1. Тарихи-мәдени ескерткіштердің сипатын нақты ашып көрсетіңіз
жүктеу/скачать 185,78 Kb.
|
| Түркі деректері. XI г. басында Орта Азия мен Қазақстан ше- карасында ерте үйғыр жэне түрік жазбалары таралды. Турфан оа- зис қүжаттарынан ІХ-Х ғасырларда Түркі ордасында соғды жа- зуы кең етек жайды. Кейінгі кезеңдегі түркі деректері Абдаллах Балхидің «Зубдать аль-асар» атты еңбегінде келтірілген. Тарих- шы, ақын, басшы Үлы Моғол империясының негізін қалаған Ба- бырдың (1483-1530) «Бабыр наме» деген еңбегінде қазақтардың этникалық тарихы, Жетісудағы Могол туралы деректер, Шығыс Дешті Қыпшақтағы Әбілқайыр мемлекеті, Оңтүстік Қазақстан тарихи-географиясы жан-жақты зерделенген.
Түрік тілінде: Махмүд Қашғари, Әлішер Науаи, Әбілғазы хан, Ұлыкбек, Баласағүн, Иассауи трактаттары кеңінен таралды.Тарихи шығарма «Чингиз-иаме» деген Өтеміш Қажы еңбегін- де орта гасырдагы Қазакстан халкының саясаты, этносаясаты, элеуметтік-мэдени өмірі көрініс тапкан. Шыгыстагы Дешті Қып- шак, Сырдария маңындагы калалар, түркі-моңгол тайпаларының күрылуы Мүхаммад Салихтың «Шайтани наме» деген оқулыгын- да берілген. Қадыргали Жалайырдың «Жами ат-тауарих» (1602) атты тархи еңбегінде Қазақ хандыгының ХУ-ХУ гасырлардагы тарихи геогра- фиясы мен тарихы жазылган. Абулгазидың «Генеалогии тюрков» («Шаджара-ий тюрк») атты еңбегінде Орталық Азияның аумагын- дагы коп облыстардың саяси, әлеуметтік-экономикалық тарихи, этнографиялық жэне тарихи-географиялық деректері зерделенген. 22.Ұлы жібек жолының тарихи маңызын қалай түсінесіз? Соңғы жылдары еліміздің тарихын жаңа көзқараспен зерттеу мәселесі мемлекеттік дәрежеде қарала бастады. Қазақстан аумағында өмір сүрген ежелгі және ортағасырлық тайпалар мен халықтардың өркениетке қосқан үлесі тарихи сана-сезімнің қалыптасуының бастауын көрсетеді. Еуразия тарихындағы таңғажайып құбылыстардың бірі – Ұлы Жібек жолы – бұл жол бойынша антика және орта ғасырларда сауда Қытай, Еуразия да¬лалары, Үндістан, Алдыңғы Азия мен Еуропа: Византия, Венеция, Иберия, Скандинавия аралығында жүрді. Осы жол арқылы Қытайдан жібек тасымалданды, ал оған жауап ретінде Аспан асты империясына Рим және басқа елдерден шыныдан жасалынған аса көркем бұйымдар, құнды заттар мен басқа да тауарлар жеткізілді. Бұл жолмен бірнеше ғасырлар бойы халықтар, заттар мен идеялар жүріп өткен жол, яғни этникалық миграциялар кезең-кезеңімен, сосын керуен саудасы алдыңғы технологияда, идеологиялық көріністе тарап, Еуразияның әртүрлі халықтарының жетістіктері дүниежүзілік ағымға еніп, Ежелгі Әлемнің қоғамдық даму өркениетіне алып келді. Бұл байланыс қашан орнады және олар қандай жолдар арқылы жүзеге асырылды? Жібек жолы сүрлеуін жылқы салған Ежелгі антик жаһангездері мен тарихшылары Көне Әлемнің шы¬ғыс аймақтарын білмеді, олар¬дың жағрафиялық ой-өрісі Батыс Үн¬дістанмен шектелді. Гекатей Ми¬летскийдің «Жер шарына шолуында» да, Геродоттың (б.з.д. V ғ.) «Тарихында» да, Аристотельдің еңбегінде де, тіпті Александрия кітапханасының сақтаушысы атақты Эратосфеннің «Географиясында» да (б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ.) Қытай айтылмағанымен, Иранның солтүстігінде өмір сүретін халықтар – Окса (Әмудария) мен Яксарттың (Сырдария) жағасында тұратын бактриялықтар мен соғдылар және олардың солтүстігіндегі көшпенді көршілері скифтер (сақтар), Корей жартыаралынан Дунайға дейін созылып жатқан жер жөнінде ақпараттар біртіндеп тарай бастайды. Тек б.з. 43 жылы рим географы Помпоний Меланың «Әлемнің жағдайы туралы» еңбегінде Үндістанның солтүстігіне қарай, Бактрия мен Соғдының шығысына қарай орналасқан жібек елі, яғни «жібек елінің» («серикум» латынша – жібек) адамдары суреттеледі. Ал Үлкен (немесе Ұлы) жібек жолы атауының өзі тек б.з. ІV ғасырында Аммиан Марцеллиннің жиырма үшінші «Тарих» кітабында айтылады. Осы атақты күре жолдың ашылуын б.з.д. ІІ ғасырға жатқызады, яғни қытай императоры Чжан Цянь елшілігін аттандырып, ұзақ саяхаттан кейін Аспан асты империясына қайта оралып, өзінің сапары Тарим өзені бассейніндегі шөл мен Тянь-Шань тауы арқылы тамаша биік келген күрең жылқылар өсіретін, гүлденген Парфия, Бактрия және Ферғана елдерінің байлығын сипаттауынан бастайды. 23. Қ Р Орталық музейінің өлкетанулық жұмысына баға беріңіз Мемлекеттік Орталық музейінде қазақ арыстарының талайының маңдай тері тамшылап төгілді, осы мекенді қазақ арыстарының талайы ертеңгі ұрпаққа – біздерге мәртебелі қалпында ұсынуды көздеді. Музейдің жәдігерлер қорын жинақтауда ұлтымыздың ұлы тұлғасы А.Байтұрсынұлы бас болып, Г.Н.Хлудов, Ә.М.Жиреншин, А.Болкоев, Ю.Домбровский, академик Ә.Марғұлан, К.Ақышев, М.С.Мұқанов, Х.Арғынбаев сынды айтулы қайраткерлер жан аямай еңбек етіпті. Сол еңбектің нәтижесі ретінде бүгінгі таңда тек қана Алматы тұрғындары емес, республикамыздың түкпір-түкпірінен келетін қонақтар да осы шаңырақта қазақтың өткеніне ой жібере отырып, халқымыздың ежелгі мәдениетін мақтан тұтатын болды. Елбасымыз айтқандай, өткендегі мәңгілік мұрасын пайымдай отырып, болашағымыздың жарқын боларына сеніммен қарайтын болды... Сөйткен музей ұжымы өткен жұмада журналистер мен блогерлерге арнап блог-тур жасайды, музейдің бүгінгі және болашақтағы жай-күйіне арнап әңгіме өткізеді деген соң, қуана барып, сәл мұңая қайтқан жайымыз бар. «Қауіптенгеннен айтамын» дегендей, әңгіменің мәні мынада екен. Мемлекет құзыретіндегі мәдени мекеме Алматы қаласының коммуналдық меншігіне берілу жөнінде екен. ҚР Мемлекеттік Орталық музей директорының орынбасары Бабақұмар Хинаят мұның салдарынан меншік формасы өзгереді, соған сай меншік субъектісі де өзгереді дейді. Сөйтіп, Орталық музей ең алдымен өзінің республикалық мәртебесінен айрылады. Соның салдарынан музейдің бүкіл тірлігі тығырыққа тіреледі: «Біз осы күні статустық дәрежеміз бойынша шетелдік музейлермен терезесі тең деңгейде жұмыс істеп жүрміз. Егер қалалық коммуналдық құзыретке өтсек, біз әлемнің 30-дан астам жетекші музейлерімен әріптестік байланысымыз үзілетіні анық. Әріптестердің бірқатарын атап өтсем: Париждегі ГИМЭ, яғни Шығыс өнері музейі, Бохумдағы Герман тау-кен ісі музейі, Вашингтондағы Смитсониан институтының Фриер-Саклер галереясы, Қытайдағы әйгілі Сиань музейі, атақты Санкт-Петербургтегі Эрмитаж, Кунтскамера, Ресей этнографиялық музейі, Корей, Венгр, Чехия, Моңғолия, Малайзия ұлттық музейлері сияқты іргелі музейлермен тығыз ынтымақтастық орнатылған. 24. ҚР Орталық Мемлекеттік мұрағатының тарихи өлкетанулық жұмыстарының ерекшеліктерін көрсетіңіз Қоғамның рухани, мәдени, ғылыми, әлеуметтік-құқықтық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында Қазақстан халқының тарихи-мәдени құжаттық мұраларын сақтайтын мұрағаттар — Қазақстанның мемлекеттік нысандарының бірі. Қолжазбаларды сақтап қалатын мұрағат мекемелерінің құрылу тарихы Қазақстанда ХVII ғасырдан басталады. Бұл туралы ресми құжаттар да сақталған. Соның бірінде: «Бөкей губерниясының мұрағаты Бөкей ордасы кезінен, яғни 1794 жылдан бастап ұйымдастырылды», деп жазылған.[1] Кеңес кезеңінде республикада мұрағат құру ісі, дәлірек айтқанда, 1918 жылғы “РКФСР-де мұрағат ісін қайта ұйымдастыру және орталықтандыру туралы” декретіне сәйкес жүзеге асырылды. Аталған декрет бойынша барлық мекемелердің істері мен құжаттарын сақтау мақсатында Бірыңғай мемлекеттік мұрағат қоры ұйымдастырылды. Оны және мұрағаттарды басқару үшін мұрағат ісінің Бас басқармасы құрылады. 1921 жылы 5 сәуірде Қазақ Өлкелік Бас архиві ұйымдастырылды. 1998 жылы 22 желтоқсанда Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Қазақстан Республикасының заңы бекітіліп бұл заң Қазақстан Ұлттық мұрағаттары мен мұрағат қорының тарихының жаңа кезеңі басталғанын дәлелдеді. Осы тарихи кезеңнен бастап біз АРХИВ деген сөзді МҰРАҒАТ деген сөзбен ауыстырып қолдана бастадық. Кеңестік дәуірде жүйелі қалыптасқан мемлекеттік мұрағаттарда құнды құжаттардың орналасуының принциптері белгіленіп, нақты жүйеге келді. Әсіресе 50-ші жылдары КСРО Бас мұрағат басқармасының өкімімен қорларды шоғырландырудың ортақтыландыру принципіне сәйкес орталық және бірқатар облыстық мұрағаттардан құнды тарихи қорлар Одақтық орталық мемлекеттік мұрағаттарға алынды. Қазақстан мұрағаттары тарихы кезеңдердің қиындықтарына қарамастан Қазақстанның мұрағат қорларында қазіргі таңда 15 миллионнан астам істі құрайтын құжаттар сақталуда. 25. «Туркестанские ведомости» газетінің тарихи-өлкетанулық деректілігі немен байқалады?Туркестанский ведомости» — Түркістандағы орыс тілінде шығатын тұңғыш орыс апталық газеті. Түркістан генерал-губернаторлығының Ташкенттегі кеңсесінде басып шығарып, редакциялай бастады. 1917 жылдың желтоқсанына дейін Ташкентте басылды. Ресейдегі және шетелдегі, әсіресе Түркістан өлкесіндегі оқиғаларды хабарлау, Түркістан генерал-губернаторлығы кеңсесінің ресми іс-қағаздарын басып шығару, аймақтағы саяси, мәдени, экономикалық оқиғаларды көрсету. Газеттің алғашқы саны 1870 жылы 28 сәуірде (жаңа стильде 10 мамырда) Ташкентте шықты. Редакторы М. Грулев. 1893 жылға дейін газет апта сайын, 1893 жылдан кейін аптасына екі рет, 1903 жылдың желтоқсан айынан бастап аптасына 3 рет, 1904 жылдың наурыз айынан бастап аптасына 4 рет, 1907 жылдың шілде айынан бастап күн сайын шығып тұрды. Ол 1917 жылдың аяғында өз қызметін тоқтатты. 26. «Қазақ» газетінің тарихи-өлкетанулық деректілігінің ерекшелігін атаңыз. Қазақ" газеті (قازاق) — 1918 – 1913 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. № 1 номері 1913 жылы 2 ақпанда шыққан. 1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Бастырушысы — «Азамат» серіктігі. Газетке қаржылай көмектескендердің көшбасында Мұстафа Оразайұлы бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көрген. Газет рәміздік-бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл — қазақ ұлты деген ұғымды берді. Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне «Қазақ» деп жазылды. Мұны түсіндірген ұлт зиялылары «қазақ ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын, „Қазақ“ газеті қазақ жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жұрт жағынан күзетшісі болсын» деп жазды. Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы — Ахмет Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі М. Дулатұлы болды. 1918 жылы газетті Жанұзақ Жәнібекұлы басқарды. Басылымда А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейхан, М. Дулатұлы, М. Шоқай, М. Тынышбайұлы, Ш. Құдайбердіұлы, Ғ. Қараш, Р. Мәрсеков, Ж. Тілеулин, Ғ. Мұсағалиев, М. Жұмабаев, Х. Болғанбаев, Х. Ғаббасов, Ж. Ақпаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров, А. Мәметов, С. Дөнентайұлы, Х. Досмұхамедұлы т.б. авторлардың мақалалары жарияланып тұрды. XX ғасыр басында аталған газет оқығандардың, діндарлардың, шәкірттердің, қарапайым сауаты бар адамдардың, тұтастай жалпы ұлттың ықыласпен оқитын басылымына айналды. Бұдан кейін пайда болған барша елшіл газет-журналдар осы «Қазақтың» шекпенінен шықты. 27.Түркістан уалаяты» газетінің тарихи-өлкетанулық деректілігі немен байланысты Түркістан Уәлаятының Газеті– Ташкентте Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде тұңғыш қазақ тілінде шыққан аударма газет (1870 – 82). Түркістан генерал-губернаторының ресми органы. Бұл тек қазақ тілінде емес, жалпы Ресей империясының қол астындағы барша түркі халықтары тілінде шыққан алғашқы мерзімді басылым болды. “Түркістан Уәлаятының Газеті” белгілі мақсатта патша үкіметінің шешімі бойынша жергілікті әкімшіліктің бақылауымен және қаржыландырумен шыққан ресми газет. Оның пайда болуының және мерзімді басылым ретінде қалыптасуының негізгі обьективті алғышарты қазақ жерін отарлаудың одан әрі күшеюі болды. Газет патшаның отаршылдық саясатына көмектесу, Ресейге жаңадан қосылған өлкенің табиғат байлығын орыс капиталының талабына сай жан-жақты зерттеу мақсатында 12 жыл бойы шығып тұрды. Сонымен қатар газет бұқараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарын өздерінің дінінен, тілінен, ділінен айыру, түптеп келгенде орыстандыру мақсатында пайдаланылды. “Түркістан Уәлаятының Газетінің” алғашқы редакторы шығыстанушы Ш.М. Ибрагимов болды. Газет алғашында “Туркестанские ведомости” газетінің қосымшасы ретінде айына төрт рет, екі саны қазақша, екі саны өзбекше, 200 – 250 таралыммен шығып тұрды. өлкеде болып жатқан саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени, т.б. сипаттағы үрдістер газет бетінде белгілі бір дәрежеде бейнеленді. 28.«Семиреченские ведомости» газетінің тарихи-өлкетанулық деректілігін атап көрсетіңіз. 1870 жылы «Семиреченск өлкесінің басылымдары» газеті шыға бастады, ол 1884 жылдан бастап «Семиреченск өлкелік газеті» болып өзгертілді, деп жазады өлкетанушы Александр Лухтанов «Верный город и Семиреченск облысы» кітабында. Газет Жетісу облыстық үкіметінің баспаханасында басылды. Бұл бір жыл бұрын, 1869 жылы қазіргі Мақаев пен Қайырбеков көшелерінің қиылысында ашылған қаладағы алғашқы баспахана болатын. Ғимарат осы күнге дейін сақталған. Лухтанов жазғандай, оның бірінші басшысы болып белгілі бір штаб капитаны Кремов, баспа ісіне әуес болды. Ол жабдықтарды Санкт-Петербургтен мың рубльге сатып алды. Жабдық сатып алуға ақшаны Кремовке губернатор Герасим Колпаковский бөлді. Өлкетанушы Владимир Проскурин «Три астана в странице: «Верный, Алма-Ата, Алматы» атты зерттеуінде газеттің қалыптасу үдерісін қазіргі тарихшылар аз зерттегенін айтады. 29.Ерте ортағасырлық қытай деректерінің тарихи маңызына сипаттама беріңіз Шыгыс Түркістанның, Қазақстанның жэне Орта Азияның жағдайы туралы мәліметтер қытай деректерімен толыға түседі. Халыктар мен тайпалар, олардың өмір сүру салты, қытай елшілерінің, саудагерлерінің, саяхатшыларының, қолбасшылары- ның саяси жэне коғамдық қүрылымдары жайлы жан-жақты мағлұматтар жинағы өлке тарихы бойынша маңызды дерек болып табылады. Қытай шекарасын мекендеген б.з.д. IҮ-ІІІ ғасырлардағы сюн- ну (хундар немесе ғұндар) жэне дунху тайпалары туралы алгаш- қы мэліметтер кездеседі. Б.з.д. I г.-б.з. I ғасырда Қазакстан мен Орта Азияның аумағына ғұндардың жаппай енуі жайлы ақпа- раттар мол. Чжан Цанның (б.з.д. II ғ.) үйсіндер мемлекеті, үйсін иелігінің орталыгы - Іле аңғары, үйсіндердің тоғаны - Ыстықкөл ауданындағы Чиғучэне туралы (Қызыл аңғар қаласы) хабарлама- лары бізге әбден мэлім. Чигучэне «¥лы жібек» жолындағы едэуір саяси орталығы жэне маңызды сауда пункті болып табылганын осыдан білеміз. Орта Азия мен Қазақстан халықтары туралы көбірек жэне қүнды мәліметтерден түратын династиялық оқигалар, Сыма Цян- ның (б.з.д. 145-86) «Тарихи хаттары» (Шицзи), әсіресе «Сюнну туралы эңгімелер» жэне «Давани туралы әңгімелер» тараула- ры, Хан императорлары мен қолбасшыларының биографиялық сипаттамаларындағы Ортапық Азияның иеліктері, олардың өзара жэне Қытаймен карым-қатынастары туралы мәліметтер өте қүн- ды. Б.з.д. I ғасырда Бань Гу жазып бастаған, бірақ оның ғалым әпкесі Бань Чжаоның аяқтаган «Ерте Ханның тарихы» жазбасы тағы бар. «Батыс өлке туралы әңгіме» деп аталатын арнайы та- рауында қытайларға жаңадан ашылған тарихи-географиялық ай- мақ көрсетілген. Хроникада Хань империясынан Орта Азияға апаратын негізгі жолдар келтірілген, оның халықтары мен тайпа- лары, экономикалық жэне әскери жагдайы, қалалары мен саудасы баяндалган. Бүл Давань, үйсін, қаңлы жэне Чюнну иеліктері тура- лы, оның ішінде Тянь-Шаньның солтүстік-батысындағы Чжичжи сюнн шанью иелігі туралы мәліметтерге де қатысты. Қытай империясының кейінгі кезеңдеріндегі жазба дереккөз- дерінде үйсіндер туралы үзінді мағлүматтар, мысалы, «Юаньвай династиясының тарихында» (Бэйшу), «Ляо тарихында» (Ляоши), Тайңзун императорының хроникасында (X ғ.) Тан династиясы кезеңіндегі хроникалары бар. Сюань Цзанның (664-696) Ор- та Азия аркылы Үндістанга жасаған саяхатына бағышталған «¥лы Тан династиясы кезіндегі батыс өлкесі туралы хаттары» (Да Тан Сиюйцзи). Суябтың, Невакеттің, Таластың, түрлі түрік тайпаларының сипаттамалары берілген. Қытай бытыраңқылыгы кезеңіндегі бірнеше автор жазған «Тан династиясының көне та- рихы» (Цзю Таншу), Қытайдың көрнекті ғалымы эрі ақыны Суян Со бастаған авторлар үжымынан кұрылған Сун дэуіріндегі (1043- 1060) «Танның жаңа тарихы» (Синь таншу) тагы бір маңызды де- рек саналады. Батыс түріктері, түргештер, Батыс Түрік жэне Түргеш кағана- тының қүрылуы жэне олардың күйреуі; қарлүқтар, олардың Же- тісу мен Қазақстанның оңтүстігіне таралуы; Шығыс Түркістан, Жетісу, Шу, Талас өзендері, Ыстыккөл көлі жағалауларындағы калалар туралы мәліметтер келтіріледі. Шыңғысхан баскарып түрган кездегі (1220-1224) Солтүстік Қытайдан Орталык Азияга «Әділетті Чан Чунның Батысқа саяха- ты туралы хаттарда» (Чан чунь чжань жэнь Си юцзи) Жетісу, Шу жэне Талас аңгарларлары арқылы өтетін жолдар сипатталған. Шыңғысханның Орта Азия мен Оңтүстік Қазакстанға жорық- тарына ілесіп жүрген Елюй Чуцайдыц «Батысқа саяхаттың си- паттамасы», «Мин династиясының тарихы», «Мин династиясы басқаруының шынайы хаттары», «Мин империясының біріккен шолулары» деген тарихи қүжаттар ерекше мэнді болып келеді. Дереккоздердің басқа түрлері Н.Я. Бичуриннің «Орта Азияны ежелгі уақытта мекен еткен халықтар туралы мэліметтер жина- ғы», Н.В. Кюнердің «Оңтүстік Сібір, Орталык Азия мен Қиыр Шығыс халықтары туралы қытай ақпараттары» деген жинақтарга түңғыш рет жүйеленіп ғылыми талдау жасалған еді. 30. А.Левшин еңбектерінің тарихи-өлкетанулық маңызын қалай аңғарасыз? 1832 жылы 3 болімнен түратын, Пе- тербургте жарық көрген А.И. Левшиннің «Қырғыз-қазак немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен даласының сипаттамасы» қазақтар туралы түңғыш ғылыми монография болып табылады. А.И. Левшин алыс евразия даласының көшпенділерінің тарихымен терең айналысуға мүмкіндікке ие болады. Сол себептен, ол 1820 жылы Орынбор өлкесіне «қырғыз-қазақ ордаларымен қарым-қатынас» жөніндегі қызметке В.Ф.Тимковскийдің көмекшісі ретінде барады. Орынбордағы қызметі кезеңінде А.И. Левшин әйгілі қазақ билеушілерімен де, жай қарапайым көшпенділермен де қарым-қатынас жасап, олардың тұрмысы және мәдениетімен толық танысып, дала өмірі туралы этнографиялық мәлімет жинайды. Қазақ халқының тарихына өте қызығып кеткен жас шенеунік, Орынбор шекаралық кеңсе мұрағатынан алған тарихи құжаттарымен өзінің жинаған мәліметтерін қолданып, осы елдің тарихын сонау көне заманнан бастап толық жазуға шешім қабылдайды. Өзінің ойын іске тезірек асыру үшін, ол 1822 жылы ортасында Орынбор өлкесін тастап, астанаға өзінің Сыртқы істер министрлігіндегі Азия департаментіндегі жұмысына қайтып оралады. Келесі тоғыз жыл ішінде А.И. Левшин тарихи-этнографиялық зерттеуді бастап, ерінбей еңбек ету арқасында оны 1831 жылы табысты бітіреді. Бір жылдан кейін бұл қомақты еңбек Петербургте «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен даласының сипаттамасы» деген атпен басылып шығарылды. А.И. Левшиннің кітабы үш бөлімнен турады: бірінші бөлімінде Қазақстан табиғаты мен географиялық жағдайы толық баяндалса, екінші бөлімінде қазақ халқының тарихы алғашқы рет сонау көне заманнан бастап баяндалды, үшінші бөлімінде қазақ этнографиясы толығынан, түбегейлі суреттеледі. 31.Қазақстандағы тарихи өлкетану саласындағы құнды еңбектерді атаңыз. Рес- публикамыздың өлкетануына қатысты таяу жэне алыс шетелдердің территорияларындағы ежелгі жэне орта ғасырдағы жазбаларды із- дестіру тарихи ғылым үшін өзекті мэселе болып түр. Негізгі дерек ретінде «өлкенің библиографиясы», «баспа деректері», «статисти- калық мәліметтер», «тарихи ескерткіштер» жэне т.б. табылады. Деректер эртүрлі материалдық, жазба, ауызша болып келген- діктен, өлкетанушының алдына не іздеу керек, қалай іздеу керек, калай қағазға түсіру керек сияқты міндеттер қойылады. Өлкетану жүмыс үйымдастыру мэселесі бойынша мемлекет- тік, қоғамдық жэне мектептік болып бөлінеді. Өлкетанудың негі- зі қажеттілік жэне білуге қүштарлық болып табылады. Өлкетану негізі тарихи зерттеумен байланысты. Өлкетанудың бастаулары халықтық өлкетануға қатысты қалыптасқан. Оған өлкенің білгір- лері жатады. Мысалы, өлкенің алғашқы деректері ауызша тарихи деректермен тікелей байланысты келеді. Тарихи өлкетанудагы этнографиялық деректер мен материал- дар, Қазақстандағы өлкетанулық жүмыстар, музейлер, мүрағат- тар мен ескерткіштерді қорғау қоғамының атқаратын рөлдері, қазіргі кездегі тарихи өлкетану өзгешелігін қарастырады. Өлкетанушылар этнография, жергілікті өсімдіктер жәнежануарлар дүниесі, минерология бойынша байэкспонаттар жинақталған жергілікті мұражай құрды. БұлҚазақстанда ғана емес, бүкіл Сібірге де мәліммұражайлардың бірі болатын. Жетісу мен ОңтүстікҚазақстан өңірінзерттеумен 1896 жылы Ташкент қаласындаұйымдастырылған Ресей географияқоғамының Түркістан бөлімшесі, сондай-ақ ауылшаруашылық қоғамы, Шығыс археологиясы мен тарихыүйірмесі белсенді айналысты. Қоғамдарда Е.Букин, Н.Жетпісбаев, Ә.Диваев, Қ.Қостанаевзерттеулержүргізді. Жетісуға П.П. Семенов-Тян-Шанский, кейініректеА.Н. Краснов, А.Ф. Голубев, М.И. Венюков экспедициялықсапарлар жасады. Сонымен қатар 1896 жылдан жұмысістей бастаған “Дала облыстарын зерттеу жөніндегіэкспедиция” Ресейдің ішкі губернияларынан келетіншаруаларды қоныстандыру үшін өлкенің барлық уездерінтабиғи-тарихи және шаруашылық-статистикалықжағынан зерттеуге баса көңіл бөлді. Ғылыми-танымдықматериалдардың қорын жасауда, оларды жарыққашығаруда облысы статистика комитеттері үлкен рөлатқарды. Қазақстанды басқару саласындағы әкімшілдікреформаларға байланысты 1886 жылы статистикакомитеті “Қазақтардың заңдық ғұрыптарын зерттеугеарналған материалдарды” басып шығарды. Қазақстан Өлкетануында Қ.И. Сәтбаев, Ә.Х. Марғұлан, т.б. қомақты еңбектер атқарды. Бірқатар тұрақты жәнемаусымдық экспедициялар Қазақстанның жер қойнауын, өсімдік, жануарларын, жалпы табиғатын кешенді зерттеужәне тарихи-археологиялық қазба жұмыстарынжүргізумен қатар жергілікті халықтың мәдениетін, тілін, өнерін, ауыз әдебиеті үлгілерін жинастырумен деайналысты. 32.ХІХ-ХХ ғ.ғалымдар,қоғам қайраткерлері,саяхатшылардың еліміздің өлкетануына қосқан үлесін талдаңыз. Көрнекті қазақ ғалымы және ағартушысы Ш.Ш. Уәлиханов- тың Қазақстанның тарихы, тарихи өлкетануы мен ғеоғрафиясына қосқан үлесі ерекше болады. Ш. Уәлихановтың ғылыми мүра- сы Қазақстанның жэне көп үлтты Ресейдің басқа да халықтары проблемаларының озекті түстарын камтиды. Шоканның қазақ халқының қүрылуы, ХУІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазакстанның элеуметтік жэне саяси тарихы, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халык- тарының рухани жэне материалдық мэдениетінің тарихы проб- лемаларына арналған ғылыми зерттеулері Орта Азия мен Қазақ- стан халықтарының түрмысын зерттеуге аса бағалы үлес болып қосылып, замандастарының орасан зор ынтасын туғызды. Ол бү- кіл Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халықтарының географиясын, этнографиясын мен фольклорын зерттеуге үлкен үлес қосты. XIX ғасырдың аяғында Батыс Сібір география қоғамы бөлі- мінде саяси жер аударылгандар көп болды. 90-жылдарға қарай Батыс Сібір географиялық қоғамы болімінің мүшелері қатарын- да Қазакстан аумагында қызметте жүрген жэне саяси жер ауда- рылған көптеген адамдар: Ф.А. Щербина (Омбы), Л.К. Чермак, А.И. Янкңевич (Петропавл), М.И. Суворңев (Семей), В.А. Рога- левич (Атбасар), Е.П. Михюлис (Өскемен), Н.Я. Коншин (Се- мей), Л.А. Кузнеңов (Петропавл), Г.А. Галимонт (Семей) болды. Бөлім кызметкерлері арасында Верный, Зайсан, Лепсі, Атбасар, Көкшетау жэне басқа қалалардан келген адамдар жүмыс істеді. Жетісу мен Оңтүстік Қазакстан өңірін зерттеумен 1896 жылы Ташкент каласында үйымдастырылған Ресей география когамы- ның Түркістан бөлімшесі, сондай-ак ауылшаруашылық когамы, Шыгыс археологиясы мен тарихы үйірмесі белсенді айналыс- ты. Қогамдарда Е. Букин, Н. Жетпісбаев, Ә. Диваев, I. Қостанаев зерттеулер жүргізді. Жетісуга П.П. Семенов Тянь-Шаньский, ке- йініректе А.Н. Краснов, А.Ф. Голубев, М.И. Венюков экспеди- ңиялык сапарлар жасады. Сонымен қатар 1896 жылдан жүмыс істей бастаган «Дала об- лыстарын зерттеу жөніндегі экспедиңия» Ресейдің ішкі губер- нияларынан келетін шаруаларды коныстандыру үшін олкенің барлык уездерін табиги-тарихи жэне шаруашылық-статистика- лық жагынан зерттеуге баса коңіл болді. Ғылыми-танымдык ма- териалдардың корын жасауда, оларды жарыққа шыгаруда облысы статистика комитеттері үлкен рөл атқарды. Қазақстанды баскару саласындагы экімшілдік реформаларга байланысты 1886 жылы статистика комитеті «Қазактардың заңдық гүрыптарын зерттеуге арналган материалдарды» басып шыгарды. Қазактың көрнекті қогам қайраткері, галым Әлихан Бөкейха- нов Орыс географиялык қогамында, оның Батыс-Сібір бөлімін- де өзінің гылыми ынта-ыкыласын мейлінше толык корсете біл- ді. Мэселен, революңияга дейінгі Ресейдегі іргелі еңбектердің бірі - «Ресей. Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы, XVIII г. қазақ өлкесі» еңбегі авторларының бірі болган Ә. Бө- кейханов бүкіл Ресейдің калың оқырмандарына қазак халкының тарихи өткен кездің дүрыс көрінісін, оның мәдениетін жеткізе білді. Ә. Бөкейханов сол кездегі қазақ когамы өмірінің терең гы- лыми көрінісін жасады, орыстың қалың оқырмандарын Абайдың өмірімен жэне кызметімен түңгыш рет таныстырды, сол кезеңде- гі орыс өмірінің проблемаларына зор түсінікпен қарады. Оның ізінше гылыми қогамдык еңбектерінде Ж. Ақбаевтың, М. Шормановтың басқа да бірқатар қазақ тілшілерінің мақалала- ры жарияланды. Қазакстан олкетану мэселелерін қозгайтын материалдарды жинақтау мен кітаптардың жарық көруіне Ғылым академиясы қызметкерлерінің, РГО бөлімдерінің, Орыс археологиялық ко- ғамының шығыс бөлімінің, Мэскеу университетінің жанындағы жаратылыстану, антропология жэне этнография эуескойлар қоға- мының, музейлердің, басқа да ғылыми мекемелердің қосқан үлес- тері зор еді. 1898-1914 жылдары П.П. Семенов Тянь-Шаньский- дің жэне В.Н. Ламанскийдің редакңияларының баскаруымен «Ре- сей» көп томды баспасының жарық көруі, оның ішінде өлкетану мамандары жазған «Қырғыз өлкесі» (1903) жэне «Түркістан өл- кесі» (1913) жарияланымдар баспаға шықты. 1898-1909 ж. Ф.А. Щербиннің 1906-1912 ж. П.А. Скрыплов- тың, 1908-1913 ж. П.П. Румянңевтің, 1904-1911 ж. П.А. Хворос- танскийдің, В.К. Кузнеңовтың жэне А.В. Переплетчиковтың бас- шылықтарымен Торгай, Орал, Ақмола, Семей, Сырдария жэне Жетісу облыстарындағы қоныстану үйымдары мен статистер экспедицияларының өлкетану материалдары өте күнды статисти- калық деректерге толы. 34 томдық «Қырғыздардың жер пайдала- нулары бойынша материалдары», географиялык карталары бар, «Азиаттық Ресей» үш томды жинағы 1914 жылы жарық көрді. Орынбор ғылыми когамдары мен мекемелерінің қызметі тарихи өлкетану дамуының бір белесі болгандай. А.Е. Алекторовтың, А.И. Добросмысловтың, И.И. Крафтың, Я.Я. Полферовтың еңбектері; Батыс Сібір Орыс географиялық қогамы бөлімінің, Семей облыстық статистикалык комитетінің жэне Орыс географиялық қогамы бөлімшесінің өлкетанушылык іздеулері; П.Е. Маковецкийдің, Н.Я. Коншиннің, А.Н. Седельни- ковтың, В.И. Маевскийдің жарық корген еңбектері; Сырдария облыстык статистикалық комитетінің, археология әуесқойлары- ның Түркістан үйірмесінің (1895-1917), Түркістан РГО бөлімінің (1897-1917), Шыгыстану қоғамы бөлімінің (1901-1913) айнала- сында біріккен Түркістан ғалымдары мен өлкетанушылары- ның еңбектері Қазақстанның зерттелуіне үлкен септігін тигізді; И.В. Аничков, Г.А. Арендаренко, Д. Федоров, М.Н. Бродовский, И.И. Гейер, А.А. Диваев, Н.Н. Пантусов, Ф.В. Поярков, А.А. Семе- нов сиякты ғалымдар өлкенің табиғатын, тарихын, этнография- сын зерттеуге де зор үлестерін қосқан. 33.Императорлық Орыс географиялық қоғамының Қазақстанлдағы өлкетануды дамытудағы рөлін баяндаңыз. Қазақстан өлкетануында Қ.И. Сэтбаев, Ә.Х. Марғүлан, т.б. ғалымдар қомақты еңбектер атқарды. Бірқа- тар түракты жэне маусымдық экспедиңиялар Қазақстанның жер койнауын, өсімдік, жануарларын, жалпы табиғатын кешенді зерт- теу жэне тарихи-археологиялык казба жүмыстарын жүргізумен катар жергілікті халықтың мәдениетін, тілін, онерін, ауыз эде- биеті үлгілерін жинастырумен де айналысты. Кирревкомның тарихи-стагистикалык бөлімінің қызметі (1919), Наркомпростың білім, әдебиет, онер, музей, мұрағат жөніндегі гылыми бөлімі (1920), ал 1921 жылдан бастап Наркомпростың Басты Музей мен Басты Мүрағат кіретін Академиялық орталыгы болды. Қазацстанды зерттеу цогамы (ҚЗҚ'), А. Диваев, П.А. Гра, А.Л. Мелков, С.М. Петров, А.А. Четыркина, А.П. Чулошников жэне т.б. атақты зерттеушілердің ұсынысымен жэне тікелей қа- тысуымен 1920 жылы ашылған төңкерістен кейінгі өлкетанулык жұмыс орталығы болды. 1920 жылы Казнаркомпрос құрамынан Орынбор ғылыми мүрағат комиссиясы мен Орыс географиялық қоғамның Орынборлық бөлімшесінің мұрагері ретінде Қыргыз өлкесін зерттеу когамы (1925 жылдан бастап Қазақстан) бөлініп шықты. Қырғыз олкесін зерттеу қоғамының қызметі кезінде Орынбор (1920-1925), Қызылорда (1925-1929), Алма-Ата (1929 жылдан бастап) зерттелді. Қоғамның мақсаты мен міндеті - оны аймақ- тарға бөлу. Мектептік өлкетану бөлімі ұйымдастырылды (1924). Семейдегі Қазақстан өлкетану қоғамының бірінші конферен- циясы (1924) өтті. Қырғыз өлкесін зерттеу коғамының ғылыми-зерттеу қыз- меті. Міне, осы ғылыми мекеме жұмысы жүйелі жиналыс негізінде тек өлкетануға байланысты мэліметтерді зерттеу ғана емес, казақ- тардың материалдык жэне рухани мәдениеті, алғашқы элеуметтік- экономикалық зерттеме, өлкедегі түргылықты халықтың мәдени жэне этникалық тарихы аукымды хронологиялық диапазонымен органикалык байланысқан. Зерттеу қатарында, эсіресе Т. Тогжа- нов мен В.Г. Соколовскийдің еңбектерінде практикалық жагынан маңызды казақ ауылдарының теориялық жэне үлттық элеумет- тік-экономикалық қүрылымының нақты тарихи аспектілері зерде- ленді. 1920-1930 жылдар аралығындағы үйымдастырылған ауыл тексеру экспедициясы салдарында жинақталған жүйелі түрдегі материалдар негізінде өлкетануды жартылай негізі, материалдық мэдениеті жэне басқа да мәселелер бойынша зерттеді. Республи- каның түрлі аймақтарына жүргізілген экспедиция барысында жи- накталган тарихи-өлкетанулық жэне этнографиялық материалдар пэндік-тақырыптық алуандыгымен ғана емес, мэліметтік маңыз- дылығымен жэне байлығымен өзгешеленеді. Көп үлтты Ресейді зерттейтін комиссия (КИПС, 1922 жылдан бастап ҚСРО). Орталық Азия мемлекеттері мен Қазакстанда үлт- тық-мемлекеттік бөлінуді даярлау КИПС жэне оның бөлімшесі- нің қызметі болып табылады. Кошпелі казак жүртының көшіп- қону шегі мен отырықшы қазақ жүртының түрақты орны нақ- тыланды. 1928 жылы «Этнографическая карта народов СССР» шығарылып, мал шаруашылық аймақтарында далалық зерттеу- лер үйымдастырылды. Профессор В.Н. Кунның басшылығымен үйымдастырылған ғылыми коммисия Түркістанның түрғылықты халқының түрмысын зерттеді. 1930 жылы Алматыда зерттеушілермен олкетанулық мекеме- лер мен үйымдар, музейлер жэне басқа да мәдени орталықтар окілдерінің қатысуымен I Бүкілқазакстандық өлкетанулық съезд шақырылды. 1930 ж. бүкіл ел бойынша техникумдар мен жоғары оқу орындарының оқу жоспарына өлкетану енгізілді. 1931 жылы Наркампрос, Госплан жэне Қазакстанды зерттеу коғамы баскар- масының өкілдерімен Републикалык үйымдасқан өлкетанулық бюро күрылды. Аймақ орталықтарында (Алматы, Шымкент, Се- мей, Орал, Актөбе) өлкетанулык баскарма жэне 42 жаңа өлкета- нулык үяшык үйымдастырылды. II Бүкілқазақстандык олкета- нулык конференция (1932). Республикада өлкетану қүрылымын қайта үйымдастыру КазКСР Наркомпростың тікелей бакылауы- мен Қазақстанда Орталық өлкетанулык бюросы сайланды. XX ғасырдың 30-жылдары алғашкы археологиялык, 1933 жы- лы құрылған ГАИМК-нің (Государственная Академия истории материальной культуры) Ьіүра экспедициясы жүргізді. Оның қүрамында белгілі археологтар П.С. Рычков, М.И. Артомонов, И.В. Синицын болды. Экспедицияның басты міндеті Шерубай- Нүра өзені бойындағы, Қарағанды қаласынан оңтүстікке 60 км жердегі Дэндібай мәдениетін ашу болды. Бүл ескерткішті казу кезінде кола кезеңдеріне тән емес, қүрылыс типтері мен керами- калық материалдар шықты. Қазакстанның археологиялык зерттеуіне геология жэне жара- тылыстану ғалымдарының өкілдері, оның ішінде П.Л. Драверт, Қ.И. Сәтбаев, В.А. Селевин, А.В. Мухля, А.Н. Формозов, Г.Н. Щер- ба, т.б. басқалары баға жетпес үлес қосты. Академик Қ.И. Сәтбаев, археология жэне ежелгі кен орында- рының кей сүрақтарына жауап іздеді. Бірак XX гасырдың 40-жыл- дарының басына дейін бүл аймақта кең жэне жүйелі түре зерттеу бола қойган жоқ. Қазақстанның тарихын нақты жэне кеңінен зерттеудің жа- ңа кезеңі ¥лы Отан соғысынан кейін басталды жэне Қазақ КСР Гылым академиясының қүрылуымен байланысты болды. Гылым академиясының жанынан Орталық Қазақстан археологиялық экс- педициясы күрылды, оған ғылыми жетекшілікті 30 жылдан астам академик Ә.Х. Марғүлан жүргізді. Ғылыми зерттеу бағыттарын анық белгілеу, қыска уақыт ішінде бірнеше кезеңдегі ескерткіш- терді ашуға мүмкіндік берді. Орталык Қазақстан экспедициясы үш бөліктен түрды. Бірінші- сін Ә.М. Оразбаев, екіншісін, Ә.Х. Марғүлан, үшіншісін М.Қ. Қа- дырбаев басқарды. Алғашкы зерттеу-барлау жүмыстарынан кейін экспедиция өз назарын Жаңаарқа, Шет, Ақтоғай, Қаркаралы ау- дандарына аударды. Экспедиция жүргізген қазба жүмыстары мен барлау жүмыстары мен барлау жүмыстары тек қамтылған терри- ториялық аукымымен гана емес, сонымен қатар зерттелген еске- рткіштердің хронологиялық диапозонымен де ерекшеленді. Жетісу мен Оңтүстік Қазакстан өңірін зерттеумен 1896 жылы Ташкент каласында үйымдастырылған Ресей география когамы- ның Түркістан бөлімшесі, сондай-ак ауылшаруашылық когамы, Шыгыс археологиясы мен тарихы үйірмесі белсенді айналыс- ты. Қогамдарда Е. Букин, Н. Жетпісбаев, Ә. Диваев, I. Қостанаев зерттеулер жүргізді. Жетісуга П.П. Семенов Тянь-Шаньский, ке- йініректе А.Н. Краснов, А.Ф. Голубев, М.И. Венюков экспеди- ңиялык сапарлар жасады. Сонымен қатар 1896 жылдан жүмыс істей бастаган «Дала об- лыстарын зерттеу жөніндегі экспедиңия» Ресейдің ішкі губер- нияларынан келетін шаруаларды коныстандыру үшін олкенің барлык уездерін табиги-тарихи жэне шаруашылық-статистика- лық жагынан зерттеуге баса коңіл болді. Ғылыми-танымдык ма- териалдардың корын жасауда, оларды жарыққа шыгаруда облысы статистика комитеттері үлкен рөл атқарды. Қазақстанды баскару саласындагы экімшілдік реформаларга байланысты 1886 жылы статистика комитеті «Қазактардың заңдық гүрыптарын зерттеуге арналган материалдарды» басып шыгарды. Қазактың көрнекті қогам қайраткері, галым Әлихан Бөкейха- нов Орыс географиялык қогамында, оның Батыс-Сібір бөлімін- де өзінің гылыми ынта-ыкыласын мейлінше толык корсете біл- ді. Мэселен, революңияга дейінгі Ресейдегі іргелі еңбектердің бірі - «Ресей. Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы, XVIII г. қазақ өлкесі» еңбегі авторларының бірі болган Ә. Бө- кейханов бүкіл Ресейдің калың оқырмандарына қазак халкының тарихи өткен кездің дүрыс көрінісін, оның мәдениетін жеткізе білді. Ә. Бөкейханов сол кездегі қазақ когамы өмірінің терең гы- лыми көрінісін жасады, орыстың қалың оқырмандарын Абайдың өмірімен жэне кызметімен түңгыш рет таныстырды, сол кезеңде- гі орыс өмірінің проблемаларына зор түсінікпен қарады. жүктеу/скачать 185,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|