрбір  компонентке  қатысты  маңызды  делінген  білім 
элементтерін  анықтау.  Мұндай  талдауды  жүргізуде  келесі  мазмұндағы  критерийлерді 
басшылыққа  алдық:  теориядан,  оқытылатын  пәннің  мәнін  ұғындыратын,  жалпы  сипат 
алатын  заңдар  мен  заңдылықтар  ескерілді.  Мұнда  екі  көрсеткіш  пайдаланылды: 
оқытылатын 
үдерістің 
теориямен 
байланыстылығы; 
өндірістік 
әрекеттермен 
байланыстылығы.  
Эксперимент  барысында  берілген  сұрақтардың  мазмұнында  компоненттік 
құрамдары  да  ескерілді.  Сондықтан  да  эксперимент  тобында  сұрақтардың  келесі 
сипаттары  орын  алды:  салыстыру  және  теңестіруге  бағытталған  сұрақтар;  әртүрлі 
жағдайда білімді, іскерлікті қолдануға мүмкіндігі бар болатынын анықтауға бағытталған; 
себептерді  түсіндіретін  сұрақтар;  салдарларды  түсіндіретін  сұрақтар;  дәлелдеуге 
бағытталған сұрақтар.  
Алға қойылған мақсатқа жетуде біз бақылау тапсырмаларының мазмұнында барлық 
студенттер  үшін  міндетті  деп  табылатын  минимум  білімдерді  қамтыдық.  Бұл  жерде, 
олардың  білім  және  білігін  тәртіпке  келтіре  отырып  бір  жүйеге,  кездейсоқтықты,  жою, 
бақылаудың  ақпараттылығын  және  объективтілігін  арттыру,  мамандыққа  дайындығына 
бағыттадық.  Міндетті  дайындық  деңгейін  анықтау  және  осының  негізінде  бақылау 
жүйесін  жетілдіру,  студенттерді  оқыту  нәтижесін  бағалау  мәселесіне  келуге,  оларды 
оқыту нәтижесінің критерийін нақтылауға, бірінше кезекте, минимальді бағаның беркелкі 
деңгейін  нақтылауға:  оң  баға  қою  студенттің  міндетті  оқу  нәтижесіне  жеткенде  ғана 
қойылатынына  алып  келеді.  Практиканың  көрсеткеніндей,  көптеген  студенттер  тіректік 
білімдер  мен  біліктерді  меңгермегенін  байқатады,  ал  оқытушылардың  бұл  жағдайдан 
хабарлары  алыстау  екенін  аңғартады.  Біздің  бақылауымыз  көрсеткеніндей,  оқыту 
нәтижесін  бағалауға  арналған  біздің  жасаған  бақылау  тапсырмаларымызбен  алдын-ала 
танысуы  барысында  олар  тапсырмаларды  қарапайым,  тапсырмаларды  толық  орындай 
алады деген пікірде болды. Десек те, алынған нәтиже басқаша болды.  
Тіректік  білімдерді,  іскерліктерді  анықтау  үшін,  біз  оларды  «тануға»  арналған 
тапсырмалар  жасадық.  Біздің  зерттеуімізде  тақырыптық  білімді  бақылау  мазмұнынына 
ерекше  көңіл  аударылды.  Осы  жағдайда  ғана  біз  төмендегі:  ағымдағы  бақылауға 
қарағанда  ,  біраз  уақыт  өткеннен  кейінгі  білімнің  меңгерілу  беріктігін  қалай  тексеруге 
болады;  екінші  деңгейдегі  тестерді  және  қажет  болғанда  үшінші  деңгейдегі  меңгеруді 
яғни  қайта  жаңғырту  деңгейі,  типтік  және  типтік  емес  есептерді  шешу  білігіне  қалай 
пайдалануға болады; студенттер тарапынан тақырып (тарау) қалай қабылданады? - деген 
сұрақтарға жауап алғымыз келді. 
Студенттер  білімін,  іскерлігін  тақырыптық  бақылау  барысында  келесі  тапсырмалар 
түрлерін  пайдаландық:  проблемалық-ізденушілік  сипаттағы,  өзбетінше  жұмыс  жасуға 
бағытталған  логикалық  сипаттағы;  дифференцациялық  сипаттағы.  Бақылау  жүргізіліп 
жатқан  жағдайға  байланысты  материалдардың  негізгі,  түйіндік  деп  саналатын  және 
бағалау  критерийі  болып  саналатын  білімдеріне  назар  аудардық.  Мұнда  біздің 
тарапымыздан  білімнің  компоненттік  құрылымын  және  оларды  меңгеру  деңгейін 
басшылыққа  алдық.  Сұрақтарды  құрылымдауда  келесі  тәсілдерді  қолдандық:  оқығанды 
қайта  жаңғырту,  түсінік  деңгейіндегі  білімді  анықтау;  бағалау  деңгейін  анықтау  үшін 
көптеген жағдайларда пайдаланылатын ақпараттар немесе әрекеттерді қамтыдық.  
Мұнда  ұғымдарды  білу,  ұғымдардың  мәнін  білу,  білімді  қолдана  білу,  талдау, 
фактілерді  анықтау,  анықтамаларды  білу,  салыстыра,  теңестіре  білу  әрекеттері  назарға 
алынды. 
Білім  деңгейі  қазіргі  модульдік  оқыту  талаптарын  қанағаттандыратын  білім  – 
түсінік- қолдану - талдау –синтез - бағалау деңгейлеріне сәйкестендірілді. 
Сонымен  зерттеу  мәселесі  бойынша  теория  және  практика  зерделеу  бізге  білімді, 
іскерлікті және дағдыны бақылау мен бағалау тиімділігін арттыру үшін: оқыту мақсатын 
нақтылау;  оқу-тәрбие  бағдармалары,  оларды  ұйымдастыру  үдерісінің  ерекшеліктері  – 

 
131 
оқыту  мақсатына  барабар  келетін,  білім,  іскерлікті  меңгеру  деңгейлерін  бөліп  алу;  білім 
сапасын  бөліп  алынған  белгілеріне  сай  баяндау;  бақылау  мазмұнын  таңдауда 
компоненттік  әдісті  пайдалану;  бақылау  тапсырмаларының  дифференцацияланған  және 
оларды объективті бағалау жүйесін жасау; бақылаудың әртүрлі формалары мен әдістерін 
үйлестіру,  бақылаудың  білімділік,  бақылаушылық,  болжамдаушылық  және  тәрбиелік 
қызметтерін есепке алу, болашақ мұғалімдердің білім алу іс-әрекеттерін ынталандыру мен 
реттеудің әдістемелік негіздері болып табылады.  
  
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Беспалько  В.П.  Теория  учебника:  Дидактический  аспект.  –  М.:  Педагогика,  1988.  – 
160с.  
2
 
Кенжебаев Т., Молдакасов Р. [ 7.] Студенттің білімін тексеру, бағалау жүйесі туралы // 
Қазақстан жоғары мектебі. - 2004. - № 4.- 55-56 б. 
3
 
Шамахайұлы  Қ.  Шәкіртті  әріптес  деп  танысақ:  Жоғары  оқу  орындарындағы  білім 
беру, білім сапасын бағалау жайлы // Егемен Қазақстан. - 2005. - 11 тамыз (№ 176). 
4
 
Пошаев  Д.,  Кененбаева  Р  Студенттердің  ақпараттық  мәдениеті  //  Зерттеуші.  -  2010.  - 
№5. - Б 30-32. 
5
 
Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. - М.: МГУ, 1995. - 342с.  
6
 
Абдукадирова  С.  Қазақстан  педагогикалық  газеттерінің  оқушылардың  білім  сапасын 
арттырудағы ролі. Пед.ғ.канд. автореф. – Тараз. 1998. - 28 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В статье рассматриваются процессуальные вопросы контроля и оценки качества образования 
как средства стимулирования деятельности. 
 
RESUME 
 
The  author  of  the  article  considers  the  procedural  issues  of  control  and  assessment  of  quality  of 
education as a means of stimulating activities. 
 
 
 

 
132 
UDC 159.9/316.47 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bibinur Zhumagaliyeva
 
Sh. Yessenov State Caspian 
University of technology and 
engineering, candidate of 
psychological sciences, associate 
professor  
 
Svetlana Utepova
 
Sh. Yessenov State Caspian 
University of technology and 
engineering, candidate of 
psychological sciences, candidate for 
a master's degree  
Functional Role 
Adequacy Of 
Spouses in Single 
Ethnic Family 
 
Abstract  
The  article  draws  up  the  role  of  the  functional 
role  adequacy  in  Kazakh  and  Russian  families.  The 
authors  describe  the  ethno  psychological  features  of 
the  functional  role  adequacy  exertion  in  Kazakh  and 
Russian  families  on  the  basis  of  the  results  analysis 
obtained  by  the  methods  of  «Incomplete  proposals» 
and «I am a person who...»  
Keywords:  family,  social  role,  family  role, 
function-role adequacy, gender differences, ethnicity. 
 
 
A  set  of  trends  noted  by  psychologists  in  the 
field  of  interpersonal  interaction  and  family 
psychology  show  the  relevance  of  understanding  of 
ethno  psychological  features  of  these  relations. 
Hypothesis  of  this  study  has  become  the  assumption 
that  ethno  psychological  features  of  functional  role 
adequacy  of  the  spouses  can  be  traced  to  the  role-
based and functional level. 
We  understand  the  functional  role  adequacy  as 
the  consistency  of  role  expectations  and  aspirations, 
i.e. focus on the consistency of representations of the 
family  unit  members  about  their  roles  and 
responsibilities in the family. A special attention was 
paid to this fact, as mismatch of role perceptions and 
expectations  is  the  cause  of  marriage  failure  in  most 
cases [1]. 
Theoretical 
analysis 
of 
functional 
role 
relationships features in Kazakh and Russian families 
pointed  to  the  differences  in  internal  family 
communication  due  to  the  family  ethnicity.  While 
analyzing the literature it has been revealed that sex-
role attitudes are represented in Kazakh families most 
clearly.  But  we  have  assumed  that  in  the 
transformation  of  values  experienced  in  our  society, 
which  is  also  a  multicultural  one,  distribution  of 
family  roles  in  the  Kazakh  family  is  newly 
reinvented.  Trends  of  rethinking  distribution  as 
family  roles  as  functional  responsibilities  of  family 
members is observed in Russian families [2].  
In  an  empirical  study  of  ethno  psychological 
features  of  spouses’  functional  role  adequacy  was 
studied by means of a modified version of the method 
of «Incomplete proposals» and the method of «I am a 
person  who  ...»  proposed  and  proven  by  Soldatova 
H.W. specifically for ethno psychological research. 
The  research  involved  52  married  people  (26 
women  and  26  men  or  13  Kazakh  couples  and  13 
Russian  ones  with  15-30  years  of  marriage 
experience).  As  functional  role  relationships  have 

 
133 
already been fully formed among mature married couples, we are able to see the real picture of 
family functioning.  
This sample was formed in free conditions during 2013. 
The method of «Incomplete proposals» allowed studying the system of spouses’ relations 
with  relatives and friends;  issues related to  the children’s education, their desire for autonomy 
manifestation; situations of violations of role expectations; norms of behavior mismatch [3]. 
So the ratio of the spouses to the relatives and features of spouses’ relationship considered 
especially in different situations when the last one breaks the first’s planned issues. For example, 
when one spouse is invited to visit relatives, the other one knowing about it, however, has come 
home late; or when joint spouses’ plans are violated by the parents’ unexpectedly invitation). In 
all these ways we can observe individual behavioral manifestations [4]. 
In the first case, the behavior of men in both Kazakh and Russian families is the same after 
guests’ departure. They prefer to remain silent (or they prefer to ask wife not to see such an issue 
ever more) instead of scandals. Women behave differently. So in Kazakh families they either do 
not show their dissatisfaction or they claim the situation does not bother them and they just do 
not take offense at their husbands. While Russian family women prefer to speak out and explain 
the reason for their dissatisfaction to the husbands instead of staying silent. The first ones believe 
that they are entitled to their opinion as men. 
In the second case in Kazakh families both spouses prefer to go to relatives, even if one of 
them does  not  agree (leaves  alone than to  persuade the other spouse).  In  Russian families  both 
spouses are in a situation of disagreement of the second one, still try to find a joint way out (to 
come along to parents). 
With  regard  to  friends  and  making  spouses’  relationships  the  following  situations  have 
been analyzed: 1) the couple spent the evening with new friends whom one spouse enjoyed but 
not the other one. As they bored him, he (or she) tried not to show it, but later husband (or wife) 
expressed  a  dissatisfaction  with  the  second  one’s  behavior  with  spouse’s  friends;  and  2)  the 
couple were going to spend Sunday at home, but it turned out that the first had promised to visit 
their friends and the last one did not like it; 3) one of the spouses changed the job, he (or she) 
was  out  the  moment  when  the  other  was  waiting  for  the  first.  The  opposite  spouse  is  clearly 
unable to win the sympathy of colleagues of the opposite sex and the spouse was surprised with 
the backlash of the second one. 
In the first situation in the Kazakh family both spouses prefer not to deal with these friends 
longer than to feel no dexterity or prove his/her innocence. In the Russian family, both spouses 
prefer to  talk and express  everything they think about  this  situation than to  remain silent  or no 
longer communicate with new friends. 
The second situation shows that the men in Kazakh and both spouses in  Russian families 
still prefer staying at home than visiting somebody. Women in Kazakh families will prefer to go 
with their husbands than to persuade them to stay at home or to talk about the situation. 
The third situation is quite different, as spouses in the Kazakh family prefer to discuss the 
situation contrary to Russian men who do not take such a reaction seriously, or just ignore it. As 
for Russian women, in most cases they do not come to their husbands’ work. 
In  role  expectations  and  parenting  issues  related  to  growing  their  children  we  studied 
spouses’ behavior in the following cases: 1) It’s time to go to bed for the child,  but he doesn’t 
want to. As a result one of the spouses still tries to make him go to bed while the other intervenes 
and allows the child to play a bit, arguing that there is a day off tomorrow, and 2) in a situation 
where one spouse advises another to attract the child to his hobby, but the second one believes 
that the child will interfere, and the first one continues to insist , and 3) when one of the spouses 
asks  another  one  to  help  the  child  doing  home  work  because  he  is  worse  familiar  with  that 
subject, but the second one continues to do his own things and sends the child back, saying that 
he has no time, and 4) when one of the spouses punishes the child, but the other seems that the 
offense is not so serious and starts to play with him, 5) both spouses need to stay at work and no 

 
134 
one is to be with a child, one spouse finds that his case is more important and another one should 
stay instead of him, but the second does not agree with. 
In the first situation men in Kazakh families prefer to take matters into their own hands and 
still insist, saying that the child is allowed to play more than to persuade their wives to change 
their mind. Women in Kazakh families prefer to talk to their husbands and convince them with 
wrongness than to support the last. In Russian families both spouses prefer to keep quiet and not 
to interfere, than to insist on. 
In  the  second  situation  both  Kazakh  and  Russian  spouses  agree  and  prefer  to  attach  their 
child to their favorite hobbies than to insist on anything else, as they believe that the child will 
never interfere. 
Concerning  the  third  situation  we  can  see  that  men  in  Kazakh  families  prefer  to  help  the 
child themselves. Women in Kazakh families principally believe that it is their duty to help the 
child with  homework. Men in  Russian families  as well as  women still prefer to  ask the spouse 
one more time instead of helping the child or waiting until the spouse is free. 
In  the  fourth  situation,  Russian  men  and  women  and  Kazakh  men  prefer  to  continue 
playing quietly with the baby, than to find a common solution to argue with each other. Kazakh 
women behave in two different ways: one part would prefer to agree with their husbands and not 
to interfere, and the other part on the contrary prefers to talk to the husbands about the situation. 
In the fifth  situation in  most cases Kazakh men find that their wives still have to  make it 
than  they  would  seek  a  way  out  of  the  situation  and  the  women  would  go  and  meet  their 
husbands than insist  on. But  it is  typical  of Russian women. Russian men in contrary prefer to 
find a way out of this situation and come forth with the child than to insist on the fact that a wife 
should do it. 
Both  Issues  related  to  the  manifestation  of  the  behavior  autonomy  and  spouses’  role 
expectations have been studied in the following situations: 1) one of the spouses is in a bad mood 
while another one clues that the first is in trouble at work, although he says nothing and tries to 
call the last for a talk, but he still walks away from the talk 2) one of the spouses met his/her old 
friend, the last invited the spouse to talk at home. As a result, the spouse came home late. When 
returning home he/she met a disgruntled spouse, and 3) one of the spouses is going to visit his 
old friends, the other would like to go with him/her, but the first does not offer, and 4) one of the 
spouses has a favorite hobby, he spends his spare time on, the other does not share this interest 
and expresses an open dissatisfaction 5) one of the spouses had promised to do something around 
the house, but nothing was done yet. 
In the first situation, both Kazakh and Russian men prefer not to insist on the conversation, 
and keep silent than to help problems salvation or cheering up. Kazakh women on the contrary 
prefer to talk to the husbands later than immediately or not to bother them at all. And in Russian 
families, women prefer to wait until the husbands start talking themselves, than to resent them. 
In  the  second  situation  men  as  women  in  Kazakh  families  prefer  to  explain  the  situation 
more calmly than to  ignore or to  warn of such delays  or excuses,  because they haven’t done it 
correctly.  In  Russian  families  one  part  of  the  women  prefer  to  remain  silent  in  this  situation, 
while the other one to apologize. Men as well as women may ignore dissatisfaction  than to call 
in advance and warn. 
In  the  third  situation  Kazakh  men  will  not  be  against  his  wife's  friends,  than  feeling 
resentful. In Russian families men still prefer to think whether to let their wives going out or not, 
instead of remaining silent or to offer them to go along. Women in Kazakh families, as well as 
Russian, prefer not to insist on a joint campaign than to be angry or to persuade their husbands to 
go together. 
In  the  fourth  situation  both  Kazakh  and  Russian  spouses  would  prefer  to  continue  their 
favorite  hobby  instead  of  finding  a  compromise  or  attracting  each  other’s  attention.  In  this 
situation, men prioritize in favor of their favorite things or hobbies, and women do not identify 
themselves with the marriage partner too. 

 
135 
The fifth situation shows that in Kazakh families there is an increasing sense of grief, than 
the try to help a wife at home. Men in Russian families prefer to remind their wives about their 
own  responsibilities  than  to  do  themselves  as  in  the  Kazakh  family.  Both  in  Kazakh  and  in 
Russian  families  women  would  also  prefer  to  remind  the  husbands  about  undone  tasks  than  to 
make them or to get angry and curse. 
The spouses’ attitude to the family budget has been studied on the basis of the following 
situations: 1) where the spouses are invited to a friend's birthday but there is not enough money 
for a gift, and it seems to one of the family members that the other one has spent too much this 
month; 2) when one of the spouses began to repair the apartment and but this idea turned out to 
be  more  expensive  than  anticipated.  As  a  result,  the  second  spouse  is  very  angry  because  of 
unforeseen  expenses;  and  3)  one  of  the  spouses  thinks  that  the  other  one  spends  money  to 
nothing and buys silly things; 4) there was a conversation about the lack of money for a few days 
and one of the couple said the other one had not been doing enough to support the family. 
In  the  first  situation  one  part  of  Kazakh  men  would  prefer  to  blame  their  wives,  and  the 
other  would  find  a  way  out  of  this  situation.  In  Russian  families  men  prefer  not  to  go  to  a 
birthday party than to find money. Women in Kazakh families unlike men prefer to go, because 
according to their views it is a bad influence on family relationships. In Russian families, women 
prefer to find money than to show discontent and not to go to the birthday party. 
In the second situation, the men in Kazakh and in Russian families prefer to find a way out, 
i.e.  the  money  to  continue  the  repair  than  to  revise  estimates  for  repairs  or  even  postpone  it. 
Women in Kazakh families prefer to try to convince their husbands than to agree with them and 
pretend that they do not care. And in Russian families, women will vice versa continue to repair 
themselves than to ask a husband for help. 
In the third one, Kazakh men prefer to blame their wives they had bought the wrong thing. 
Russian men react to this fact with indifference, instead of being interested in the reason. Kazakh 
women prefer to explain to their husbands that next time this wouldn’t have happen instead of 
being  angry  at  their  husbands.  In  Russian  families,  women  prefer  to  agree  contrary  with  their 
husbands. 
In the fourth situation, most of men in Kazakh families prefer to support their families fully 
than to ask their wives to earn more. And one part of Russian men prefer to offer their wives to 
earn money themselves or just keep silence. Kazakh women, as well as Russians believe that to 
make money is not woman’s business. 
Thus,  talking  about  the  system  of  interpersonal  relations  of  the  spouses  in  Kazakh  and 
Russian  families  based  on  the  results  of  «Incomplete  proposals»  method  we  are  able  to  insist 
that: 1) there is a high functional role in the family and friends’ adequacy in both ethnic groups 
in the field of family relationships; and 2) level of functional-role adequacy is low and medium 
in the field of children education in Kazakh and Russian families; 3) the relationship concerning 
the manifestations of one of the spouse’s  autonomy is  at  the average level  in  Kazakh families 
and  is  quite  low  in  Russian  families;  4)  functional  role  adequacy  is  on  the  average  level  in 
Kazakh families and low in Russian families in the sphere of role expectations’ violations; and 5) 
high-level functional-role adequacy in Kazakh families and the average level in Russian families 
are  in  the  error  norms  of  behavior;  6)  there  are  not  any  results  in  both  groups  concerning  the 
dominance manifestation of one of the spouses in family relationships. 
The study covered the following family life spheres: parental responsibilities (bringing up 
children);  household  services;  professional  interests  of  each  spouse;  moral  and  emotional 
relationship of the partners. All these criteria reflect the basic functions and roles in the family 
and  family  values  corresponding  to:  1)  household;  2)  parent-educational;  3)  social  activity;  4) 
emotional and psychotherapeutic and 5) visual appeal. 
Next,  we  tried  to  consider  the  dependence  of  functional-role  adequacy  in  families 
depending on the severity of spouses’ ethnic identity themselves. We used the results of «I am a 

 
136 
person who...» method to help determine ethno psychological features of each family, their types 
of ethnic identity [3]. 
Having  analyzed  two  ethnic  groups  (Kazakh  and  Russian  families)  we  have  got  the 
following characteristics: 1) (-10) to (-6) – is a low degree of identification; 2) (-6) to 4 – is an 
average degree of identification; and 3) 4 to 10 – is a high degree of identity. 
Results of the study are shown in a bar chart of «Figure 1» (group 1 - Kazakh family, group 
2 - Russian family). 
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
1
2
3
4
5
6
 
оx – types of ethnic identity: 1- ethno negativism; 2 – ethnic indifference; 3- rate (positive 
ethnic identity); 4 – ethno ego; 5 – ethno isolation; 6 – national bigotry. 
оy – half value. 
 
Figure 1 Trend of transformation of ethnic identity of both Kazakh and Russian family 
spouses  
 
As  we  can  see  from  the  bar  chart,  the  high  degree  of  ethnic  identity,  i.e.  positive  ethnic 
identity, is observed in both ethnic groups. Consequently, the absolute dominance of the «norm» 
over all other types of ethnic identity is mostly typical of both Kazakh and Russian families. The 
results  demonstrate  the  balance  of  tolerance  towards  their  own  and  other  ethnic  groups. 
Therefore, positive ethnic identity becomes the status of the «norm». Its structure demonstrates a 
positive image of their own ethnic group, as in  Kazakh and Russian nationality with  a positive 
value attitude towards the other ethnic groups. 
Both  family  groups  are  characterized  with  a  high  tolerance  and  readiness  for  interethnic 
contacts. Positive attitude to their own and other peoples, combined in «norm», do not imply the 
uniqueness of these emotional relationships. Kazakh families as Russian ones tend to prefer their 
own ethnic and cultural values. Striving for positive ethnic identity is a necessary condition for 
preserving the integrity and uniqueness of ethnic communities in the ethno-cultural diversity of 
the  world.  Analyzing  other  types  of  ethnic  identity,  we  can  say  that  the  average  degree  of 
identity is traced in Kazakh and Russian families. 
Thus,  we  can  conclude  that  ethno  psychological  features  of  Russian  and Kazakh  families 
are  characterized  by  the  ethnic  identity  according  to  the  type  of  «normal»,  high  tolerance  and 
readiness for interethnic  contacts.  So we can  assume that benevolent attitude towards the other 
ethnic groups is genetically inherent in Kazakh and Russian culture. 
The  degree  of  mismatch  of  functions  and  roles  is  higher  in  those  families  where  ethnic 
identity  of  one  of  the  partners  is  manifested  by  the  following  type:  ethno  egoism  or  ethno 
isolation or national fanaticism. However, due to the small number of samples and explicitness 
manifestations mismatch (have only severity trends); we can not claim dependency of ethnicity 
and functional role of the adequacy of the spouses in the family. Perhaps, it largely depends on 
spouses’ individual personality characteristics, education and life experience of each partner. 

 
137 
We have a reason to believe that problem space, affected by us, is quite interesting and is 
the subject for further research. We have new opened horizons of studies in the field of family 
ethno psychological relations.  
Psychologists consider family psychology and this research topic as the most complex, but 
it should be noted that this is the most interesting part of psychology, the most vital sphere. 
 
 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: