§  1-ші жақ.  We  shall be  given a letter (Бізге хат береді./Бізге хат

2-ші жақ. You will not given a letter (Сіздерге хатты бермейді/
Сіздерге хат берілмейді). 
- Шё
3-ші жақ. They will not given a letter.  (Оларға хатты бермейді/
Оларға хат берілмейді).
Нақ осы шақ түрі
Болымды сөйлем түрі
Жекеше түрі 
1
1-ші  жақ.  I  am  being  examined  now  (Менен  емтихан  алып
(алынып) жатыр).
2-ші  жақ.  You  are  being  examined now  (Сізден  емтихан  алып
(алынып) жатыр). 
'  ~
3-ші жақ. Не (she) is being examined now (Одан емтихан алып 
(алынып) жатыр). 
"
Көпше түрі: 
$ # Я |
1-ші  жақ.  We  are  being  examined  now  (Бізден  емтихан  алып 
(алынып) жатыр).
2-ші  жак.  You  are  being  examined  now  (Сіздерден  емтихан 
алып (алынып) жатыр). 
Ч
3-ші жақ. They are being examined now (Олардан емтихан алып 
(алынып) жатыр). 
4 мзд
Сүраулы сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1-ші  жақ.  Am  I  being  examined  now?  (Менен  емтихан  алып 
(алынып) жатыр ма?)
2-ші жак. Are you being examined now? (Сізден емтихан алып 
(алынып) жатыр ма?)
3-ші жақ. Is he (she) being examined now? (Одан емтихан алып 
(алынып) жатыр ма?)
Көпше түрі:
1 -ші жақ. Are we being  examined now?  (Бізден  емтихан  алып 
(алынып) жатыр ма?)
2-ші  жақ.  Are  you  being  examined  now?  (Сіздерден  қазір 
емтихан алып (алынып) жатыр ма?)
3-ші жак. Are they being examined now? (Олардан қазір емтихан 
алып (алынып) жатыр ма?)
Ираш Аманқызы Баймұратова
126

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Болымсыз сөилем түрі
Жекеше түрі:
1 -щі  жақ.  I am not being examined now.  (Менен емтихан алып 
(алынып) жатқан жоқ).
2-ші  жақ.  You  are  not  being  examined  now  (Сізден  емтихан 
алып (алынып) жатқан жоқ).
3-ші  жак.  He  (she)  is  not being  examined  now  (Одан  емтихан 
алып (алынып) жатірн жоқ).
Көпше түрі: 
\
1 -ші жақ. We are not being examined now (Бізден емтихан алып
(алынып) жатқан жоқ).
2-ші жақ. You are not being examined now (Сіздерден емтихан 
алып (алынып) жатқан жоқ).
3 -ші жак.  They  are not being examined now (Олардан емтихан
алып (алынып) жатқан жоқ.)
Жедел өткен осы шаң түрі
Болымды сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1-ші жақ.  I have already been examined (Менен емтихан алып
(алынып) болды).
2-ші  жак.  You  have  already  been  examined  (Сізден  емтихан
алып (алынып) болды).
3-ші  жақ.  Не  (she)  has  already  been  examined  (Одан  емтихан
алып (алынып) болды).
Көпше түрі:
1 -ші жақ. We have already been examined (Бізден емтихан алып
(алынып) болды).
2-ші жақ. You have already been examined (Сіздерден емтихан
алып (алынып) болды).
3-ші  жақ. They have already been examined (Олардан емтихан
алып (алынып) болды).
Сұраулы сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1 -ші жақ. Have I already been examined? (Бізден емтихан алып 
(алынып) болды ма?)
127

Ираш Аманқызы Баймұратова
2-ші  жақ.  Have  you  already  been  examined?  (  Сізден  емтихан
алып (алынып) болды ма?) 
I
3-ші жақ.  Has he  (she)  already been examined? (Одан  емтихан
алып (алынып) болды ма?) 
jj
Копше турі: 
і
1-ші  жақ.  Have  we  already  been  examined?  (Бізден  емтихан
алып (алынып) болды ма?)
2-ші жақ. Have you already been examined? (Сіздерден емтихан
алып (алынып) болды ма?)
3-ші жақ. Have they already been examined? (Олардан емтихан 
алып (алынып) болды ма?) 
^
Болымсыз сөйлем түрі
Жекеше түрі: 
-щ
1-ші  жақ.  I  have  not  already  been  examined  (Менен  емтихан 
алып (алынып) болтан жоқ).
2-ші жақ. You have not already been examined (Сізден емтихан 
алып (алынып) болтан жоқ).
3 -ші жақ. He (she) has not already been examined (Одан емтихан 
алып (алынып) болтан жоқ).
Копше түрі:
1 -ші  жақ.  We have not already been examined (Бізден емтихан 
алып (алынып) болтан жоқ).
2-ші  жақ.  You  have  not  already  been  examined  (Сіздерден 
емтихан алып (алынып) болтан жоқ).
3-ші  жақ.  They  have  not  already  been  examined  (Олардан 
емтихан алып (алынып) болтан жоқ).
Іс-қимылдың  иесі 
«Ьу»
  шылауы  аркылы  беріледі  немесе  ка­
жет  болмаган  жагдайда  түсіп  қалады.  (Іс-қимылдың  иесі 
«Ъу» 
шылауы аркылы берілсе, ягни белгілі болса қазақ тіліне негіз етіс 
формасында аударылады).
The  letter was  written by  my  friend  (Хатты  менің досым 
жазды).
Е с к е р т у .   (Созылмалы келер шақ жэне жедел откен созылмалы 
осы, откен, келер шақ ырықсыз етіс формасында келмейді).
Алдағы  уақытта  белгілі  бір  уақыт  аралыгында  өтетін  іс-қимыл 
созылмалы  келер  шақ  немесе  белгісіздік  келер  шақтың  ырықсыз  етіс 
формасында беріледі.
128

Агылшын тілтің практикальщ грамматикасы
Не will be writing a letter when Martin comes (The letter will still be
Written when 
Martin 
com es) 
(Мартин келгенде ол жазып жатады). 
Өткенде, алдағы уақытта не қазіргі уақытта, белгілі бір уақыт бұрын 
басталған және сөйлеп тұрған уақытқа жалғасып жүріп жатқан іс-әрекет 
жедел  өткен  созылмалы  осы,  өткен  жэне  келер  шактың  ырықты  етіс 
формасында  немесе  бұрынғы  жедел  өткен  осы  шақ  пен  келер  шақтың 
ырыксыз етіс формасында айтылады.
He had been writing a letter for an hour when Martin came (The 
letter had been  written for an  hour when Martin came)  (Мартин 
келген кезде оның хат жазып жатқанына бір сағат болтан).
Ырықсыз етістін  қолданылуы
•  Ырықсыз  етіс  жоғарыда  айтып  өткендей,  іс-эрекеттің  иесі 
белгісіз  болғанда  немесе  оның  иесіне  қарағанда  істелген  іс
маңыздырақ болғанда қолданылады.
My book 
has been lost
 (Менің кітабым жоғалып қалды).
The new grammar rule 
must be explained
 (Жаңа граммати- 
калық  ережені  түсіндіру  керек/Жаңа  грамматикалық 
ереже түсіндірілуі  керек).
Everybody 
is  reguired
 to  follow  the  Law  (Әрбір  адамнан 
заңды сақтау талап етіледі).
He  was  a  three  year  old  child  when  the  war 
was
  begun
(Сотые басталганда ол үш жасар бала еді).
•  Ырықсыз  етіс  жақсыз  сөйлем  арқылы  берілетін  мәліметті,
ақпаратты білдіреді.
It is stated that the Government will insrease the  grants  for
students (Үкімет студенттердің шэкірт ақысын көбейтеді
деп хабарлайды).
•  Ырықсыз  етіс  көбінесе  гылыми  жэне  техникалык  салада
жазылган еңбектерде көптеп кездеседі. Белгілі бір стилистикалық 
мақсатта  гылыми,  техникалық  мәтіндер  бірінші  жақта  (негіз
етісте) берілмейді.
Water was  produced by  mixing  two  parts  of hydrogen  and
one part of oxygen. (Cy сутегінің екі бөлшегі мен оттегінің
бір бөлшегін араластыру арқылы түзіледі).
I  Ырықсыз  етіс  қауіп-қатерді,  бірнәрседен  зардап  шеккен
(адамды) нэрсені, затгы білдіреді.
129

Ираш Аманқызы Баймұратова
Негіз етіс формасында:
The tornado blew  the roof off Mr.Halwell’s  house  (Құйын 
Халвелс мырзаның үйінің төбесін ұшырып кетті).
Ырықсыз етіс формасында:
The  roof of Mr.  Halwell’s  house 
was  blown
  off (Халвелс 
мырзаның үйінің төбесін ұшырып кетті).
•  Ырықсыз  етіс  іс-қимыл,  эрекет  иесінің кім  екендігі  сонша- 
лықты маңызды болмағанда не қажеті жок болғанда қолданылады.
The  school  auditorium 
was  built
  in  1912  (Мектептің  оқу 
бөлмесі  1912 жылы салынған).
The  guilty 
should  be  punished
  instead  o f  the  innocent 
(Жазықсыздың орнына кінэлі жазалануы керек).
• Егер айтушы сол іс-әрекетке жауапты адамды не бір қолайсыз 
жағдайға себепкер болтан  адамның  кім  екенін  атағысы  келмесе, 
ырықсыз  етіс  қолданылады.  Сондай-ақ  экімшілік,  ресми  түрде 
қабылданган шешімдер де ырықсыз етіс түрінде беріледі.
The  proposal  to  raise  taxes  was  approved  (Салықты
көбейту ұсынысын қолдады/Салықты кобейту ұсынысы
қолданды). 
I
These  results  have  been  comfirmed  in  other  scientists’ 
works (Бұл нэтижелер басқа ғалымдардың еңбектерінде 
дэлелденді).
Many  soldiers  are  injured  in  the  battle  (Шайқаста  коп 
жауынгерлер жараланды). 
"s
The air is being polluted (Aya ластанып жатыр).
Ағылшын тіліндегі 
ырықсыз етістің ерекшеліктері
Агылшын тілінде ырықсыз етістің томендегідей ерекшеліктері 
бар:
• Ағылшын тілінде ырықсыз етіс көп қолданылады.  Қазақ ті- 
лінде сөйлем  бастауышсыз не  бастауыш түсіп  қалып  айтыла бе- 
реді,  ал  агылшын  тілінде  бастауышсыз  сөйлем  болмайды,  сон- 
дықтан  ырықсыз  етіс  формасындагы  сөйлемде  бастауыштың 
орнына толықтауыш келеді.
I Агылшын тілінде ырықсыз етіс  формасында қолданылатын 
етістіктер де  бар.  Мұндай  кұбылыстың  негізгі  себебін  агылшын
130

I
в
т
к
I
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
құрылымымен  түсінді
руге болады.
Ағьшшын  тіліндегі  зат  есімнің  (ілік  септігінен  басқа)  септік
категориясының
тан  да  сөйлемнің  толыктауышын  көрсететін  зат  есімнің  арнайы 
грамматикалық формасы жоқ. Қазақ тілінде жалғаулықтар арқылы 
берілетін  грамматикалық  көрсеткіштер  ағылшын  тілінде  сөйлем 
мүшелерінің  орын  тэртібі  арқылы  беріледі.  Сондықтан  да  ағыл-
тұрады
We discussed this problem at the conference yestei 
бұл мэселені кеше конференцияда талқыладық)
Бірақ  та,  жоғарыда  атап  кеткендеи,  сойлемде  іс  істеуші 
адамнан  горі,  істелген  іс  маңыздьфақ  болған  жағдайда  негіз 
етістің орнына ырықсыз етіс конструкциясы қолданылады.
(Бұл
конференцияда талқыланды)
• 
Ағылшын  тілінде  сөйлем  мүшелерінің  орын  тэртібі  өзгер- 
генде сөйлемнің мағынасы да өзгереді. Сондықтан бастауыш пен 
толыктауыштың орын ауыстырғанда сойлемнің мағынасы өзгер- 
мес үшін баяндауыш ырықсыз етіс формасына ауысады.
(I 
read
 a book.  The book 
was
 read)  (Мен  кітап  оқыдым).
(Кітап оқылды).
қолданылуының
конструкциясының
ты беруге болады.  I
тіктен  кейін  екі  (тура жэне жанама) толықгауыш тұрса,  онда 
сөйлемнен ырықсыз етіс формасында екі сөйлем жасауға бола, 
He told us the news  { The news 
was
 told us (Жаңалық бізге
айтылды).
i
 We 
were
 told the news (Бізге жаңалы
айтылды).
мысалдағы
формасындағы  сөйлемнің  тура
Т¥Р- 
V,
 
1
о.
offer,  order, pay, promise,  refuse
ырыксыз етіс конструкциясында кеңінен қолданылады.
131

Ираш Аманқызы Баймұратова
They 
are  tought
  English  at  the  university  (Оларға  уни- 
верситетте  ағылшын  тілін  үйретеді.  /Оларға  универ- 
ситетте ағылшын тілі үйретіледі).
The girl 
was shown
 the way to the centre (Қызға орталыққа 
баратын жолды  көрсетті/Қызға орталыққа баратьш жол
көрсетілді). 
-
The  soldiers 
were  ordered
 to  stay  in  their  place  (Жауын- 
герлерге орындарында қалу бұйырылды/Жауынгерлерге 
орындарында қалуды бұйырды).
This Project 
is granted
 by government (Бұл жобаны үкімет 
каржыландырады). 
,  . 
4
(Ағылшын тілінде ырықсыз  етіс  формасындағы сөйлемде іс- 
эрекеттің  иесі  аталса,  мұндай  сөйлемдер  қазақ  тіліне  көбінесе 
негіз етіс формасында аударылады).
Өзінен кейін тура толықтауышты талап етпейтін, яғни жанама 
толыктауышпен  келетін  салт  етістіктер  де  ырықсыз  етіс  конс- 
трукциясында  келеді.  Мұндай  етістіктер: 
«account for,  agree  to, 
upon,  arrive at,  (an  agreement,  a  compromise,  a  conclusion,  a deci­
sion),  call for,  call  on,  comment  on,  count  on,  depend on,  hear  of, 
insist on,  interefere  with,  laugh  at,  listen  to,  look after,  look at,  look 
down on,  look up to,  look upon, provide for, put up with,  refer to,  rely 
on,  run  over,  send for,  speak about,  o f  to,  talk about,  over,  to».
  Бүл
жағдайда  ырықты  етіс  конструкциясындағы  жанама  (шылаулы) 
толықтауыш  ырықсыз  етіс  конструкциясында  бастауыш  болады 
да, шылау (предлог) етістіктен кейін тұрады.
The  doctor 
has  already  been  sent fo r
  (Дәрігерге  адам 
жіберілді).
Everybody 
doesn’t like to be talked about
 (Өзінің сыртынан 
сөз  қылғанды  ешкім  де ұнатпайды  (Өзін  сыртынан  сөз 
еткен ешкімге де ұнамайды).
The  flowers  must  be  looked  after  (Гүлдерді  күту  керек./ 
Гүлдер күтілуі керек).
The  statement 
was  commented
 on  in  detail  (Мәлімдемеге 
жан-жақты түсініктеме берілді).
The  decision 
was  agreed
  after  a  long  discussion  (Үзақ 
талқылаудан соң шешім қабылданды (келісілді).
He 
is  not  going  to  be  laughed  at
  (Оған  ешкім  күлгелі 
жатқан жоқ).
132

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Milk was run over (Сүт тасып кетті).
(«to sent for» етістігі адамға ғана қатысты қолданылады).
•  Кейбір  өзінен  кейін  тура  толықтауышты  талап  етпейтін 
«live,  sleep»  т.б.  етістіктер  жоғарыда  аталған  етістіктер  сияқты 
ырықсыз  етіс  конструкциясында келуі  мүмкін.  Бұл етістіктердің 
бір  ерекшелігі  -   ырықсыз  етіс  конструкциясындағы  бастауыш 
ырықты етіс формасында сөйлемнің пысықтауышы болады.
The  bedroom  hasn’t  been  slept  in  for  a  long  time  (Kon 
уақытган бері жатақ болмеге ешкім ұйықтамайды).
The  old house  had been  lived in  for many years  (Бұл  ескі 
үйде көптен бері тұрып келеді).
•  Көптеген  етістік  пен  зат  есімнен  тұратын  фразеологиялық 
тіркестер  ырықсыз  етіс  конструкциясында  келуі  мүмкін.  Бұған 
«findfault with,  lose sight of, make fun of, make use o f pay attention to, 
put an end to,  take care of,  take (no) notice of»
 т.б. тіркестер жатады.
This  rule  must  be  paid  attention  to  (Бұл  ережеге  назар 
аударылуы керек).
The little child was lost sight o f in the crouds of people (Kon 
адамның арасында кішкентай балацан коз жазып қалды
(жоғалып кетті).
Health  should be taken care o f (Денсаулықты  күту керек/ 
Денсаулық күтілуі керек).
His  advice  must  be  made  use  of (Оның  кеңесі  пайдала- 
нылу керек) (Оның кеңесін пайдалану керек).
The  illegal products must be put an end to  (Заңсыз тауар- 
ларға тыйым салынуы керек).
This suggestion is taken notice o f (Бұл ұсынысты ескереді/ 
Бұл ұсыныс ескеріледі).
Е с к е р т у .   Ырықсыз  етіс  формасындағы  жалаң  баяндауышты 
дәнекерлеуші  етістік  пен  негізгі  етістіктің  көсемше  формасы  тіркесі 
түрінде 
(«to  be
  + 
Participle 11»)
 
келетін  күрделі  есімді  баяндауышпен 
шатастырып  алмау  керек.  Өйткені  бұл  баяндауыштардың  екеуі  де 
бірдей  элементтерден  тұрады.  Бірақ  та 
«to  be
  + 
Participle  II»
 
тіркесі 
жай  баяндауыш  ретінде  іс-қимылды  білдіреді,  ал  күрделі  баяндауыш 
болғанда  заттың  куйін  білдіреді.  Мұны  төмендегі  сөйлемдерде
салыстырып  байкайык.
After the discussion the plan 
has been changed
 
(Талкыланғаннан
133

прагм Аманқызы Баймұратова
кейін жоспар өзгертілді) (Жай баяндауыш іс-әрекетті білдіріп 
1¥Р)- 
д ■
 
Ч v ri ъф
They  understood  that  the  plan 
was  changed
 (Олар  жоспардың 
өзгертілетінін  түсінді)  (Күрделі  баяндауыш  заттың  күйін 
білдіреді). 
,
Сөйлемде шақ формаларының қолданылуы жоғарыда аталған 
етістіктің конструьсцияларының 
(«to  be
  + 
Participle II»)
  екі  түрлі 
мағынасына байланысты болады.
Етістіктің рай категориясы
Етістіктің рай категориясы етістіктің модальділігін, яғни  айту- 
шының сол іс-әрекетке ойын, пікірін, қатысьш білдіреді. Ағылшын 
тілінде  етістіктің  формасы,  мағынасы  жағынан  сан  алуан  болып
келетін грамматикалық категориясы — рай категориясы.
Ағылшын  тілінде  тиянақты  етістіктердің  үш  рай  түрі  бар: 
ашық  рай,  бұйрык  рай,  қалау  рай.  Тиянақсыз  етістіктердің  рай
категориясы болмайды.
Ашық рай
Ашық  рай  іс-әрекетгі  ақиқат  шындық  ретінде  немесе  пгын- 
дыққа (жақын)  қатысты  (бұйрықты рай)  білдіреді.  Етістік форма- 
сының ашьщ райы түрі бір нэрсе жайлы хабарлай айтылған сойлем­
де  келеді.  Мұндай  сойлемдерде  айтушының  негізгі  мақсаты  бір 
нәрсе жайлы хабарлау,  мағлұмат беру болғандықган, яғни қосым- 
ша модальдық мағынасы солғын, шектеулі болады.  Сондықтан да 
шақ формаларының мағынасы ашық райда анык корінеді.
Water boils at  100 С (Су  100 градуста қайнайды).
It often rains in spring. (Көктемде жиі жаңбыр жауады).
If  they  help  us  we  shall  finish  the  work  (Егер  олар 
көмектессе, біз жұмысымызды бітіреміз).
He often receives  letters  from his  friends  (Ол достарынан 
жиі хат алады).
She is an experienced engineer (Ол -  тәжірибелі инженер).
Е с к е р т у .   Шартты бағыныңқылы сойлемде келер шақ келмейді, 
оның орнына осы шақтың формалары колданылады.
134

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Морфологиялык структурасы жағынан етістіктің барлық категория- 
сын  алып  Караганда,  ашык  рай  ең  кең  қолданылатын  рай  категориясы
болып табылады.
Бұйрық рай
Бұйрыкрай іс-әрекеттің, қимылдың бұйрық, өтініш мағынасын 
білдіреді.  Етістік райларының ішіндегі морфологиялық құрылы- 
мы жағынан ең қарапайым түрі бұйрык рай болып саналады. Бұл
рай тікелей айтушының мүддесін білдіреді.
Ағылшын тілінде бұйрықты сөйлемнің қай жаққа қаратылып 
айтылуына  қарай  жасалу  жолы  да  эртүрлі  болады.  Бұйрық рай- 
дың болымды жэне болымсыз түрі бар. Бұйрықты сөйлемде етіс- 
тік сөйлемнің  басында (бірінші) тұрады.  Бастауыш  мұндай  сөй-
лемде көбінесе айтылмайды.
• Екінші жақта бұйрық райдың болымды түрі 
«to»
 шылауын-
сыз келген етістіктің негізгі түбірі арқылы жасалады.
Send him a letter (Оған хат жібер).
Come in, please (Кіріңіз).
Ask him it (Мұны одан сұра).
Бұйрық райдын болымсыз түрі 
«do»
 көмекші етістігі мен бо-
лымсыздықты  білдіретін 
«not»
  сөзі жэне түбір  формасында кел­
ген негізгі етістіктен жасалады. (Көмекші етістік лексикалық ма- 
ғынасын жоғалтқандыктан аударылмайды. Ауызекі тілде ережеге 
сэйкес көмекші етістіктің болымсыз формасының қысқарған түрі
«don Ь>
 формасы колданылады)
Don’t talk (Сөйлемендер).
Don’t make any noise (Шуламаңдар).
Don’t worry about it, please (Бұл жөнінде қобалжымаңыз).
Please, do not write words (Сөздерді жазбаңыздар).
Don’t go out (Далаға шықпа).
•  Агылшын  тілінде  бірінші,  үшінші  жакта  айтылған  оұйрык
не  өтініш 
«let»
  сөзінен  кейін  атау  септігіндегі  зат  есім  не табыс 
септігіндегі жіктеу есімдігінің келуі арқылы жасалады.
Let me see (Мен көрейінші).
Let us (let’s) do this work together (Бұл жұмысты бәріміз 
бірге орындайык).
Let her read the text (Ол мәтінді оқысын).
135

Ираш Аманқызы Баймұратова
далаға
көмектессін(ші)
Е с к е р т у .  Үшінші жақта бұйрық райдың болымсыз түрінің ор­
нына 
«must»
 модаль етістігі келеді. 
'•
They must take care of their health (Олар денсаулығын сақтауы 
керек).
Сондай-ақ (бұйрыкты сөйлемде) бұйрықты мағынаны күшейте түсу 
үшін колданылатын эмфатикалық форма сөйлемнің басына 
«do»
 етісті- 
гін қою арқылы жасалады.
Do  let’s  discuss  the  problem  together  (Мәселені  бәріміз  бірге 
шешейікші). 
-£•
Do let’s clear up everything (Бэрін анықтап алайықшы/Бэрінің 
басын ашып алайықшы).
Қалау рай
Қалау рай нақты іске асатын іс-әрекетті емес, сол іс-әрекеттің 
іске асуына айтушының қатысын, яғни болжамын, қалауын, тіле- 
гін білдіреді. 
,
Ағылшын  тілінде  қалау  райдың  іске  аспайтын  іс-әрекетті 
білдіретін  грамматикалық  формасының  синтетикалық жэне  ана- 
литикалық  екі  формасы  бар.  Қалау  райдың  синтетикалық  фор- 
масының  екі  түрі  -   осы  шақ  формасындағы  қалау рай 
(«be,  do, 
have,  write,  read»
  т.б.  етістіктері)  жэне  қалау  райдың  өткен  шақ 
формасындағы түрі 
(«were,  had,  did,  worked»
 т.б. етістіктері) бар. 
Қалау райдың бұл түрі казіргі ағьшшын тілінде қолданылмайды. 
Ол  конерген  форма  ретінде  тек  поэзия,  прозаларда,  ресми 
құжаттарда, тұрақты соз тіркестерінде кездеседі.
Қалау  райдың  өткен  шақ  формасы  өзінің  бастапқы  мағына- 
сын жоғалтқан жэне оның формалары осы шаққа, келер шаққа қа- 
тысты  іске аспайтын  іс-әрекетті білдіреді.  Сойлеп тұрған уақыт- 
тан  бұрын  болған,  іске  аспаған  іс-әрекет  қалау  райдың  жедел 
откен  осы  шақ  формасы  арқылы  беріледі  яғни  ашық  райдың 
жедел откен осы шақ формасымен омонимдес болады.
I  wish  it 
were
  summer  now  (Қазір  жаз  болса  ғой)/Қазір 
жаз болмағаны қандай окінішті).
I  wish  it  had been  summer (yesterday)  (Кеше  жаз  болма- 
ғаны кандай өкінішті (еді) (Кеше жаз болғанда ғой).
136

Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
Егер  қалау  рай  осы  шаққа,  откен  шаққа  қатысты  іс-эрекетті 
білдірсе, барлық жақта 
«to be»
 етістігінің 
«were»
 формасы келеді.
Қалау райдың  анапитикальщ түрі.
  Егер  іс-эрекет осы шаққа 
не келер шакқа қатьісты болса, қалау райдың формасы өткендегі 
келер шақ (Future in the Past) формасына сәйкес келеді.  1 -ші жак 
«should (would)»
  етістігі  мен  негізгі  (түбір)  етістіктің  1-ші  фор­
масы арқылы жасалады.
If you  worked  hard  you 
would  know
  English  well  (Егер
агылшын тілінен коп еңбек етсең, оны жақсы білер едің).
If it were summer we 
would go
 to the mountains (Егер жаз 
болганда біз тауга барар едік).
If he asked for I 
should help
 him (Ол өтінсе, мен көмектесер 
едім).
Екінші,  үшінші  жақ  түрлері 
«would»
  көмекші  етістігі  мен 
негізгі түбір етістіктің 
«to»
 шылауынсыз келген формасы арқылы 
жасалады.
If he asked for you 
would
 help (Ол өтінсе, сіз көмектесер 
едіңіз).
If  he  asked  for  Asan 
would
  help  (Ол  өтінсе,  Асан
көмектесер еді).
Қазіргі агылшын тілінде 
«should»
 етістігінің орнына 
«would»
етістігін қолдану жагдайлары  көптеп кездеседі жэне ол айтушы-
ның тілегін білдіреді.
You 
would
 help Asan (Сіз Асанга көмектесер едіңіз).
Жай  сойлемде  қалау  райдын  1-ші  түрі  іске  аспайтын  іс-әре- 
кетті  білдіреді,  ягни  айтушынын  ойын,  тілегін,  қалауын  өткен, 
осы,  келер  шакта (белгілі  бір жагдайга,  шартка байланысты  іске 
асуы мүмкін болатын іс-әрекетті) білдіреді.
Е с к е р т у .   Қалау райдың  1 -ші түрі шартты бағыныңқылы құрма-
лас сөйлемдерде іске аспайтын шартты білдіреді.
Қалау райдың 2-ші түрі.  Егер іс-эрекет өткен шакка қатысты болса,
онда  калау  рай  жедел  өткен  шак  формасында  келеді,  яғни  «should
(would)» етістіктерінен кейін келетін негізгі етістік жедел өткен осы шақ
формасында тұрады.  Қалау райдың бұл  формасы  откен  шаққа катысты
болады да, іске аспайтын іс-әрекетті бшдіреді.
If  you  had  worked  hard  at  English  at  school  you  would  have
137

Ираш Аманқызы Баймүратова
^ —
штшштшшшшштштшшшттшятшшшттшштшшшшшшшттттт^тттшшшштттш^тт^тшшшттяш^шяштштшшшттштттттшш^штштшятшшш^ятшяшяттшвятттштттшшшятяшшттттштшшяя^ттт^ттш^шттшяттшяттшшштштшштяяшш
spoken
  English  well  (Егер  сіз  мектепте  ағылшын  тілінен  көп 
жұмыс 
істегенде, ағылшын тілін жақсы сөйлейтін едіңіз).
Қалау  райдың  уақытка  қатысты  шақ  формасы  жоқ.  Қалау 
райда келетін шақ формалары іс-әрекеттің мезгілін тек сол сөйлеп 
тұрган уақытқа қатысты білдіреді.
Е с к е р т у .   Шақтардың қиылысуы калау рай формасында берілген 
төлеу сөзге қатысты қолданылмайды.
1. Alim said that she 
would help
 him if he asked her (Әлім егер ол 
өтінсе,  өзінің көмектесетінін айтты).
Бұл  сөйлемде  калау  рай  іске  аспайтын  іс-эрекеттің  сөйлеп  тщрған 
уакыттан кейінгі мезгілге қатысты екенін білдіріп тұр).
2. Alim  said that she 
would have helped
 him  if he had asked her 
(Әлім егер ол өтінгенде, өзінің көмектесетіндігін айтты).
Бұл жерде калау рай іске аспаған іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уакыт­
тан бұрын болғанын білдіріп тңэ. Демек,  калау райдың формалары төл 
сөзде де, төлеу сөзде де бірдей қолданыла береді.
Етістікгің томендегідей қалау рай формасы бар:
• 
Шартты  бағыныңқылы  (іске  аспайтын  шарт)  құрмалас  са- 
лалас сойлем кұрамында, құрмалас сабақгас сөйлемнің басыңқы 
сойлемі қалау райдың I түрінде, ал шартты бағыныңқылы сөйлем 
қалау райдың екінші түрінде болады.
If we had had more time, we should have considered all the 
suggestions  (Егер  біздің  уақытымыз  көбірек  болганда, 
біз барлық ұсыныстарды қарап көретін едік).
I Модаль етістігі арқылы жасалган қалау рай формасы.
Агылшын  тілінде  калау  рай  формаларында 
«could,  might» 
модаль етістіктері келеді.  Егер сойлем откен шакка қатысты бол­
са,  модаль  етістігінен  кейін  негізгі  етістік  жедел  откен  осы  шақ 
формасында  келеді. 
«Could,  might»
  модаль  етістіктері  басыңқы 
сойлемде де келе береді.
I 
could do
  it  today,  if I  had  any  free  time  (Егер  уақытым 
болса, мен мұны бүгін істер едім).
I 
could
  have  done  it  yesterday,  if  I  had  known  that  the 
matter was agreed (Егер мәселенің келісілгенін білгенде, 
мен мұны кеше орындаган болар едім).
138

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Е с ке р т у .  Шартты бағыныңқылы  құрмалас  сөйлемде басыңқы, 
бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауыштары  эртүрлі  шаққа  катысты  болуы 
мүмкін.  Бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы  өткен  шақта,  басыңқы 
сөйлемнін  баяндауышы  осы  шаққа  не  келер  шақка  қатысты  немесе 
керісінше,  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы  осы  шаққа  катысты, 
басыңқы сөйлем өткен шаққа қатысты болуы мүмкін.
If the railway station were neerer, we 
should have got
 there long 
ago (Егер темір жол бекеті жақынырақ болғанда, біз онда көп 
уақыт бұрын барған болар едік).
Шартты бағыныңқылы сөйлем мен қалау рай формасындағы баян- 
дауыш жалғаулыксыз да (түсіп қалып) байланысуы мүмкін.
Had he had free time, he 
would have attended
 the lectures (Егер 
оның бос уакыты болғанда гой, ол лекцияга қатысатын еді).
Were he in Astana he 
would take part
 in the discussion (Егер ол 
Астанада болса ғой, талқылауга қатысар еді).
Етістіктің тиянақсыз формаларының (заттанган етістіктердің) 
рай категориясы болмайды.

жүктеу/скачать 17,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: