Гуманитарные науки



Pdf көрінісі
бет16/17
Дата15.02.2017
өлшемі2,06 Mb.
#4158
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

88 


 

Украины и России. Казахское население на территории Костанайской области сократилось в годы граж-

данской войны, голода 1921 года и тяжелых послевоенных лет [2, с.154]. На последующее изменение 

демографической ситуации значительное воздействие оказали трагические события, связанные с мас-

совым голодом 30

-

х годов. Более чем наполовину уменьшилась численность представителей коренного 



населения в Северном Казахстане, включающем Костанайскую область, –

 

до 410,1 тыс. человек или на 



52,3% [2, с.83].

 

В результате историко



-

демографического процесса 18–19 веков Северный Казахстан стал поли-

этничным регионом, здесь сложилась определенная культурно

-

языковая среда.



 

После  1991  года  в  Казахстане  в  связи  с  высокими  темпами  эмиграции  началось  снижение  чис-

ленности  населения.  Экономический  спад  и  безработица  привели  к  падению  рождаемости  и  росту 

смертности населения. В настоящее время общая доля казахов в населении страны растет ежегодно и 

составляла в 1994 году 44,3 %, в 1996 году –

 

50,6 %, в 1999 году –



 

53,4 %, в 2009 году –

 67 %. 

Национальный состав Костанайской области, если выразить в  динамике роста или  уменьшения 



количества той или иной национальности в процентном соотношение: 1989 год (русские –

 

43,72 %; ка-



захи –

 

22,89 %; украинцы –



 

14,56%; немцы –

 

9,02 %; белорусы –



 

2,89 %; татары –

 

2,27 %; поляки –



 0,23 

%; другие –

 

4,46%), 1999 год (русские –



 

42,27 %; казахи –

 

30,93 %; украинцы –



 

12,82 %; немцы –

 5,64 %; 

белорусы –

 

2,46 %; татары –



 

1,97 %;поляки –

 

0,21 %; другие –



 

3,70%), 2007 год (русские –

 

41,2 %; казахи 



 

34,9 %; украинцы –



 

11,9 %; немцы –

 

3,8 %; другие –



 

8,2 %), 2009 год (русские –

 

40,8 %; казахи –



 35,6 

%; украинцы –

 

11,6 %; немцы –



 3,8 %

; другие –

 

8,2 %). Из приведенных статистических данных видно 



наличие почти половины населения неказахской национальности (русскоговорящего населения), одна-

ко  наметилась  тенденция  к  постепенному  увеличению  количественного  состава  казахской  националь-

ности.

 

В будущем, к 2019 году, в рамках общенациональной переписи населения мы сможем также про-



вести наблюдение по национальному количественному составу населения Костанайской области, кото-

рая даст для нас основания продолжить исследования в данной области.

 

Полиэтничность накладывала и накладывает отпечаток на культуру и быт регионов, которые яв-



лялись и являются как бы огромными ускорителями, где интенсивно шли и идут процессы взаимовлия-

ния и сближения. В исследуемом регионе образовался сложный конгломерат с преобладанием одного 

этнического ядра, из которого вырос целая область. Такой неоднородный этнический состав не мог не 

накладывать своеобразный отпечаток на уклад жизни, хозяйствование, быт и духовную жизнь жителей 

региона в целом.

 

Региональную  этнолингвистику  можно  соотнести  «с  общим  страноведением  как  совокупностью 



систематизированных научных знаний, овладение которой, вообще говоря, не предполагает обязатель-

ного знания национального языка», но кроме того, в определенной степени «противопоставляется об-

щему  страноведению,  поскольку  несомая  языком  информация,  как  правило,  принадлежит  не  к  числу 

строго научных, а к числу обыденных знаний» [2, с.17].

 

Изучение особенностей развития и функционирования этноса может идти только в региональном 



аспекте, где необходимо учитывать как внешние, так и внутренние факторы воздействия.

 

Рассматривая  методологические  аспекты  региональнойэтнолингвистики,  важно  определиться  с 



понятийным  аппаратом,  в  первую  очередь  с  понятием  регион.  Особый  статус  Костанайской  области, 

являющейся, с одной стороны, административной территориальной единицей Казахстана, но с другой 

стороны, включающей в себя регионы бывших существовавших областей Казахстана (например, Тор-

гайская обл.), создает трудности при определении границ изучаемой территории (в том числе, в этно-

лингвистическом аспекте).

 

Вместе  с  тем,  и  в  отечественной,  и  в  зарубежной  научной  литературе  отсутствует  четкость  в 



определении предмета самой региональной науки, что, несомненно, является одной из причин много-

образия  направлений  и  методологических  концепций  в  современных  региональных  исследованиях  в 

Казахстане  и  за  рубежом.  Так,  насчитывается  около  ста  толкований  понятий  региони  район.  Причем 

довольно  часто  между  этими  двумя  понятиями  ставится  знак  равенства.  Например,  Ф.Д.Кожурин  под 

регионом

 

понимает определенную часть народнохозяйственного комплекса страны, отличающуюся гео-



графическими  условиями  и  природноресурсной  специализацией.  Эти  районы  являются  относительно 

замкнутыми как в производственно

-

техническом, так и в экономическом отношении. Сюда же, по мысли 



Ф.Д.Кожурина, входит и понятие единицы административного деления страны: край, область, город [2]. 

Другие  ученые  считают,  что  регион 

это  социально



-

территориальная  общность,  отражающая  целост-

ную общественную систему, обладающую административной, хозяйственно

-

экономической, социально



-

культурной  самостоятельностью,  развивающуюся  в  специфических  жилищных,  культурно

-

бытовых 


условиях.  Иными  словами,  регион 

это  не  только,  территориальная,  но  и  социально



-

экономическая 

общность,  определяемая  единством  экономической,  политической  и  духовной  жизни  [2].  Л.Н.Каган  в 

«Словаре  прикладной  социологии»  регионом  называет  «...группу  областей,  краев,  республик,  состав-

ляющих территориальное и народнохозяйственное  целое (Северо

-

Запад, Западная Сибирь и т.п.)... В 



более широком и распространенном в социологии смысле слова регионом называют любую самостоя-

тельную в хозяйственно

-

экономическом и административном отношении территорию, начиная от сель-



ского  района  и  кончая  крупными  народно

-

хозяйственными  территориальными  комплексами»  [2,  с.21]. 



ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

89 


 

Такое  толкование  понятия  регион  имеет  слишком  расплывчатый  характер,  фактически  игнорирующий 

исторические  корни.  Довольно  разнообразными  и  порой  противоречивыми  являются  определения  по-

нятия регион в учебной литературе: 1) «под регионами понимаются как обширные территории, охваты-

вающие континенты, их целостные части или страны» (понятие район здесь связывается с территорией 

конкретной  страны)  [2,  с.

27]; 

2)  регион 



это  «группировки  из  нескольких  соседствующих  друг  сдругом 

субъектов  Федерации,  которые  отличаются  от  других  особенностямиисторического  развития  террито-

рии, географическим положением,природными и трудовыми ресурсами, специализацией хозяйства» [3, 

с.38];3) регион может определяться как «крупная индивидуальнаятерриториальная единица (например, 

природная, экономическая, политическаяи др.)» [3, с.8].

 

В зарубежной литературе также нет единого мнения в толкованиипонятий регион и район. Амери-



канские исследователи П.Джеймс и Дж.Мартин отмечают, что «обычно под словом регион

 

понимается 



целостныйучасток территории, отличающийся некоторой однородностью в своей основе,но не облада-

ющий четкими границами. Более того, это слово частоупотребляют для обозначения весьма обширных 

территорий,  образующихглавные  подразделения  континентов.

 

Но  в  профессиональном  языке  геогра-



фов,используемом здесь, слово регион, или район, применяют по отношению ктерриториям самой раз-

ной площади, но которые характеризуютсяопределенной однородностью, являющейся специфической 

и служащейоснованием для того, чтобы выделить эти территории» [3, с.11].

 

Исторические факторы регионального развития необходимо  учитывать при рассмотрении  демо-



графической ситуации в регионах, структуры населения, причин и

 

характера миграционных процессов, 



современных  региональных  и

 

межрегиональных этнонациональных,  этнопсихологических, этнолингви-



стических и религиозных проблем.

 

Костанайская область 



регион смешанного типа с точки зрения современного этнического соста-

ва  и  культуры.  На  ее  территории  происходили  этногенез  казахов  и  их  этноэволюция,  ассимиляция 

местного населения с вновь прибывающими. История заселения Костанайской области мало чем отли-

чается от истории освоения северных регионов (областей) Казахстана и не только.

 

В  целом  освоение  северного  региона  Казахстана  шло  по  разным  направлениям.  Селились  вы-



ходцы из России: русские украинцы, немцы, поляки, эстонцы, латыши и др. Из других регионов Казах-

стана продвигались кочевые роды казахов. В местах соприкосновения этносов развивались процессы 

этнокультурной интеграции и ассимиляции. Естественно, что в этой ситуации русский язык «стал язы-

ком широкого межнационального ... употребления».

 

Помимо близости мест проживания на культурное развитие народов влияли многие другие усло-



вия, одинаковая конфессиональная принадлежность, единое административное устройство. В условиях 

полиэтничных  контактов,  индивид,  обретая  этническую  идентичность,  также  обретает  и  ак

-

туализированную культурно



-

историческую память,  глубокие  исторические и  культурные  корни, связь  с 

традицией,  ощущение  исторической  и  межпоколенной  преемственности,  непрерывности  и  устойчи

-

вости.



 

Народ, пребывающий на более низкой ступени хозяйственно

-

культурного развития, чаще прини



-

мал заимствования  у более развитого народа. Этническая идентичность позволяет общностям, путем 

признания  общеразделяемых  представлений,  определить  свое  местоположение  и  границы.  В  то  же 

время  социально

-

экономическое  развитие  общества,  перестройка  быта,  влияние  смешанного  населе-



ния и межнациональных связей приводят к существенной стандартизации и унификации культуры, сти-

ранию этнической специфики.

 

В ситуации этнолингвистической мозаики, взаимопроникновения или непрерывной изменчивости 



культуры наименее двусмысленным, а иногда и единственным фактором в определении того, где кон-

чается одна общность и начинается другая,

 

является самоидентификация и «национальные имена»  –



 

этнонимы и топонимы. Действительно, по языковой картине региона можно изучать национальную.

 

В современных условиях язык «претерпевает социальные, психологические и структурные изме-



нения, приводящие к серьезным изменениям в области семантики. …Каждое общество создает слово, 

яркую и самобытную национальную культуру, которую в условиях бурного развития компьютерных тех-

нологий и межнациональных контактов все труднее сохранить» [4, с.55].

 

 



Литература

1. 


Шалгимбекова  Г.С.  Функционирование  русского  языка  в  языковом  пространстве  Казахстана 

(на примере Костанайской области) // Вестник Челябинского государственного университета. 2013. № 1 

(292). Филология. Искусствоведение. Вып. 73. С. 153

-157. 


2. 

Герд A.C. Введение в этнолингвистику. 

Спб.: Изд



-

во С


-

Петербур.госуниверситета,1995.–

 

98 с.


 

3. 


Фонетические

 

особенности



 

русских  говоров  Костанайской  области  (система  консонантизма): 

автореферат диссертации … к.ф.н. 

c

пец. 10.02.01



-

Русский язык. Петропавловск, 2003. –

 

27 с.


 

4. 


Карабулатова  И.С.  Русская  топонимия  в  этнопсихолингвистическом  аспект:  диссертация  … 

доктора филол. наук: 10.02.19

-

Русский язык. Тверь, 2002. –



 

502 с.


 

 

 



 

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

90 


 

УДК 821.512.122:82

-143 

 

ШӘКӘРІМ ШЕЖІРЕСІНІҢ ТАРИХИ ЖӘНЕ ӘДЕБИ МАҢЫЗЫ

 

 

Мағзұм  Г.Ә.  –

 

А.Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университеті,  6М020500  –

 

Филология мамандығының 2 оқу жылының магистранты.

 

 

Мақалада  қазақ  тарихы  бойынша  жазылған  ең  алғашқы  шығарма  жӛнінде,  Шәкәрімді  қазақ 

мемлекеттілігінің  тарихы  бойынша  ең  үздік  және  зәру  кітаптың  авторы

 

деп,  ең  алғашқы  қазақ 

тарихшысы деп санауға толық негіз бар екендігі айтылады.

 

 

В  данной  статье  говорится  о  первом  произведение  написанном  про  историю  казахского 

народа, а Шакарима Кудайбердиева автором самой лучшой и необходимой книги по государственной 

истории  казахов,  о  том  что  есть  полное  основание  назвать  его  самым  первым  казахским 

историком.

 

 

In  the  article  it  is  said  that  the  first  composition  about  Kazakh  history  was  written  by  Shakarim  and  he 

considered to be the author of the best book of history of sovereignty of Kazakh nation.

 

 

Қазақ


 

әдебиетінің  тарихында



 

Абайдың  кӛркемдік  дәстүрін  меңгеріп,  сол  бағытта  шығармалар 

жазған ақындар молынан табылады. Қазақ сӛз ӛнерінде Хакім Абайдың ӛзі бас болып қалыптастырған 

ақындық мектеп тағы бар. Сол мектеп ӛкілдері ішінде дара тұрғаны да –

 

Шәкәрім. Шәкәрім сӛз ӛнерінде 



Абай  дәстүрін  жай  ғана  жалғастырушы  болған  жоқ,  дамыта  жалғастырушы  болды.  Абайдың  ақындық 

мектебінің  ірі  ӛкілі  ретіндегі  ӛнері,  поэзияның    алуан  түрі  бойынша,  сонымен  бірге  эпикалық  бағытта  да 

ерекше байқалды.

 

Шәкәрім шығармашылығының зерттелуі халқымыздың



 

сонау тарих тереңінен бүгінге жалғасып келе 

жатқан аса бай мәдени, рухани қазынасын түгендеу мен бағалаудың құрамдас бір саласы боларына дау 

жоқ. Ал туған халқының мәдени мұраларын жинақтау мен шежіресін зерттеу адамзаттың қай ұрпағы үшін 

де  мәртебелі  міндет  саналған.  Дегенмен  тарих  доңғалағы  әрдайым  бір  ырғақпен  қозғала  бермеген.  Бір 

заманда жарқырап кӛрінген кейбір рухани қазыналардың келесі бір тарихи кезеңде кӛмескі тартатыны, не 

болмаса,  керісінше,  кешегі  күні  қадірі  мен  қасиеті  елеусіздеу  саналған  мұраның  бағы,  жанар  жұлдызды 

шағы туатыны –

 

ӛмір  шындығы.  Адамзат парасатының алдындағы биік  міндет  –



 

шын  асылды жасықтан 

айырып ала білу, оның ӛзіне лайық бағасын беру. Тарих пен әдебиет осыны талап етеді.

 

«Заман  ілгері  жылжып,  адамзат  санасы  неғұрлым  биікке  иек  артқан  сайын  оның  алдындағы 



міндеттердің  де  мәртебесі  биіктеп,  ауқымы  кеңейіп,  мәні  күрделілене  түспек.  Қазақ  әдебиеттану 

ғылымының  алдында  уақыт  керуенімен  ілесе  еңсе  кӛтере  түскен  мәртебелі  міндеттердің  бірегейі  –

 

аталмыш мұраларға тұтас рухани, әдеби



-

эстетикалық құбылыс ретінде баға беру, жеке пікірлерден жалпы 

тұжырымға  аяқ  басу.  Сол  себепті  біз  Шәкәрімнің  «Түрік,  қырғыз

-

қазақ  hәм  хандар  шежіресін» 



әдебиетіміздің даму тарихындағы ӛзгеге ұқсамайтын ӛзіндік бояу, ӛрнегі бар рухани құбылыс тұрғысында

 

қарастыруды  мақсат  етуіміз  қажет.  Әрине,  жекелеген  шығармалар  немесе  белгілі  бір  жанрдағы  сіңірген 



еңбегі қаламгердің суреткерлік дәрежесін, кӛркемдік ой жүйесін таныта алатынына шек келтірмейміз. Ал 

Шәкәрім сынды сан қырлы талант иелерінің шынайы тұлғасын сомдау үшін, ұлттық әдебиеттегі орнын нық 

орнықтыру  үшін  оның  бүкіл  әдеби  мұрасына  үзілмес  желі  болып  тартылған  кӛркемдік  ойдың  қазығын 

пайымдап,  эстетикалық  мұраттары  мен  темірқазық  идеяларының  түп

-

тамырына  үңіле  отырып,  тиянақты 



әрі  тұтас  ғылыми  тұжырым  қалыптастыру  қажет» 

деп  Балтабай  Әбдіғазиұлы  айтқандай 



«Сонда  ғана 

ұрпақтары Шәкәрімді ақын яки прозашы, немесе ойшыл философ деп жеке

-

жеке танымайды, ұлттық ой



-

парасат әлеміндегі тұтас құбылыс, биік нысаналы нағыз суреткер ретінде қабылдайтын болады».

 

Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз



-

қазақ һәм хандар шежіресі» кітабының құндылығы, онда 

баян  етілген  материалдар  ауқымырақ  зерттеліп,  жазылған.  Шежіреде  халықтың  шығу  тегі,  даму  тарихы 

емес,  одан  әлдеқайда  кең  мәліметтер  сараланады.  Ӛйткені,  Шәкәрім  Құдайбердіұлы  қазақ  һәм  түркі 

халықтарының  тарихын,  олардың  ӛткізген  түрлі  тарихи  процестерін  асқан  ізденімпаздықпен  жазғанын 

аңғарамыз. «Қазақтың түпкі атасының жайын білмек болып, кӛп уақыттан бері сол туралы естіген, 



білгенімді  жазып  алып  және  әртүрлі

 

жұрттың  шежіре  кітаптарын  оқыдым.  Оқыған  кітаптарымның 

мұсылманшасы:  «Тәбіри»,  «Тарих  ғумуми»,  «Тарих  антшар  аласлам»,  Нажиб  Ғасымбектің  «Түрік 

тарихы»,  Әбілғазы  Баһадүр  ханның  жазған  «Шежіре  түрік»  және  қырылып,  Нұх  пайғамбар  үш 

баласыменен,  оның  қатындары  Алла  тағаланың  ӛміріменен  кемеге  кіріп,  аман  қалыпты.  Осы  күнгі 

барша  адам  балалары  сол  Нұхтың  үш  баласы

-

Сам,  Хам,  Яфастың  нәсілі.  «Тарих  ғумуми»  деген 

кітапта  барша  түрік,  иран  юнан,  қытай  һәм  европадағылар  Яфас  нәсілінен.  Барша  хабаш,  судан, 

зәңгибар,

 

барша  қара  түсті  жұрт  –

 

Хам  нәсілінен  дейді.  Әртүрлі  кітаптардан  алынған  сӛздер, 

орысша кітаптан оқығаным –

 

Радловтың ұйғыр туралы, Аристовтың түрік нәсілі туралы, дүниедегі 

әртүрлі жұрттың шежірелерінен орысшаға кӛшірген сӛздері, оның ішінде түріктің ең ескі замандағы 

шежіре  кітаптары  «Құдатғу  білік»,  «Кошочидам»  деген  кітаптардың  сӛздері  және  қытайдың  Юән

-

ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ  

                                                          

91 


 

шауМи

-

ши деген жазушысының сӛзі және арабпарсы, рум

-

европа жазушыларының сӛзі және қазақтың 

жаңылыс айтқан ӛтірік аталары –

 

бәрі сол кітапта бар»

 [1]. 

Еңбектің  ӛне  бойында  осынау  деректерді,  сонымен  бірге  шежірелік  дерек

 

тӛңірегіндегі  әртүрлі 



тарихшылардың,  зерттеушілердің  пікірлерін  салыстырып,  одан  ақылға  қонымдысын  пайдаланып, 

неғұрлым дұрысырағын таңдап алуға тырысады. Мәселен, еңбектің «Шежіре басы»

 

атты бӛлімінде түрік 



нәсілінен  шығу  тегі  жайында  шежіре  тарата  отырып,  Шәкәрім  Әбулғазы  Баһадүр  ханның  «Шежіре  и 

түрік»  деген  еңбегіндегі  Нұх  пайғамбардың  ұлы  Яфастен  тараған  сегіз  баланың  бірі  түрік  болғаны 

жайындағы  деректі,  қытай  шежіресіндегі  түрік  жұртын  қасқыр  мен  адамның  қосылуынан  пайда  болды

-

мыс деген сӛзін, Радловтың ұйғырлар туралы кітабындағы түрікті ағаштан жаралды деген болжамдарын 



салыстыра  қарастырады  да,  оларға  «қытай  шежіресіндегі  ертегі  сықылды  қисынсыз  сӛз»  немесе 

«Радлов  кітабындағы  қытай  сӛзінен,  ағаштан  бала  туды  дегені  еш  сӛзге  қисынбайды»  [1] 

деп,  ӛзінің 



кӛзқарасын  білдіреді.  Осыншама  еңбектерді,  деректерді  ақтарған,  оларды  саралаған,  ғылыми  сыннан 

ӛткізген  Шәкәрім  Құдайбердіұлын  тарихшы,  әрі  деректанушы  ғалым



 

ретінде  танимыз.  Тарихи 

зерттеулерді,  жазба,  ауызша  деректерді  сыни  кӛзбен  тексеріп,  талдай  отырып,  керектісін  алады. 

«Ескіден қалған сӛз теріп, ӛз ойынан ӛң береді».

 

Мұндай тапжылмай отырып, табандылықпен шежіре, 



яғни зерттеу жазу ӛзге зерттеушілерге үлгі боларлықтай. Сол кездің мүмкіншілігі шектеулі деп есептесек, 

Шәкәрім  сынды  талантты  тарихшы  құлашын  кең  сермеген.  Інісінің  талантын  байқаған  Абай  оған 

жастайынан

-

ақ халық тарихына қатысты деректерді жинап, шежіре жазуға ақыл береді. Сӛйтіп Шәкәрім 



он тоғыз жасынан шежіре жазуға кірісіп, ол еңбегін 1911 жылы Орынбор қаласында «Түрік, қырғыз

-

қазақ 



һәм хандар шежіресі» деген атпен кітап етіп шығарады, еңбегінің кӛлемі 

114 бет.



 

«Түрік,  қырғыз

-

қазақ  һәм  хандар  шежіресі»  –



 

мазмұны  жағынан  үздік  шығарма  –

 

қазақ  тарихы 



бойынша ең алғашқы шығарма болды. Шәкәрімді қазақ мемлекеттілігінің тарихы бойынша ең үздік және 

зәру кітаптың авторы деп, ең алғашқы қазақ тарихшысы деп санауға толық негіз бар.

 

Замандастары еңбекті жоғары бағалады. Кӛрнекті журналист, қоғам қайраткері Міржақып Дулатұлы 



«Шәкәрімнің кітабы –

 

қазақтардың қантамыр жүйесі»

 

деді. Еңбектің маңызы туралы Әлихан Бӛкейхан 



1913 жылы



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет