Сборник материалов «миссия молодежи в науке республики казахстан»
Т.Т. Мусабаев, А.К. Омаров, Е.П. Есмаганбетова
жүктеу/скачать 7,92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 5-секция ҚАЗІРГІ ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ЭДЕБИЕТТАНУДЫҢ ӚЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ Секция 5
Т.Т. Мусабаев, А.К. Омаров, Е.П. Есмаганбетова Астанинский филиал АО «КазНИИСА», г. Астана, Казахстан КЛЮЧЕВЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОТРУДНИЧЕСТВА МЕЖДУ ОБЛАСТЯМИ ЦЕНТРАЛЬНОГО РЕГИОНА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Экономическое сотрудничество на региональном уровне существенно влияет на развитие экономики страны. Благодаря межрегиональному экономическому сотрудничеству во взаимодействующих регионах растут объемы торговли, совершенствуется структура торгового оборота, 312
расширяются возможности для наращивания внутреннего потенциала, что сказывается на уровне жизни и на социальном настроении населения регионов. В рамках межрегионального экономического сотрудничества, как правило, определяются основные или ключевые направления, исходя из экономической специализации взаимодействующих регионов с учетом имеющихся ресурсов, технологического развития, индустриального потенциала и т.д. Для Центрального региона Казахстана, включающего Акмолинскую, Восточно-Казахстанскую, Карагандинскую, Костанайскую, Павлодарскую, Северо-Казахстанскую области и город Астана, в Генеральной схеме организации территории Республики Казахстан выделены профилирующие направления экономической специализации в рамках
укрупненной классификации регионов по видам экономической специализации: Акмолинская область: производство и переработка сельскохозяйственной продукции, горнодобывающая промышленность (добыча урана,
золотосодержащих руд), машиностроение, химическаяпромышленность, фармацевтика, производство строительных материалов; Восточно-Казахстанская область: пищевая промышленность, горнодобывающая промышленность (добыча медно-цинковых и свинцово- цинковыхруд), цветная металлургия, машиностроение, гидроэнергетика, промышленность строительных материалов, бумажная промышленность; Карагандинская область: агропромышленный комплекс, горно-
металлургический комплекс, машиностроение, химическая промышленность, фармацевтика, строительная промышленность, энергетика, туризм; Костанайская область: агропромышленный комплекс, горнодобывающая промышленность (добыча и производство бокситов, железных руд, железорудного концентрата и железорудных окатышей), машиностроение; Павлодарская область: горнодобывающая промышленность (добыча каменного угля), металлургическая промышленность, нефтехимия и нефтепереработка, электроэнергетика; Северо-Казахстанская область: агропромышленный комплекс, машиностроение (производство насосного оборудования, производство оборудования для горнодобывающей промышленности); город Астана: предоставление услуг, производство строительных материалов[1]. Из рассмотренной специализации отмечается, что в центральных регионах в основном развиваются отрасли, имеющие на сегодняшний день приоритетное значение для экономики страны [2]: 1)
металлургический комплекс (черная металлургия, цветная металлургия); 2)
3)
пищевая промышленность (производство продуктов питания); 4)
химическая промышленность (агрохимия, производство химикатов для промышленности); 313
5) машиностроение (производство автотранспортных средств, их частей, двигателей и принадлежностей). Соответственно, большая часть системообразующих предприятий [3] центральных регионов специализирована на приоритетных отраслях промышленности. Межрегиональные экономические связи на основе специализации и кооперации системообразующих предприятий играют важную роль в развитии экономики Центрального региона Казахстана. Величина суммарного объема промышленного производства металлургической промышленности центральных регионов составляет 1 555 974,0 млн. тенге или 88,8% от всего объема промышленного производства республики [4]. Системообразующими предприятиями данной отрасли обрабатывающей промышленности по Центральному региону Казахстана являются: АО «Казцинк» (Восточно-Казахстанская область), АО «АрселорМиттал Темиртау» (Карагандинская область), ТОО «Корпорация Казахмыс» (Карагандинская область), АО «Алюминий Казахстана» (Павлодарская область) и АО «Казахстанский электролизный завод» (Павлодарская область). Экономическое сотрудничество в металлургической отрасли осуществляется путем осуществления деятельности по поставке сырья для переработки и сбыту готовой продукции металлургического комплекса следующим образом: переработка золотосодержащих руд – АО «Василевский ГОК» и АО «Казахалтын» Акмолинской области поставляют руду на перерабатывающую фабрику АО «Казцинк» Восточно-Казахстанской области; переработка железомарганцевого сырья – АО «Жайремский ГОК» Карагандинской области поставляет сырье для переработки в Аксуский завод ферросплавов Павлодарской области и на АО «Арселор Миттал Темиртау» Карагандинской области; ТОО «Оркен» Костанайской области поставляет железную руду на АО «Арселор Миттал Темиртау» Карагандинской области; переработка бокситовых руд - АО «Алюминий Казахстана» КБРУ Костанайской области поставляет руду на АО «Алюминий Казахстана» Павлодарской области; поставка металлургической продукции - АО «Казцинк» Восточно- Казахстанской области осуществляет поставку металлургической продукции для нужд машиностроения Карагандинской и Павлодарской областей. Развитие нефтегазоперерабатывающего комплекса Центрального региона обеспечивают в основном предприятия Павлодарской (45%) и Карагандинской (1,1%) областей. В целом величина суммарного объема промышленного производства нефтеперерабатывающего комплекса центральных регионов составляет 369 390,6 млн. тенге или 46,3% всей продукции нефтепереработки в республике. Важнейшим направлением межрегионального взаимодействия Павлодарской области с другими регионами Казахстана является поставка из области
продукции нефтепереработки Павлодарского нефтепере- 314
рабатывающего завода в Акмолинскую, Карагандинскую, Восточно- Казахстанскую области, регионы Северного Казахстана, город Астана; Карагандинская область представлена системообразующим предприятием ТОО «Карагандарезинотехника», которое производит транспортерные ленты для горнодобывающих предприятий Восточно-Казахстанской, Павлодарской, Костанайской областей и рукава разного диаметра и кабели различных модификаций для всех регионов страны, в частности, экономически взаимодействует с ТОО «Казахстанский трубный завод» г. Астана. Объем
промышленного производства пищевой промышленности центральных регионов за 2013 год составил 452116,8 млн. тенге, что составляет 46,6% от республиканского объема производства промышленной продукции. Основными системообразующими предприятиями отрасли являются: АО «Евразиан Фудс» (Карагандинская область), АО «Конфеты Караганды» (Карагандинская область), АО «Костанайский мелькомбинат» (Костанайская область), ТОО «Карасу Ет» (Костанайская область), ТОО «Мамлютский мукомольный комбинат» (Северо-Казахстанская область), АО «Султан ЭММК» (Северо-Казахстанская область), ТОО «Концерн «Цесна-Астык» (г. Астана), АО «Кокшетауские минеральные воды» (Акмолинская область), АО «Эфес Караганда пивоваренный завод»(Карагандинская область) и ТОО «Петропавловский ликероводочный завод» (Северо-Казахстанская область). Экономическое взаимодействие центральных регионов в пищевой промышленности: Акмолинская область обеспечивает сельскохозяйственной продукцией, преимущественно зерном, мукой и мучными изделиями; Восточно-Казахстанская поставляет мясо птицы, подсолнечное масло во все регионы Казахстана; Карагандинская область осуществляет поставку муки и мучных изделий, картофеля, мясомолочных изделий, преимущественно в город Астану; Костанайская область поставляет мясомолочные изделия, муку и мучные изделия в город Астану и другие области Казахстана; Северо-Казахстанская область является поставщиком мясомолочной продукции, мучных изделий, винно-водочной продукции на рынки центральных регионов, преимущественно в город Астану; Акмолинская область - 17 районов области принимают участие в реализации Программы по созданию продовольственного пояса вокруг города Астаны. Величина суммарного объема промышленного производства химической промышленности центральных регионов составляет 63 767,4 млн. тенге, или 34,3% от всего объема промышленного производства республики [4]. Химическая промышленность особенно развита в Павлодарской области. В химической промышленности область осуществляет межрегиональное взаимодействие с крупными промышленными регионами Казахстана. Машиностроение Центрального региона представлено АО «Степногорский подшипниковый завод» (Акмолинская область), Костанайским филиалом АО
315
«Агромашхолдинг» (Костанайская область), ТОО «Дормаш» (Костанайская область), ТОО «СарыаркаАвтоПром» (Костанайская область) и АО «Павлодарский машиностроительный завод» (Павлодарская область). Суммарный объем промышленного производства машиностроения центральных регионов в 2013 году составляет 620 633,5 млн. тенге или 72,2% от всего объема промышленного производства республики [4]. В данной отрасли обрабатывающей промышленности экономическое сотрудничество центральных регионов имеет следующий вид: Акмолинская область: поставка продукции АО «Камаз-Инжиниринг» и АО «Степногорский подшипниковый завод» на рынки других регионов Казахстана; Восточно-Казахстанская область: поставка легковых и грузовых автомобилей,горнорудного оборудования - для нужд добывающей промышленности Карагандинской, Костанайской и Павлодарской областей; Костанайская область: поставка автомобилей, в том числе зерноуборочных комбайнов «Есиль», производимых АО «Агромаш»; Павлодарская область: поставка мостовых и козловых кранов, металлоконструкций (колонны, стойки, балки и т.п.), технологических металлоконструкций (каркасы, конструкции линий электропередачи); Северо-Казахстанская область: ремонт и изготовление подвижного состава преимущественно в город Астану. Наряду с приоритетными отраслями экономики Казахстана центральные регионы активно сотрудничают и в других отраслях. Одной из базовых отраслей экономики Павлодарской области является электроэнергетика. Энергетическими предприятиями области вырабатывается около 45% электрической энергии республики. Производство электроэнергии в Павлодарской области осуществляют такие системообразующие предприятия, как ТОО «Экибастузская ГРЭС-1», АО «ЕЭК» (Аксуская ГРЭС), АО «Станция ГРЭС-2», ТЭЦ-2, ТЭЦ-3, ЭТЭЦ (АО «Павлодарэнерго») и АО «Алюминий Казахстана» (ТЭЦ-1). Город Астана является крупным потребителем продукции промышленности строительных материалов, в связи с чем межрегиональное сотрудничество в области производства строительных материалов также играет немаловажную роль для экономики города. Цементные заводы Восточно-Казахстанской области поставляют свою продукцию в Павлодарскую область и в город Астану. Предприятия Карагандинской области поставляют строительные материалы из металла: швеллеры, балки, арматуру, кровельное железо и др. Кроме того, дополнительными направлениями сотрудничества областей Центрального Казахстана является предоставление туристско-рекреационных услуг (Акмолинская, Восточно-Казахстанская, Карагандинская области), атомная энергетика (Акмолинская область и город Астана), поставка лесо- и пиломатериалов, кожевенной продукции (Восточно-Казахстанская область), энергетика (Павлодарская область обеспечивает Экибастуз, Кокшетау, Костанай), поставка кабельной продукции Восточно-Казахстанской и Карагандинской областями осуществляется путем поставки кабельной
316
продукции (АО «Казэнергокабель») для предприятий ТОО «Корпорация Казахмыс» и социально-культурные связи (образование, медицина, инновации и др.).
Таким образом, очевидно, что Центральный регион Казахстана имеет значительный потенциал экономического роста, благодаря межрегиональному сотрудничеству. Однако, наличия одного лишь потенциала недостаточно для эффективного развития Центрального региона. Следовательно, государственному органу, курирующему вопросы межрегиональной политики, в частности, Министерству национальной экономики Республики Казахстан необходимо принимать наиболее эффективные меры для усиления и расширения сферы межрегионального экономического сотрудничества регионов Казахстана, благодаря чему будут увеличены объемы производства базовых металлов, стройматериалов, продукции машиностроения, максимально реализуется промышленный потенциал центральных регионов по обеспечению внутреннего рынка отечественными продуктами нефтепереработки и будет достигнут максимально возможный уровень казахстанского содержания.
Список литературы 1.
Генеральная схема организации территории Республики Казахстан, утвержденная приказом Министра регионального развития Республики Казахстан №403/ОД от 31 декабря 2013 года. 2.
Государственная программа индустриального развития Республики Казахстан на 2015-2019 годы, утвержденная Указом Президента Республики Казахстан от 1 августа 2014 года № 874. 3.
Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 мая 2013 года №554 «О внесении изменения в постановление Правительства Республики Казахстан от 20 марта 2009 года № 366 «Об утверждении перечня организаций, закупки товаров, работ и услуг которых подлежат мониторингу казахстанского содержания». 4.
Статистический бюллетень «Объемы промышленного производства по видам экономической деятельности в разрезе регионов Республики Казахстан» за 1990-2013 годы. Электронный ресурс http://www.stat.gov.kz.
317
ҚАЗІРГІ ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ЭДЕБИЕТТАНУДЫҢ ӚЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ Секция 5 СОВРЕМЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА И АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ
ӘОЖ 811.512.122
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Ӛскемен қ., Қазақстан
ГИДРОГРАФИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДЕН ЖАСАЛҒАН ТҤБІР ТОПОНИМДЕР
«Гидронимдер (гр. hydor – су + onyma, onoma - ат, атау, есім) – топонимнің бір тҥрі, кез келген су объектісін білдіретін жалқы есім» 1; 79 . Әр тілде қолданылатын гидронимдер ӛзіне тән гидрографиялық терминдер арқылы жасалады және ол терминдер су нысандарының тҥрлерін кӛрсетіп тҧрады. Гидрографиялық терминдер кҥрделі топонимдер қҧрамына еніп қана қоймайды, тҥбір кҥйінде жалқы есімге ӛтіп, апеллятив атаулар да жасайды. Мҧндағы негізгі шарт – оронимдік термин-атаулар сияқты, нысанның оңаша орналасуы. Жеке тҧрған нысан басқаларынан ажыратуды керек етпейді. Топонимикада гидронимдер ең кӛне атаулар деп есептеледі, сондықтан кумулятивтік қоры, аша білген кісіге, мол ақпарат беруі мҥмкін. Белгілі ғалым Г.И.Донидзе тҥркі тілдерінде кездесетін гидронимдік терминдерді жан-жақты зерттегені мәлім 2;165-171 . Бірақ біздің мақсатымыз гидронимдік терминдерді талдау емес, Қазақстанда кездесетін гидронимдік терминдер арқылы онимделген тҥбір топонимдерді қарастыру болып табылады.
географиялық терминіне «теңіз, кӛл сияқты кӛлемді су беті» (ҚТТС,1т,93) деген анықтама берілген. Бҧл анықтаманы Ғ. Қоңқашпаевтың «Айдынкӛл – ҥлкен ашық кӛл»деген тҥсініктемесі толықтыра тҥседі 3;3 . Сонымен айдын гидронимдік термині, кӛбінесе, ашық жерде орналасқан кӛлдерге қолданылатынын кӛреміз. Оның бір буынды тҥбірінде (ай) «жалтырау», «жарқырау» мағынасы мен «кең», «кӛлемді» мағынасы бірге жатыр десе де болады (Э.Севортян, 1974, 99; Ә.Қайдар, 2005, 169). Айдынбұлақ, Айдынкөл қатарлы гидронимдер жасайды.
291) мәнді ГТ арқылы жасалған гидроним. Апан ГТ ретінде екі тҥрлі мағынада қолданылады: 1) «Ескі, қҧлаған қҧдық; кең де онша терең емес қҧдық» 4; 21 . 2) «Ірі, жабайы аңдардың жерден қазып жасаған мекені». Мысалы: Аюдың 318
апаны. Кіші аңдардың қазған мекенін ін дейді. Апанқақ, Апанқұдық, Ескіапан тәрізді атаулар қҧрамында кездеседі. Арал – теңіз. Қызылорд. обл., Арал ауд.; е.м. Жамб. обл., Мойынқҧм ауд. Арал жалқы есімінің кӛпшілігі «жан-жағы сумен қоршалған кішкентай қҧрлық» мағынасындағы арал географиялық термині арқылы жасалған (ҚТТ, 1т, 307). Ал, керісінше, жан-жағы қҧрлықпен қоршалған су; орман ішіндегі алаңқайлар; айдаладағы бір шоқ орман т.б. арал терминін иемденуі мҥмкін. Бҧдан терминнің ар бір буынды синкретті тҥбірі «бӛліну», «екі аралық» мәнін де беретіні байқалады 5; 171 . Арал теңізі басқа ешбір сумен жалғаспай, шӛл даламен қоршалып, жеке тҧрғандықтан, Арал теңізі деп аталады. Осындай кең кӛлемді мағынада қолданылатын арал термині топонимжасамда белсенді болатыны – заңды қҧбылыс: Арал, Аралағаш, Аралды, Қосарал т.б.
жылы су» (ҚТТС, 1т, 314) мағынасындағы кең таралған ГТ бойынша жасалған ойконим. Тҥбі «санскрит тіліндегі rasayana «балшырын», «қҧдайлардың сусыны», «емдік су» мағыналарын беретін сӛзінен шыққан» 46; 53 . Бҧл термин арқылы жасалған Арасан, Барлық Арасан, Қапал Арасан, Арасанды
ыстық суының болуы. Мәселен, Шығыс Қазақстандағы Арасан (ресми аты Рахманов Қайнарлары) суының температурасы +38, 40 градус жылы болып келеді. Арна – е. м. Алм. обл., Қапшағай ауд. Арна ойконимі «ӛзен аңғарларының су ағып жататын терең ӛзегі» (ҚТТС,1т, 336) мағыналы арна географиялық терминінен жасалып тҧр. Анықтама логикадағы «белгісіз арқылы анықтау» деген әйгілі қателікке ҧрынған сыңайлы, себебі қҧрамындағы «аңғар», «ӛзек» сӛздерінің ӛзі жеке тҥсіндіруді талап етеді. Біздіңше, арна «ӛзен суының ӛзіне салып алатын жолы» болса керек. Онда судың ағып жатуы және терең болуы міндетті емес. Тартылған ӛзеннің орнын да «арна» деп атай беруге болады. Терминнің ӛлі тҥбірі ар санскрит. «ағын», кӛне иран. «тасқынды ағын» (Ә. Қайдар, 2005, 171); арна иран. «канал» (В.В. Бартольд, 1966, 2) мағыналарын бергеніне қарағанда ҥндіевропа тілдерінен енген сияқты. Қалай болса да арна термині топонимжасамда біршама белсенді: Арнасай,
арнайы қазылған су жолы» (ҚТТС, 1т, 358) мәнді арық географиялық термині себепші болған. Басқа еңбектерде де арықтың «жасанды су жолы» екені баса кӛрсетіледі 6; 57-58 . Қазақстанда Ақарық, Тасарық, Бесарық, Арықты қатарлы топонимдер мол кездеседі. Балқаш – кӛл. Алм. обл.; кӛл. Павл. обл., Ертіс ауд. Қазіргі кезде жалқы есім ретінде сақталған кӛне гидрографиялық термин. Мағынасы: Балқаш < бал + қаш, «батпақты, сулы, тартпа жер», бал+шық, бал+жыр сӛздерімен тҥбірлес 5; 174 . Тҥркі тілдерінде балғаш (туб.), палгаш (тҥрік.) нҧсқалары кездеседі. Топонимжасамда белсенді емес (терминнің кӛнелігінен болса керек), бірақ тың
319
атау жасау барысында, егер нысан сәйкес келіп тҧрса, термин ретінде жаңғыртуға болады. Дамба – е.м Атыр. обл., Махамбет ауд. Орыс тілінен енген «су жайылып кетпес ҥшін жағаға ҥйілетін жал топырақ» мағынасындағы гидрографиялық термин. Орыс тілінің қысқаша этимологиялық сӛздігі: «Бірінші Петр тҧсында голландия немесе неміс тілінен енген сияқты», - деп кҥмәнді тҥсінік береді 7; 119 . Біздіңше парсының дам «тҧзақ» сӛзінен жасалған термин болуы мҥмкін, ӛйткені аңға қҧрылған тҧзақ пен суды бӛгейтін дамбаның қызметтік ҧқсастығы бар. Топонимикада белсенді емес. Жаға – е.м Атыр. обл., Қызылқоға ауд. Жаға географиялық термині лексика-семантикалық тәсіл бойынша, алдымен гидронимге, содан соң ойконимге айналған. Ал терминнің мағынасы: «су арнасының кемері, жиегі» (ҚТТС, 3т, 488). Бҧл терминнен жағалау, жағалық терминдері туындаған. Жаға жалқы есім ретінде сирек кездескенімен, біршама атаулар қҧрамына енеді: Жағабұлақ, Жағатал, Жағажай, Жайдақжаға т.б. Жиек – е.м Атыр. обл., Индер ауд. Атау жиек < жій+ек «шек, жаға, қима, оқа, әдіп » мағынасындағы ГТ арқылы онимделген 5; 196 . Жаға терминімен мәндес келеді, бірақ жиек кез келген қҧрлықтың сумен шектесуін ғана білдіріп қоймайды, қҧрлықтың аспанмен шектесуін де білдіреді. Мысалы, көкжиек, таужиегі. Топоним жасауға қатысады: Жиекқұм. Жылға – е.м. ОҚО, Сарыағаш ауд. Атау жасауға себепші термин жылға «қар, жаңбыр суы ағатын шағын ӛзекше, ойпаң жер» (ҚТТС, 4т, 284) семантикасын береді. Тҥркі тілдерінде елга, илга, йылга нҧсқалары бар. Басты ерекшелігі және бұлақ терминінен ӛзгешелігі – қар, жаңбыр суы ғана ағып, қалған уақытта қҧрғақ жатуы. Қаражылға, Шұбаржылға, Жылғалы топонимдері кездеседі. Қайраң – е. м. Павл. обл., Ақтоғай ауд. Атауға айналған қайраң географиялық терминінің бір ғана мағанасы бар: «Ӛзеннің, кӛлдің және теңіздің жайдауыт таяз жері» (ҚТТС, 5т, 535). Терминнің тҥбірі қайыр кӛне тҥркі. «қҧм» мағынасын беретін сӛз екенін байқау қиын емес. Сонда қайыр + аң «қҧмаң», «қҧмдауыт жер» деген сӛз. Қолданылу барысында «таяз су», «ӛткел» мағыналарына ауысқан. Қайраңның қҧмы су бетіне жақын немесе кӛрініп жататыны мәлім. Бҧл термин Қайраң, Қайраңкөл, Құмдықайраң сынды топонимдер жасауға қатысады. Қайыр –е.м. Жамб. обл., Талас ауд.; е.м. Ақт. обл., Шалқар ауд. Жоғарыда атап ӛткендей, қайыр термині тҥркі, моңғол тілдерінде «қҧм» мағынасында қолданылған. Мәселен, М.Қашқари сӛздігінде: «Қайыр майда топырақты жер. Оғыздар қҧмды «қайыр» дейді» тҥрінде анықтама берілген 8; 220 . Қайыр тҥбірінен қайраң туынды тҥбірі жасалады. Қайыр, Қайырты, Қайырқұм,
берілген бірнеше сипаттаманың (ҚТТС, 6т, 333; Э.Мурзаев, 1984, 289; Ә.Қайдар, 2005, 225; В.Н. Попова, 1997, 18) ортақ тҥйіні: «Қалың қамыс ӛскен
320
сулы, батпақты жер» болып шығады. Ол жердің кӛл, кӛлшік, батпақ болуы маңызды емес, қамыстың қалың ӛсуі – маңызды белгі. Қопа термині Қопалы, Қопасор, Сарықопа сияқты топонимдер жасайды. Қылы- жайлау. Павл. обл., Ақтоғай ауд. Қазақ тілінің тҥсіндірме сӛздігінде (1982, 6т, 596) қылы сӛзіне диалект деген таңбамен «екі алапты қосып тҧрған ені тар, қысталаң жер; қыспа»деп тҥсінік береді. Мҧндағы «екі алапты» деген тҥсініксіздеу тіркестің орнына «ӛзеннің немесе тау, тӛбенің ені тар, жіңішке тҧсы» десе жетіп жатар еді. Негізгі ҧғымды тҥбірі қыл «аттың қылы» > «жіңішке» семасы беріп тҧр, яғни «не судың, не таудың қылдай жіңішке тҧсы» дегенді меңзейді. Бҧл Шығыс Қазақстанда жиі қолданылатын ГТ болғанымен, топоним жасау барысында басқа ӛңірлерге де кең таратып әкетуге болады. Тҥркі тілдерінде бар термин. Мәселен, алт. кыл суу «жіңішке су» гидронимі кездеседі 9; 256 .
термин құрдым «ӛзеннің қҧмға сіңіп, жоқ боп кететін аяқ жағы, соңы» және «ҥлкен теңіз, ӛзен, кӛл тҥбіндегі тҥпсіз терең жер, оқпан» (ҚТТС, 6т, 510) деген екі тҥрлі мағына береді. Соңғы мағынасы бойынша кӛл атына ауысқан деуге болады. Ол кӛлдің тҥбі терең , қҧрдым болуы негізгі уәжі. Кейде қҧрғап бара жатқан кӛлді де Құрдым деп атайды.Топоним жасауда тым белсенді емес. Канал – е.м. Қызылорд. обл., Арал ауд.; канал. ОҚО, Сарыағаш ауд. Э.М.Мурзаев ҥндіевропа тілдерінің кӛбінде кездесетін кан, кангха «су», «ӛзен»; кан, кһан, хан «қазу», «қҧдық» сӛздерін салстыра қарап, олардан канал сӛзін шығарады. Орта Азия мен Қазақстанға ӛзбек, тәжік тілдері арқылы канал болып енген дейді 6; 251-252 . Канал «су тарту ҥшін қазылған арна, арық» мағынасында кӛптеген елдердің тілінде қолданылады. Егер нысан сәйкес келсе, топонимжасамға кірістіруден қашпау керек. Қазақстанда Үкен Алматы
байланысты екі мағына береді: бірі – «таза емес, тҧнық емес» (ҚТТС, 7т, 44) су; екіншісі – «тҧнба», «балшық», «жҧмсақ, майлы сазбалшық», «балдыр» (Э.Мурзаев, 1984, 333). Осы екі мағына да топоним жасауға қатыса алады. Емдік қасиеті бар «шипалы лайды» Қазақстанның бір тҧсы «шипалы батпақ» десе, енді бір жері «шипалы балшық» деп атайды. Бҧдан бҧл ҥш терминнің ӛзара мәндес екенін байқаймыз.
кездесетін нұра географиялық терминінің мағынасы «су орған жыра, терең сай» (ҚТТС, 7т, 357) екені анық болса да, оның этимологиясы туралы әртҥрлі кӛзқарас бар. Оған себеп – терминнің кірмелігі болса керек. Моңғ. нураа «қҧлама», «қҧлаған», «омырылған», «опырылған» мағыналарын береді 10; 345 . Қазақ тіліне жар терминінің баламасы болып енген. Нұра ӛзенінің жазық жердің жҧмсақ топырағын орып, жар жасап ағатыны атауға уәж болғаны даусыз.
321
Термин Нұра, Нұраталды, Шалқарнұра, Шерубай Нұра тәрізді топонимдер жасауға қатысады. Ор - ӛзен (234 км). БҚО. ҚТТС-та ор сӛзіне «табиғат әсерінен болған немесе қазылған шҧңқыр жер» деген тҥсінік береді (7т, 445). Табиғат әсерінен болатын орларды, кӛбінесе, ӛзен, су ағындары жасайтыны шындық және Ор гидронимінің ерекше белгісі де осыдан келіп шығады. Кӛптеген тҥркі тілдерінде ор терминінің ӛзенмен байланысып жататыны да судың орып, қазып кететін әрекетінен болса керек. Мысалы: чуваш вар «ӛзен», «арна», «жыра»; тҥркімен. орун «арна» т.б. (Э. Мурзаев, 1984, 415).
жасайды: Ор, Орғын (Орхон), Ортау, Ортөбе, Шолақор т.б. Мҧндағы Ортау, Ортӛбе ор сӛзіне қатысы жоқ Ӛртау, Ӛртӛбе болуы да мҥмкін. Ондайда тӛреші – табиғи нысанның ӛзі. Өзек – ескі арна. Павл. обл., Ақсу ауд. Өзек гидрографиялық термині туралы анықтамалар біршама баршылық. Басқа лексикалық мағыналарын алмай, топонимге қатыстыларын қарап шықсақ, мынадай болады: 1) «ӛзен, ӛзен ағыны; жыра, жырадағы бҧлақ, ӛзен арнасы, қойнау, ҧзын сай, ӛзен саласы, шатқал т.б.» (Э.М.Мурзаев, 1984, 406-407) ; 2) «Жауын, қар суынан пайда болған жер бетіндегі созылып жатқан ойыс жер; ені тар, кішірек сай» (ҚТТС, 7т, 516); 3) «Қолатқа қарағанда беткейлері тіктеу, кӛлемі кішілеу, дами келе сайға айналатын астау тәрізді ойыс жер» (Ғ.Ермекбаев, 1999, 34) т.б. Топонимжасам, жалпы жер-су аттары, табиғи нысансыз жасалмайды. Атау беру ҥшін, әр нысан нақты-нақты сараланған болуға тиіс. Мәселен, өзек терминін қатыстырып топоним жасамас бҧрын, ӛзек пе, сай ма, жыра ма, қолат па айырып алуымыз керек. Біздің ата-бабаларымыз осының бәрін жіліктеп, жіктеп атап кеткен, бізге сол межелерден ауытқуға болмайды. Басқа тҥркі тілдерінде болмаса, қазақ ӛзенді «ӛзек» деп атамаған. Ендеше ӛзектің бойында ҥнемі су, бҧлақ жатуы міндетті емес. Қар, жаңбыр суы ғана ағатын қалған мезетте бҧталы, шӛпті болып тҧра беретін әр кӛлемді сайларды өзек атандырған. Негізінен жылға, қолат терминдеріне жақын, бірақ кӛлемі олардан ҥлкен. Кішілерін өзекше деп бӛлек атаған. Өзек жеке атау болып қана қоймайды, алдына анықтауыштар қосып, кҥрделі топонимдер жасайды: Сарыөзек, Қандыөзек, Көкөзек т.б. Өзен – тж. ст. Маңғ. обл., Маңғыстау ауд. Тҥркі тілдерінде кең таралған гидрографиялық термин. Кӛн тҥркі тілдеріндегі нҧсқасы – угуз/өгіз. Терминнің семантикасы: «Белгілі арнамен тҧрақты ағатын, едәуір кӛлемді табиғи су» (ҚТТС, 7т, 519). Э.В.Севортян өзек пен өзеннің тҥбірі бір, яғни өз «қайнар» деп қарайды.
атаулары кӛбінесе кӛне және тҧрақты болып келеді. Мысалы: Ертіс, Есіл, Іле ӛзендері т.б. Олардың қҧрамында «ӛзен, су» мәнідегі ыл/іл, ыс/іс, ар/ер секілді кӛне терминдер бар. Ал, кейде үгүз/өзен нҧсқалары атау қҧрамына термин ретінде қатысып отырады: Аягөз (айа «шағын, кішкене» + үгүз «ӛзен»),
322
тҥйіскен жері» (ҚТТС, 8т, 90) мағынасындағы саға географиялық термині ойконим жасап тҧр. Саға «ӛзеннің не таудың басталар тҧсы, аузы» дегенге дәлірек келеді. Қазақтың: «Сағадағы су ішеді, аяқтағы у ішеді» деген мақалы да соған меңзейді. Ӛзен салаларының, тау сілемдерінің бӛлінер тҧсы да Саға атауына сәйкес келеді. Аттың басы мен мойны, пышақтың сабы мен жҥзі тҥйісетін жерлерді сағақ (саға + қ) тҥрінде ҧқсатып атағанын байқауға болады. Саға ойконимінен басқа Сағабүйен, Сағакүрес, Сағай секілді топонимдер бар. Саз – е.м. Алм. обл., Жамбыл ауд. Саз географиялық терминінің бізге қажетті (топонимге жақын тҧрған ) мағынасы – «кӛгалы қалың ӛскен, дымқыл кең алқап» мағынасы (ҚТТС, 8т, 95). Алайда су араластырып, езіп, саз балшық жасауға жарамды топырағы бар жерлер де саз терминін қабылдауы мҥмкін. Сазды жердің ең басты ерекшелігі – дымқыл, сулы жерде шӛп ӛскен шымның болуы. Шым болмаса, ондай сулы жер батпаққа айналады. Сазды жерлер жазғы мал жайылымына қолайлы болып келеді.
ӛрбиді. Сор – тҧзды кӛл. Павл. обл., Баянауыл ауд. Сор – бір жерлерде «жазда қҧрғап сорға айналатын ҧсақ тҧзды кӛлдер» (Э.Мурзаев, 1984, 516) мәнінде қолданылса, енді бір жерлерде «аяқ батып кететін тҧзды батпақ» (ҚТТС, 8т, 346) мәнінде қолданылады. Кейде ағарып тҧзы шыққан жердің бәрін сор, сортаң, сораң деп атай береді. Қазақстанның біраз жері тҧзды болып келетіндіктен, Аралсор, Қарасор, Сорқұдық, Соркөл, Қайдақ соры тәрізді топонимдер мол кездеседі. Суат – қыстау. Маңғ. обл., Маңғыстау ауд. ҚТТС (8т, 373) суат сӛзіне «ӛзеннің, бҧлақтың мал суаратын жері» деген анықтама береді. Дҧрысы «кез келген су нысанының мал суаруға ыңғайлы жерін» суат деп атай беруге болады. Ол кәдімгі қҧдықтан бастап, ірі кӛлдердің мал су ішуге жарамды жағаларына дейін болуы мҥмкін. Мал шаруашылығын кәсіп еткен кӛшпелі қазақ халқына суат ерекше маңызды қызмет атқарған. Сол себепті Суаткөл, Ақсуат, Тассуат тәрізді гидронимдер жиі кездеседі. Теңіз – тҧзды кӛл. Ақм. обл., Қорғалжың қорығы; тж. ст. СҚО, Тайынша ауд. «Жан-жағы қҧрлықпен ҧштасып жатқан, кеме жҥретін ҧшы қиыры жоқ су» (ҚТТС, 9т, 121) тҥсініктемесін әлі де анықтай тҥсу қажет. Біріншіден, кӛптеген теңіздер қҧрлықпен ғана емес, басқа сулармен ҧштасып жатуы мҥмкін; екіншіден, теңіздің ҧшы-қиыры жоқ емес, белгілі кӛлемді қамтиды (мәселен, «кӛлден ҥлкен, мҧхиттан кіші» деген анықтама кӛлемін мӛлшерлейді). Қазақстан әлемдік ірі акваториядан алыс жатқанымен, теңіздер бар. Атап айтқанда: Каспий теңізі, Арал теңізі. Қазақтар ірі кӛлдерді де Теңіз деп атағаны белгілі: жоғарыда келтірілген Теңіз көлі, Шалқартеңіз, Бейнетеңіз (Зайсан кӛлінің негізгі, бҧрынғы аты). Теңіз географиялық термині кӛне тҥркі тілінде талуй, теңгіз «теңіз»; моңғол. далай «мҧхит», «теңіз» және тэнгэс «теңіз»; мәнжҥр. тэнггин «теңіз» мағыналарында алтай тілдеріне кең тараған. Ғалымдар 323
венгр. тенгер, тонгер «теңіз» сӛзіне қарап, теңгіз бен теңгір (тәңір) бір этимологиялық тізбекке енетінін айтады 6; 549 . Қазіргі кезде Қазақстанда жасанды су қоймаларын Теңіз деп атау қалыптасып келеді: Қапшағай теңізі, Бұқтырма теңізі.
Донидзе «жасанды су нысандарын таңбалауға арналған терминдер» деп бӛліп қарайды 2;170 . Тоған сӛзінің мағынасы: «Су жинап алатын бӛгет, тоспа» (ҚТТС, 9т, 155). Сонымен бірге, «негізгі суландыру каналы, ҥлкен арық, бӛгет» (Ғ.Қоңқашпаев, 1951) мәндерінде де қолданылады. Қазақстанда Тоғанас,
жерде тҥйісу» мәнді тҥбір сӛз дейді 5; 259 . ҚТТС (9т, 156) «әр тараптан келіп бір-бірімен тҥйісу, тоқайласу» деген сипаттама береді. Тоғыс терминінің кӛптеген мағыналарының ішінен топонимикаға қатыстысы екеу: бірі – «тау сілемдерінің, тӛбе, қырқалардың тоғысы», яғни оронимдік мағына; екіншісі – «ӛзен, сулардың тоғысуы», гидронимдік мағына. Тоғысқан > Түгіскен > Түйіскен атаулары бір сӛздің жуан-жіңішке нҧсқалары болып табылады. Томар – е.м. Алм. обл., Балқаш ауд; е.м. ШҚО, Тарбағатай ауд. «Тҥп-тҥп боп, ҥсті-ҥстіне шӛп ӛскен шалшықты, қопалы жерді» (ҚТТС, 9т, 19б) томар деп атайды. Анықтама томарлы жердің негізгі белгісі – жер томарларды «тҥп- тҥп» деген қайталама қос сӛз арқылы берген. Жер томар мен кесілген ағаштың томары ҧқсастық бойынша аттас болып тҧр. Ал томарлы жерде жер асты суларының болуы, томардың ҥстіне ӛлең шӛптің мол шығуы жанама, қосымша белгілері. Қазақстанда Томарлы, Қаратомар, Қостомар, Мыңтомар сияқты топонимдер кездеседі.
Негізгі лексикалық мағынасы «ас-тағамдардың дәмін кіргізу ҥшін қосылатын ӛткір дәмді, ақ тҥсті кристалл зат» (ҚТТС, 9т, 263) болғанымен, топонимикада «сор», «тҧзды кӛл», «тҧзы шыққан жер» мағыналарында қолданылады. Тұз термині Қазақстанда кең тараған, себебі далалы аймақтардың суы да, топырағы да сортаң болып келеді. Арғы себебі архей және протерозой эраларында республика аймағын тҧтастай дерлік теңіз суы басып жатқаннан болса керек. Тҧзды, сортаң, ащы жерлер мал бағуға қолайлы жағдай туғызады. Қазақстан жерінде ертеден бері тҧз ӛндірілгенін Тұз, Тұзағаш, Тұзауыл, Тұзды,
қҧрлықпен шектесіп, қалған жақтары сумен қоршалған қҧрлықтың бӛлігі» (ҚТТС, 9т, 305) мәнін білдіреді.
тҧрғаны байқалады. Осы мағынада түп тҥбірінің ӛзі де жеке термин ретінде қолданылады: Түпқараған ( Каспий), Қаратүп (Арал).
324
Тҥбекті орыс тілінде полуостров, мыс деп атайтыны белгілі. Н.М. Шанский ӛз сӛздігінде мыс термині туралы: «Исконно русск. Происхождение неясно» деген сипаттама береді 7; 277 . Э.М.Мурзаев «қанағаттанарлық этимологиясы жоқ» дей келе, «мҥмкін тҥркі. мүйіз/мүйіс «мҥйіз» сӛзінен алынған» деген И.Г.Добродомовтың пікіріне сілтеме жасайды 6; 383 . Қалай болса да, бҧл термин Қазақстан топожҥйесінде кездеседі. Мәселен, Зайсан кӛлінде
Ал Түбек апеллятив атауынан басқа Кеңтүбек, Ақтүбек, Қаратүбек, Тастүбек, Құланды түбегі, Бозащы түбегі т.б. кҥрделі атаулар кездеседі. Түрген – ӛзен (104км). Алм. обл., Еңбекшіқазақ ауд. Түргэн>түрген моңғол тілінен енген ГТ және «шапшаң», «жылдам», «тез» мәнді ҥстеу сӛзден жасалған. Топонимикада «ағынды», «ағысты» (су, ӛзен) мағынасында қолданылады. Тілімізге ертерек еніп, бейімделіп кеткендіктен, түрген географиялық терминін топонимжасамда кеңінен пайдалануға болады. Түрген,
шетсіз, ҥлкен» мағынасында айтылатын сӛз (ҚТТС, 10 т, 116). Кӛбінесе терең әрі кӛлемді кӛлдерге теңіздерге қаратып айтылады: айдын-шалқар көл, шалқар
Қазақстанда кең тараған гидрографиялық термин: Шалқар, Шалқаркөл, Шалқартеңіз, Шалқарнұра, т.б. Шорға - ӛзен; е. м. ШҚО, Тарбағатай ауд. Шорға – моңғ. цорго «шҧрғы», «шҥмек» сӛзінен жасалған тҥбір топоним. Шорға шағын ӛзені басын Тарбағатай тауынан алып, Зайсан кӛліне қҧяды, ал кез келген судың кӛлге қҧятын немесе кӛлден ағып шығатын жерін қазақтар шүмек деп атайды. Шорға (Цорго) қаз. шүмек географиялық терминінің моңғол тіліндегі баламасы болып шығады.
Шүмек - ӛзен. Қар. обл., Шет ауд. Шүмек сӛзінің бірнеше лексикалық мағынасы бар («ыдыстың шҥмегі», «бесіктің шҥмегі», «шылдыр шҥмек») және осы мағыналардың негізінде «кӛлдің шҥмегі» деген тіркес қалыптасқан. «Қазақ кӛлге қҧятын немесе шығатын сулардың кӛлге жақын тҧсын шүмек деп атайды» деген анықтама беруге болады. Оның ҥстіне кӛлге қҧятын суларды
Шҥмектер балық аулауға ыңғайлы болып келеді. Шүмек гидронимі шүмек гидрографиялық термині бойынша жасалып тҧр. Қорыта келгенде, гидронимдік терминдерден жасалған тҥбір топонимдер, аз болса да, топожҥйемізге ӛзіндік бір сән, ерекше мән беріп тҧр деуге болады. Әдебиеттер тізімі 1. Сҥлейменова Э., Мәдиева Г., Шәймерденова Н. т.б. Тіл білімі сӛздігі. Алматы: Ғылым, - 1998. – 544 б. 2. Донидзе Г.И. Гидронимические термины в тюркских языках // Ономастика, Москва: Наука,1969. С.165-171. 325
3. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины. Изв. АH Казах. ССР, серия географ. Алма-Ата, 1951. С. 24-30. 4. Ермекбаев Ғ.Ж. Жер бедері атаулары (семантикалық, морфологиялық талдау, фоносемантикалық сипаттама). Филол. ғыл. канд. атағын алу ҥшін даярлаған диссертация. Алматы, 1999. – 180 бет. 5. Кайдар А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы: Арыс, 2005. – 304 стр. 6. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. М.: Мысль, 1984. – 653 стр. 7. Шанский Н.М и др. Краткий этимологический словарь. М.: Просвещение, 1971. – 542 стр. 8. Қашқари М. Тҥрік тілінің сӛздігі (Диуани лҧғат-ит-тҥрк): 3томдық шығармалар жинағы/ауд. А.Егеубай. Алматы: ХАНТ, 1997. – 1353 бет. 9. Молчанова О.Т. Топонимический словарь Горного Алтая. Горно- Алтайское отделение алтайского книжного издательства, 1979. – 397 стр. 10. Базылхан Б. Монғол-казах толь (Моңғолша-қазақша сӛздік). Улаанбаатар-Ӛлгий, 1984. – 885 бет.
жүктеу/скачать 7,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|