«Мәдени МұрА» МеМлекеттік бАғдАрламасының

102

102

103

ОРАҚ – МАМАй

—Басыңды көтер, Қазанбас,

Маужырамай ұйқыңды а�.

Мына сөзге құлақ ас,

Жау �апты Азау қаласын.

Аралас өлді кәрі жас,

Жол-жол болды қорған тас.

Ноғай �ығар �амасы,

Келе жатқан кекті қас.

Он сан ноғай түгелдеп,

Айтады көп �амасын.

Едігеден ері бар,

Мұса ханмен ұрандас.

Кейбіреу айтат жалғыз деп,

Оған е�кім сене алмас.

Мына келген көп қа�қын,

Сірә, айырып біле алмас.

Жалғыз болса пенде емес,

Е�кім оны жеңе алмас.

Еткен ісін көргенде,

Біреу деп оған нанбайсың.

Жалғыз адам қорықпай,

Ондай еркін жүре алмас.

Елдің алды жатқанда,

ұрандады:—Қапта,—деп.

Бұ қалмақты тапта,—деп,

Мен жәрдеммін, қорықпа—деп.

Қайда өлтіріп бастығын,

Бауыздап қанын ұртта—деп.

Қаласын бұзып жесір ал,

Көп қырып елін құртпа—деп.

Қорғанды бұз балталап,

Аңыз болсын жұртқа—деп.

І�індегі ү� түлік

Айдап �ығар сыртқа—деп.

Бектің қызы Қаракөз

Тастамай ал, ұмытпа—деп.

Осы айқайы жүз жерде

ұрыс болды мың жерде.

Шамалаймын мен сонан

2080

2090

2100

2110

104

БАТыРлАР  ЖыРы

104

105

Жалғыз емес, ұлт па,—деп.

Жалғыз болса жан емес,

Ойыма келді керемет

Біздің елге жұт па,—деп,

Арнап келген бұлт па,—деп.

Қазынадан жеп Қазанбас,

Бейхабар елден оңа�а,

Кім айтты саған ұйықта,—деп.

Қайратың болса, Қазанбас,

Бұзылып қалам ал кетті.

Қан төгіліп осы түн,

Тірідей не�е жан кетті.

Ел бетіне қараған,

Бірге есеп санаған.

Күнде думан көрікті,

Көруге дүзін көп а�ық

Көп жиылған аламан.

Қаракөз сұлу һәм кетті,

Берген саған Қатты хан.

Өзі жатып білікті,

Азаудан нәубет-ті.

Қалмақтан озған батырсың,

Қайратың артық сәулетті.

ықпалды едің бұрында,

ырым �ығар бұ да бір.

Жау қолынан құтылып,

Құйрыққа оғын сүйретті.

Оқ тиген өкпеден

Қалмаспа еді бұ да өліп.

Жүйрік туған жануар

Қа�қан екен жөнеліп,

Жақсы болды бүгіліп.

Мінетұғын кезінде,

Дәл бедеу ат та бұл жетті.

Атыңа мін, Қазанбас,

Бұзылып қала қаңыраған.

Бауырынан айрылып,

Халық та көп аңыраған.

2120

2130

2140

2150

104

104

105

ОРАҚ – МАМАй

Құлағымнан кетпей тұр

Қонысынан ауған соң,

Мөңіреп сиыр ы�қынып,

Айдаған қойы маңыраған.

Құйрығын тастап көп жылқы,

Қиқуменен ойнаған.

Ботасынан айырылып,

Аруаналар ыңранған,

Боталы айыр боздаған.

Кеткен жесір ондағы

Бастығы сұлу Қаракөз.

Біз кеттік деп жылаған,

Қылған ісі бұл жаудың

Е� адамға симаған.

Мұнда қалған халықтың

Біреуінде қатын жоқ,

Біреуінде жақын жоқ,

Біреуінде аға жоқ,

Біреуінде бала жоқ.

Бала болса, зайып жоқ,

Ата қосқан байы жоқ.

Біреуін аман қоймаған,

Бәрі де елдің зарлаған.

Осындай зор іс болды кез,

Атыңа мін жылдам, тез.

Сөйлеуге де болмай тұр,

Мына халқың жиналған.

—ұйқы менен өлі тең,

Қазанбас  ұйқысынан  оянып  тұрып  атын  сипап,  құйрығын-

дағы оқты суырып, қолымен басып сындырып, атын ерлеп жа-

тып, жиылған халыққа мына сөзді айтып толғап тұр:

Халық жиналған басыма

Қалмай келдің қасыма.

Қаланы бұзған адамды

Азы-көбін білмейсің.

Жаумен бірге түнімен

Өз-өзіңді өлтіріп,

2160

2170

2180

106

БАТыРлАР  ЖыРы

106

107

Қырылғандарсың қосыла.

Жалғыз болса егерде,

Атқан оғы осы ма?

Осы болса атқан оқ,

Мұнан, халқым, �о�ынба.

Өлтірмей алып келермін,

Қорқытып атып асыра.

Атаңа нәлет �ақ�а бас

ұйықтатпады ұйқымды-ай.

Біреу болса о ноғай,

Азаудың қалың қамалын

Нағып бұзды бір түнде-ай?!

Көп болсаң да қырармын,

Мыңыңды көрмей бір қылдай.

Бірақ тағын құ�ырды-ау,

Басқа қуып жылқыны-ай.

Қатты қуып сиырды,

Шығарды-ау оның етін-ай.

Нақ енеңді орармын,

Біріңді қоймай қырармын.

Ноқталауы түйенің

Жапырылса бір түгі-ай.

Азаудың қалың қамалып

Дал-дал болды деп айтат,

Рас па екен, ой, тобай!

Қолындағы балаларды

Қорқытты-ау бекер �іркін-ай.

Шапқан жаудың көп арын

Байқай алмай келдіңдер,

Не қылайын жұртым-ай?!

Есен жетсем соңынан,

Азаудан кеткен нәрсенің

Алармын жаудың қолынан.

уайымдап қам жеме,

Қайғырмаңдар ұлтыма-ай!

Осы сөзді халқына айтып, кі�і бесін уақытта Орақтың арты-

нан жетіп, мына сөзді айтып Қазанбас толғап тұр:

2190

2200

2210

2220

106

106

107

ОРАҚ – МАМАй

—Жүр едім көптен құрыстап,

Жаудың таппай орайын.

Түнде ұрлық іс қылып,

Тауыпсың малдың оңайын.

Келе жатып көз салсам,

Жолмен жүрмей саруан,

Жапырыпсың тоғайым.

Мен ұйқыда жатқанда,

Өлтіріп кетсең болмаймет

Үрейі болсаң мұғайын.

Артыңда тірі қалыппын,

А�ылмас сенің �ырайың.

Оң болмаған талабың,

Мен келген соң артыңнан,

Өзіңде біліп тұрсың ғой,

Талабыңды сыйлайын.

Мал мен жесір не қылсын,

Қайтадан тапса жұбайын.

Қорғанын бұзып Азаудың,

Соған не амал қылайын?

Тым болмаса көп болмад

Көтертуге қаланың

Бұзылған жерге лайын.

Басқаң қайда, жөніңді айт,

Сор қайнаған, кейін қайт!

Кім екен деп айтамын,

Жөніңді айт�ы, ноғайым?                                   

—Жүр екенсің, дінсіз нас,               

Сонда Орақтың айтқаны:

                 

Жау табалмай құрыстап.

Қайдан келген надансың,

Жөніңді айт�ы дұрыстап?

ұры мендей болмайды,

Қалаңды үйтіп бұзбайды.

Қолына жасыл ту ұстап,

Білгенің болса аяма.

Қа�атұғын қатын жоқ,

2230

2240

2250

108

БАТыРлАР  ЖыРы

108

109

Айқайыңнан ығыстап.

Не қыласың басқаны,

лайыңа салсай�ы

Көрінген жаңғыз мені ұстап.

Шәһарды бұзып балталап,

Атақты адам кез келмей,

Бала қатын өлтіріп,

Алдым текке қыз ұстап.

Арғы атам Едіге

Қабатиен қалмақты

Қолтықтап атып құлатып,

Бауыздаған қылы�тап.

Мен Мұсаның баласы,

Сұрасаң атым қанды Орақ.

Дұ�панмен көңілім ұрыспақ. 

Жөніңді айт�ы, қалмағым,

Түндегі айқай-қиқудан

Жібермей қалды кім ұстап?

Сонда Қазанбастың айтқаны:

—Сұрасаң атым Қазанбас, 

Бұл қалмаққа болған бас.

Едігеден екенсің

Келе жатқан кекті қас.

Қабатиен қалмақты

Өлтірдім деп мақтанба,

Атаңның ісі осындай.

ұйықтағанда оқ атып,

Қылып кеткен ол қияс.

Жатыр едім ұйықтап,

Кім келет деп �еніме,

Қайратыма болып мас.

ұйқы менен өлі тең,

Басыма келіп �улайды

Ағайын, тума, бауырлас.

Басқын тауып өліпті

Азаудағы қарындас.

Астымдағы дәл бедеу

2260

2270

2280

2290

108

108

109

ОРАҚ – МАМАй

Жылқыменен қоса айдап,

Неге ұстап алмадың,

Ақылы кем жаңғыз жас?!

Өлтіруге оқ атып,

Айуан, саған не қылды?

Менің жалғыз тырығым

Болама саған, атаңа ас?

Едігеден болса, �ырағым,

Білесің бе Нұрадын

Бізге жақын аралас.

Бұл болмаса, ау, Орақ,

Білесің бе сен мұны,

Жаңғыз неге тастады?

Бүткіл ноғай көреді

Ит і�кендей арам ас.

Атың олжа, қайта ғой,

Мен өлтірсем осы жерде,

Қылуға оба басыңа,

Сүйегіңді елің таба алмас.

Сонда Орақтың айтқаны:

—Атыңды айттың, қалмағым,

Не қылсаң да мен әзір.

Атамның ісін қылғаным,

Сен үйде жатқанда,

Алла жәрдем берген соң,

Қалаңды түнде бұзғаным.

Сиырыңды �ұбыртып,

Жылқыңды сол қуғаным.

Нақ енеңді ұрамын,

Әлі де болса, қалмағым.

Жәрдем берсе Жасаған,

Көп еліңді қырамын

Болсаң да менің туғаным.

Ноғайым келіп кірген жоқ,

Қалмақ, сенің дініңе.

Сол болса салық қылғаның,

Қырық мың жиған қол болса,

2300

2310

2320

2330

110

БАТыРлАР  ЖыРы

110

111

Пірден көмек болған соң,

Жалғыз-ақ өзім болғаным.

Жарамай тұр көңіліме

Жолдан қалып тұрғаным.

Қолыңа сына, олжаң маған беретін.

Атымменен тұрғаным.

Жал қаяқтан сүгірет

Кеудемдегі бұл жаным.

Алысу ма, ату ма,

Сенесің бе атыңа?

Аттан түсіп күрескін,

Қатасы болмайт батырға.

Қалағаның қыл, қалмақ,

Бітсін сенің арманың.

Қазанбастың айтқаны:

—Не табасың, бей�ара, 

Ерегескен егестен?

Бір сен емес, менімен

Талай адам теңескен.

Талайы күл боп күйреген,

Меніменен тірескен.

Айтқаным саған пайда еді,

Тыңдамадың сөзімді.

Ба�құрт, ноғай і�інде

Бетіңе біреу қарамай,

Немесің ғой төл өскен.

Тарқамайды құмарым

Мылтықпенен атқанда,

Ат үстінен тартқанға,

Қылы�пенен �апқанға.

Қайраттың нағыз �ын жері—

Құмарым менің күрескен.

Орақтың айтқаны:

Орақ сонда айтады:

—Атаңа нәлет дінсіз нас,

2340

2350

2360

110

110

111

ОРАҚ – МАМАй

Қалағаның күрес пе?

Күрессең мағлұм болады,

Бос сөз айтып егеспе.

Осыны айтып ер Орақ,

Түсіп атын байлады.

Екі батыр егесті,

Өлімдерін ойламай.

Батыр батыр бола ма,

Егесте жанын қинамай.

Асынған қару-жарағын

Екеуі де жинады-ай.

Қолтықтарын көтеріп,

Көтеруге �ындады-ай.

Екі айбар арыстан

Өз-өзінен жынданды-ай.

Белсеніп жатыр �е�ініп,

Ортаға байрақ қойғандай.

Жүгірісіп белдесті,

Кідіріп бұлар тұрмады-ай.

Екі жайсаң күресті,

Ал, азамат, тыңдаңдар,

Қайсын Құдай оңдайды-ай.

Қолдары белге тиген соң,

Жазым қылмай біреуін

Бұл екеуі қоймайды-ай.

ұстаған жерден Қазанбас

ыңғайлап барып сарт алды-ай.

Жанбас болып жықпаса,

Құмары кетіп тарқамай.

Белдесет деп ер Орақ,

Аңсыз қалды байқамай.

Аяғын түптеп қайымдап,

Орақты қалмақ тартады-ай.

Шалмаққа жүр �ап�аңдап,

Былай-былай �айқады-ай.

Шалғаны жазым болар деп,

Қозғалмай Орақ талтайды-ай.

Шалдырмасын білген соң,

Үйірем деп ап деді.

2370

2380

2390

2400

112

БАТыРлАР  ЖыРы

112

113

Құйрығынан жалтармай,

Қозғалтам деп Орақты,

Буып еді төрт қабат,

Үзіп алды арқанды.

Қолы �ығып белбеуін,

Босанып қалмақ аңқайды.

Белбеуіңді мықта деп,

Қалмақ салды айқайды-ай.

Белбеуі үзіліп Орақтың,

Білдірсін бе дұ�панға,

«Не деген кү�» деп қорқады.

Қалмақтың білді ер Орақ

Туысының ірісін.

Екеуі де аянбас,

Өздерінің күні ү�ін.

Жүгіріп барып қаруға,

Босатып буды белбеуге

Сарыжаның кірісін.

Өлтірмей қоймайт батырлар,

Күрескенсін бірісін.

Екі қолына түкіріп,

Сыбанып келет Қазанбас,

Жылдамдап басып жүрісін.

Бұл сапарда ер Орақ

Сарт алғызбай белдесті,

Жана білген өз ісін.

Белдескенмен бұл қалмақ

Қақпаққа жүр қайымдап,

Оңы менен терісін.

Күреске мұ�қал ит екен,

Үйренген жастан әдісін.

Күрескен жерден Қазанбас

Қылмаққа әдіс қамданды.

Тартып еді бауырға,

Оған Орақ болмады.

Қылдырмай қалмақ әдісін,

Енді басын қорғады.

Қызыл�а бесін уақытта

2410

2420

2430

2440

112

112

113

ОРАҚ – МАМАй

Күресіп еді екеуі,

Бір майдандай болмады,

Намаздігер болғаны.

Күн қызылы батқанда,

Сонда қалмақ �аттанды.

«лат-манат» деп айқайлап,

Көтермекке Орақты,

Дінсіз залым ырғады.

Былай-былай қозғалтып,

Үйіруге ойлады.

Тіреп еді аяғын,

Табаны жерге тұрмады.

Кү�і басым залымның

Асаудай бұлқып тулады.

Табаны жерден кө�кенде,

«Едігенің ен аруақ

Жәрдем бер» деп ер Орақ,

Әуелі Құдай, екін�і

Пірлеріне зарланды.

Тарыққанын білген соң,

Шамасын ердің көрген соң,

Орақты пірі қолдады.

Пір қолдаған батырды

Көтергенмен не қылсын,

Тастап еді үйіріп,

Табаны жерден таймады.

Жерге тіке түскен соң,

Қылайын деп әдісті

Бұ да бойын жинады.

«Жерге тіке түсем» деп,

Жоқ еді Орақ ойында.

Аман мұнан қалған соң,

Құдайға Орақ сиынды. 

Жәрдем сұрап пірінен,

Зар-зар жылап қиылды.

«Ия, пірім» деп айқайлап,

Не қылғанын білмеді,

Қолы барды мойынға-ай.

І�тей �алып ақырып,

2450

2460

2470

114

БАТыРлАР  ЖыРы

114

115

Көрсетті итке ойынын.

Күн қызылы батқанда,

Елдің алды жатқанда,

Сонда жықты соғымдай.

Пірі жәрдем болмаса,

Жығуы мұның қиын-ай.

Кете жазды жалғаннан

Рызығы бұйырмай.

Үстіне �ығып мінген соң,

Екі тепті бүйірге-ай.

Алмасты сұғып тамақтан,

Арқыратып қанатты.

Жаны кетті залымның

Дозақтағы үйіне-ай.

Дінсізді жығып құлатты-ай,

Қолдады пірлер жұратты-ай.

Қалмақты жайлап болған соң,

Шығып алды ер Орақ

Дәл бедеу мен құла атқа-ай.

Қаруын жинап болған�а,

Желпініп демін алған�а,

Сарғайды да таң атты.

Дәл бедеу атқа көз салса,

Көрген жоқ Орақ өмірде

Мұндай жылқы сияқты-ай.

Дұ�панын жығып өлтіріп,

Өзіне-өзін байлатып,

Жесірін алып, мал айдап,

Нарыннан келіп құлапты-ай.

                   

Енді  Мамай  ауылда  жалғыз  қалып,  ылғи  қатын  баланың 

ортасында,  Орақтың  қолға  барғанын,  жауға  барғанын  білмей, 

ұзаған соң, өлі ме, тірі ме деп қайғыланып, жана жарлылықтан 

азығып анасы Қарұлек қатын баланың быламық жарма о да мол 

емес.

Жұмаржақ  теріп  і�се,  оны  тамақсынбай,  өлкеге  ау  салып, 

сонан қылақай алып, сорпа қылып беріп, әбден �ар�ап үйіне 

келіп, жалғыз өзі уайыммен жүрегі қозғалып толғағаны:

 

2480

2490

2500

114

114

115

ОРАҚ – МАМАй

—Аттың дарығай балам

Мен мұндайды білмедім.

Асылымыз қам топырақ,

Есі қапы пенденің

Не қылғаным құлды аяп.

Шәһарлі жатқан қалмаққа

Бар деп ақыл бергенім.

Аяғында сол құлды,

Құл түгіл, Мұса баласы

Жақындық қылып не қылды?!

Кәнеки, енді олардың

Жақындығын көргенім?!

Қаты-бала �улаған,

Жоқтық болды ермегім.

Мен мұндайды білгенде,

Орағымның ізінен

Жаяу неге ермедім?!

Барған �ығар ноғайға

Дейін десем ке�ікті,

Сонсын жана сенбедім.

Қалмаққа барса, кетті екен,

Көрер күнім болар ма

Аман-есен келгенін?!

Қайда екені хабар жоқ,

Бірдемесін сезбедім.

Отырғанда Орекем,

Е�бір кемдік ойда жоқ,

Қалың қара елде едім.

Жалғыздық, жарлық қабаттап,

Ағеке, жаңа іздедім.

Жүре бермей ізінен,

Ісін көрмей көзімнен,

Сеніменен басында

Қол ұстасып неге жүрмедім?!

Айға толды, мінеки,

Айбатты туған Ореке, 

Нұр жүзіңді көрмедім.

Таққа мініп хан болып,

Сұрадым бір жыл халықты-ай.

2510

2520

2530

2540

116

БАТыРлАР  ЖыРы

116

117

Арызын тыңлап іс қылдым,

Теңгеріп пақыр кәріпті-ай.

Бес жыл болды, мінеки,

Қарусыз қалып, талап жоқ,

Түгестім жиған азықта.

Орекем барда ауылда,

уайым жоқ үйімде,

Жүру�і едім жабықпай.

Аттанып кеткен Орекем

Қолға барса, келер ет.

Кетіп еді осы жерден,

Айтқан сөзге илықпай.

Былай �ығып ойланып,

Кеткен �ығар қалмаққа.

Ақкөңіл туған ер еді,

Батырлығы анықты-ай.

Жолдассыз жалғыз не қылат,

Қай жерлерде тарықты-ай.

Аман келіп ағекем,

Көрер күнім бар ма екен,

Қуаны� менде жарықтай.

Қатын, бала, қарт анам

Енді ойласам мұсалдат,

Бәрі маған қалыпты-ай.

Құрт та азайды, тоқма� кем,

Қап�ықтың түбін қағыпты-ай.

Күніне екі сорпа і�кен,

Әсіресе, қарт анам

Мауар болмай жармаға,

Тымақ жүдеу, арықты-ай.

Артық туған Ореке,

Жалғыз қалып ауылда,

Інің Мамай қорықты-ай.

Мал кеткенге тарығып,

Ақымақ басым білмедім,

Онан да қатты қайғыға

Хан болған Мамай жолықты-ай.

Жалғыздық, жарлық қабаттап,

Тарықты інің, жан аға.

2550

2560

2570

2580

116

116

117

ОРАҚ – МАМАй

Мені тастап кетпесін

Қатын менен балаға.

Әр уайым қабаттап,

Кезіп-кезіп келемін

Биік-биік Нұраға.

Он ай, он күн көтерген,

Қабырғасы сөгілген,

Омыртқасы бүгілген,

Жасы жеткен адамға

Сорпа керек анама.

Дүние сатып келуге

Көлігім жоқ мінуге,

Барар едім қалаға.

Көйлегі жаман әйелдің,

Жаулығы жыртық жана да.

Сорпа қылып беруге,

Өлкедегі ақ қайран

Қармақ салдым салаға.

ылажымды тауысып,

Кез болдым қатты сәнаға.

Жеткізет деп рызықты

Сендім мықтап Құдаға.

Орақ, Мамай анасы

А�тан өлді дегізіп,

Құдіреті кү�ті Құдайым,

Дұ�панға таба қылма?!

Алдындағы аға екен

Ініңнің білсе қорғаны.

Орекем елде тұрғанда,

Мына жоқтық �іркінге

Көңілім ғамкен болмады-ай,

Хаққа �үкір қылмады-ай.

Қылмағаны емес пе,

«Қалмақтан малды әкел» деп,

Айтып едім ой салып.

Мұндай күнді ойламай,

Былай �ығып жол тартты-ай.

Кетіп еді ауылдан

Сөзімді айтқан тыңдамай.

2590

2600

2610

2620

118

БАТыРлАР  ЖыРы

118

119

Келер еді ендігі 

Құлға барса ауылға.

Бәрі тоқтау бола ма

Ноғайлының сондағы-ай.

Жолдасы жоқ қасында,

Дұ�панға барса қайтты екен,

Кекті жау еді қалмақ-ай,

Жарым болса, әнеки,

Бір мен емес ноғайдың

Тіреуінің сынғаны-ай,

Маңдайының құрығаны-ай.

Есен жатқан ноғайды

Шауып алып кетбес пе еді.

Бұл жақта Орақ, Мамайдың

Сау-сәлемет тұрғаны-ай.

Қайдан білсін көп халық,

«Жайлы қоныс таптық» деп,

Есіл менен Тобылды

Емін-еркін жайлады-ай.

Ойлап келіп отырсам,

Ойымның бәрі жалған-ай.

Халыққа пайдам тигенмен,

Өзіме қылған пайдам жоқ.

Бір жеті болды тауыстым

Бұрынғы жиған қорданы-ай.

Жая кесіп, жал жеген,

Шекер қосып бал жеген,

Жасы жеткен қарт анам

Тамақсынып і�пейді

Әйелдер і�кен жарманы-ай.

Орекем келсе бегім-ай,

Аман барып, сау келіп,

Іс көрсетсе еліне-ай.

Бұл тарыққан Мамайдың

Болар ма еді-ау арманы-ай.

Мен сиындым жад етіп,

Бір жаратқан Құдайға-ай.

Тілегін бермес адамның

Шын тарығып жыламай.

2630

2640

2650

2660

118

118

119

ОРАҚ – МАМАй

Бәрінен де бұл қиын,

Қайдан қызыл табамын

А�тан жатқан анама-ай?!

Оқ, дәрі де құрыды-ау,

Атар едім тоғайдан

Қырғауыл мен қоянды-ай.

Бір жетті болды нәр сызбайды,

Қалай адам �ыдайды-ай?!

Қарызға опа қылуға

Ел, кәнеки, қияндай?

уайымдап ұйқы жоқ,

Толды, міне, бір айдай.

уыз үйлі көп халық

Біреуі хабар алмайды-ау.

Жазығымыз не болды

Он сан жатқан ноғайға-ай?!

уайымнан пайда жоқ,

Ақ жазуы бар �ығар

ырзықты келтірер

Бір жағынан орайға-ай.

Өзімнің тума бауырым,

Хабар алмай не қылдым,

Атасы басқа былайғы-ай.                            

Келмегенге осылар. 

Бізге келіп не қылсын

              

Мамай  осы  сөзді  айтып,  жылап-жылап  көзі  ұйқыға  кетті. 

ұйқысында  жатқанда  біреу:  «Тұр  жылама,  Орақ  қалмақтан 

мал,  жесір  алып  келе  жатыр.  Алдынан  �ық»,—деп  оятып 

жіберді.  Сол  оянған  бойымен  солтүстікке  қарап  жүгіре  бер-

ді.  Баяғы  құлдың  жылқысын  бағып,Орақпен  уәде  қылған, 

өзі  болған  ұламан,  қайтпай  �апқан  Қалқаман,  қол  бастаған 

Мүлқаман да пері�те хабарымен: «Орақ мал-дүние, жесір әкеле 

жатыр»,—дегенді  есітіп,  жылқыны  тастап,  Орақтың  кеткен 

жағына қарап �аба берді. Бұлар Орақтың алдынан Нарынның 

қызыл құмында ұ�ырасты. Бұл төртеуі атпен келгенде Мамай 

да жаяу бір жағынан жетті.

Ағасы Орақты аман көріп, жылап: Ауылда анаң а�тан жа-

тыр,—деп Мамайдың Ораққа айтқаны:

2670

2680

120

БАТыРлАР  ЖыРы

120

121

—Есен-аман қайттың ба,

Сау-сәлемет ағекем?

Ініңнің ықпал бағыты 

Алдыңғы аға екен.

Алдындағы жасы үлкен,

Қорғанды мықты қала екен.

Мына жалған қызығы

Дәулет пен ықпал, мал екен.

Мал адамның сәні екен.

«Кеттім бе» деп ойландым,

Жоқ Құдайдың жарығы,

Көрсететін бар екен.

Тарығып жалғыз Орекем,

Қиналды ма деп едім,

Жалғызға Құдай жар екен.

Мына жоқтық, жалғыздық

Дүниенің тары екен.

Арманым жоқ Аллаға, 

Есен-аман қауысты

Қорғаным болған Орекем.

Мен сиындым сізді ойлап,

Бір жаратқан панама-ай.

Ата пірі жар болып,

Бұзыпсың жалғыз қаланы-ай.

Ауылдан кеттің әуелі

Матрө�ке қара құл

Жұмыс қылып анайы-ай.

Атасы кекті дұ�панға

Сапар тартып кетіпсің

Шыққан соң елден былай-ай.

Кеткеніңді қайда біле алмай,

Көңіліме түсті ылай-ай.

І�етін тамақ таусылып,

Не�е күндей әйелдер

Тартып і�ті борай-ай.

Жасы жеткен қарт анам

Тамақсынбады жарманы.

Соныменен күнелттім

2690

2700

2710

2720

120

120

121

ОРАҚ – МАМАй

Ше�емнен басқа былайғы-ай.

«Сорпа, қызыл жоқ болды» деп,

Балалар�а жылайды-ай.

Көлігім жоқ астымда,

Алыстан қақпан салуға

Киік пенен бұланға-ай.

Мылтыққа да дәрі жоқ,

Атуға құс пен қоян-ай.

Сонымен жүдеді

Жетім болды анаң-ай.

Шақырады Орақ деп,

Ақылы айнып а�тықтан,

«Бермейді,—деп,—тамақ Мамай-ай».

Мен тарығып жыладым:

«Өлгенім жақсы Құдай»,—деп.

А�тан өлсе анамыз,

Адам болып жүргеннен

Жалған�ы да мұнан-ай.

Жылап жатсам тарығып,

Айқайлады бір адам

«Келе жатыр,—деп,—ағаң-ай».

Жүгіре бердім тұрдым да,

Ү� күн, міне, сонан-ай.

Қуаны�пен білмеппін,

Екі аяғым қарасам,

Бауыздау қандай далада-ай.

Жүруге �амам келмей тұр,

Жете гөр жылдам, Ореке,

Соғым алып соған-ай.

                  

Орақ қасына Мүлкаманды алып, соятұғын мал жетелеп, Ма-

маймен  ү�еуін  малдың  басына  тастап:—Жәймен  айдап  келе 

бер,—деп, бұл екеуі елге қарап �аба берді.

Үйіне  келсе  анасы  а�тықтан  әлсіреп,  алжасып  отыр  екен. 

Орақ  Мүлкаманға  мал  сойғызып,  сорпа  ұрттатып:—Ана, 

мені  танимысың?—деді.  Сонда  Қарүлек  анасы:—Шырағым, 

қолдағы он екі баладан қалған жалғыз сені неге танымаймын,—

деп,—толғағаны:

2730

2740

2750

122

БАТыРлАР  ЖыРы

122

123

—Танымаймын мен неге 

Он екі ұлдан қолдағы

Әзірге жалғыз Мамаймым.

Алжастырды өзімді

А�тық пенен уайым.

Қасыңдағы кім, балам,

Қонысына келді ме

Кө�іп кеткен ноғайың?

Жолау�ы ма немене

Біле ме Орақ хабарын?

Бізден хабар біле ме 

Атасы бірге ағайын?

Маған сорпа таба алмай,

Өлем бе а�тан мұғайын?

Орақ болса ендігі,

Маған сойып берер еді

Жұттан қалған о тайын.

Орағым аман-сау келіп,

Өлсем арман қылмаспын,

Көрсетіп алса Құдайым.

Танисың ба дегенің,

Не дегенің, балам-ай?

Қасыңдағы қай бала,

Қайдан жүрген адам-ай?

Айбатты туған Орақтан

Біле ме екен хабар-ай?

Құлға барса айтпай ма,

Болса мұның ноғай-ай?

Бұл хабарын білмесе,

Барған �ығар қалмаққа.

Жалғыз қайтып алады,

Атасы Мұса көп барып,

Бұза алмай қайтып келіп еді

Азау деген қаланы-ай.

Сыртынан қазған терең ор

«Биіктігі алты ар�ын—

Деп еді,—оның қамалы-ай».

Тарықты-ау менің қарағым.

2760

2770

2780

2790

122

122

123

ОРАҚ – МАМАй

Бұлтты туған Орағым

Тербетті-ау ата-бабаны-ай.

уыз үйлі көп ноғай

Біреуі ермей қасына,

Қалған �ығар елінде,

Мал жинаған жерінде.

Қарасына жарамай,

Ермеген �ығар біреуі.

Сонсоң жалғыз кетті ғой,

Алды-артына қарамай.

Жаяуда болсаң ендігі,

Барар едің ер болсаң,

Дәулет біткен бай болып

Мәтрө�ке ағаңа-ай.

Ханнан туған он бала,

Орақтан басқа білемін

Сүйектерің жаман-ай.

Естісе менің хабарым,

Келер еді-ау келінім,

Тым болмаса Ағыстың

Үйіндегі әйел-ай.

Қатын да болса мен оны

Бір еркектен кем көрмей,

Сыйлар едім талай-ай.

Көріп едім әкесін,

Керемет-ті әулие

Мағұлым дәурі� қожаны-ай.

Қайтар еді-ау еңбегім,

Құрмет етіп бергенім,

Аман келсе Орақ-ай.

Ү� күн болды көзіме

Көрінбеді, кәнеки,

Әкелдің бе бір жақтан

Мен і�етұғын тамақты-ай.

Естідің бе немесе

Орағымның хабарын,

Жөніңді айт�ы, Мамай-ай?

Келіндер қайда бұл үйде,

Тамақ бар ма қонаққа? 

2800

2810

2820

2830

124

БАТыРлАР  ЖыРы

124

125

Борай жарма табылад,

Беретін ет жоқ бірақта.

Қайдан келе жатырсың,

Барасың қонақ қай жаққа?

Ке�егі анау күндерде

Алалы жылқы жайлады

Мына �илы сабатқа.

Аруан алар ыңыранып,

Шуылдаған көп түйе

Аунады сортаң алапқа.

Үйге келген мейманға

Бас көрсеттің мал сойып,

Толтырып салып табаққа.

Жарату�ы Құдайым,

Аманатын алмады,

Дүрсілдеп тұрған уақытта.

Бұл күндерде өтермін

Мұсалдат болып Мамайға.

Орағымның кеткенін

Біле алмадым қай жаққа.

Үздім күдер жалғаннан,

Жан тұра ма жайласып

Бұл секілді сияқты.

Айбатты туған Орақты

Көре алмасқа қарадым.

Ат �аптырсын асыма,

Мұнара салсын басыма.

Өзің барып, а, Мамай,

Атаңның қой қасына.

Арманым көп Құдайға,

Көре алмай кетіп барамын,

Дұғай-дұғай сәлем де,

Тұла бойым тұңғы�ым,

Атадан артық Ораққа.

                

Орақтың  анасы  бұл  сөзді  айтқан  соң,  Орақ:—Ана,  мен—

Орақ,—деп танытып, сойған малдың етін беріп, есін жиғызып 

жатқанда,  баяғы  Мамай  малды,  жесірді  айдап  бұларда  келді. 

Орақ, Мамай ортадан Қаракөз сұлу мен Қазанбастың кер атын 

2840

2850

2860

124

124

125

ОРАҚ – МАМАй

ат қойып мінгізді. Кер аттың атын «жерді құртқан жез жез аяқ» 

деп ат қойды.

Сөйтіп  Орақ  атынан  ерін  алмастан,  баяғы  Матро�ке  қара 

құлды  өлтіремін  деп,  қасына  мына  төртеуінің  екеуін  ертіп 

жүрмек�і болып, әкелген малды алтыға бөліп, төртеуін баяғы 

уәдесімен  төртеуіне  беріп,  екеуін  малға  тастады.  Бұлармен  ат 

болған  соң  ауылда  қалсынба,  Мамайда  бірге  жүрді.  Орақ,  Ма-

май, Мүлкаман, Қалқаман бұл төртеуі арада бірне�е күн жүріп, 

енді  ертең  құлға  жетеміз  дегенде,  азанда  Мамай  Ораққа  атын 

ерлеп келіп, мына сөзді айтып толғады:

 

—Ореке, тыңда сөзімді,

Жеделдес өстім ызыңдай.

Екеуміз қатар ат мініп,

Көретін күн бар екен

Байтақ елді біздің да-ай.

Сіз ке�іккен уақытта,

Мұндай қызық ойда жоқ,

Кетіп едім бір жола

Күдерімді үзіп-ай.

уайым қайғы ұмыттым,

Көрген соң сенің жүзіңді-ай.

Жалғыз өзің аттанып,

Қазанбасты өлтіріп,

Азауды келдің бұзып-ай.

Мен де бірге баруға,

Ол уақытта табылмады

Мен мінетін көлік-ай.

Кесірінен кемдіктің

Көре алмадым қызық-ай.

Ие болдым қалмақтың

Сіз әкелген қызына-ай.

Матрө�ке қара құл

Айтқан бізге сөзіне

Өртенемін күйіп-ай.

Өлтіруін маған бер,

А�уымды басайын,

Тұтам қылып күнін-ай.

Басын кесіп алайын,

2870

2880

2890

126

БАТыРлАР  ЖыРы

126

127

Сізден бұрын барайын.

Жайластырып жәй қылып,

Сіз келген�е қояйын.

Бауыздайын ол құлды,

Желкесінен қиып-ай.

Иірейін көп малын,

Ауылына жиып-ай.

Өзіне мола қылайын

Үстіндегі үйін-ай.

Қол қусырып тұрғаным,

Салып сізге бұйым-ай.

Мен тіледім тілекті,

Бермесең маған қиын-ай.

Бердім десең, кетемін,

Төсектен тұрмай сол құлға-ай.

Тездетіп жылдам жетемін,

Не дейсің айт�ы, Ореке,

Сұрады тілек інің-ай.

Атадан астың, Ореке,

Жалғыз барып жау алып,

Халыққа �а�ып дабылды-ай.

ықпалды туған адамсың,

Бетіңе жан қарамай.

Жапырлады �абындай,

Құлдың айтқан сәлемі

Барады өртеп жалындай.

Тарқар еді і�кі �ер,

Өртеп і�сем сол құлдың

Бауыздап қолдан қанын-ай,

Шығарсам көзден жанын-ай.

Барымта құсап бұласам

Жиған құлдың малын-ай.

Қылғаны бізге мынау ғой, 

Жегенде оның қамын-ай.

Жырласын деп �ұнақ құл,

Екі бастан тапқан ғой

Орақ, Мамай жарымды-ай.

Жарымдықты көрсетіп,

Бір жазайын қарымды-ай.

2900

2910

2920

2930

126

126

127

ОРАҚ – МАМАй

Басқа берсең алмаймын,

Тілекті алмай қоймаймын.

Бұл тілекті бермесең,

Енді екін�і ініңді

Ерітпессің соңыңа-ай.

Осы арадан қайтамын

Кейін қарап ауылға-ай.

Мұсадан туған баланың

Бақ қонғаны сен едің,

Жеделдес өскен мен едім.

Естігелі құл сөзін

Қапаланып күйемін.

Тілекті берсең, Ореке,

ыждаттап жылдам жүремін.

Құл әдебін беремін,

Тілегімді бермесең,

Не босқа келемін.

Осы жерден қайтып ауылға,

Менде ен�імді бөлемін.

Басқа қылып іргемді,

Мына басқа ініңдей

Күнімді де көремін.

                

Орақтың  өз  қолынан  істермін  деп  жүрген  ісі  екен.  Ойдағы 

жоқ  жерден  Мамай  сұрап,  не  қыларын  білмей,  Мамай  тілеп 

тұрғанда,  төмен  қарап  отырып,  бұ  тілегін  бермесе,  көрмей 

кететұғын  сөз  айтқан  соң,  қия  алмай  отырып-отырып:  бер-

дім,—деді.

Орақ  қасындағы  жолдасына  мосысын  ілдіріп:—Енді 

ұлықсат, мен барған�а құлды өлтір,—деп,—өзі жайланып ба-

рамын,—деп қала берді. Мамай ертіп жетелеп жүрген атына мі-

ніп, құлдың аулына келіп, күн �ықпастан бұрын құлдың үйін 

сұрап. Бай адам тұрсын ба төсегінде жатыр екен. Далада байдың 

тұсына келіп, Мамай мына сөзді айтып толғады:

—Бай, бәйбі�е, төсекте

Жатырмысың болып мас?

Тұсыңа келді бір жыр�ы,

Сөзімді тыңда, құлақ ас.

2940

2950

2960

128

БАТыРлАР  ЖыРы

128

129

Жырауың Орақ келе жатыр,

Қасқа, жылдам ұйқыңды а�!

Қамқор болған адамды

Дәулет бітіп алған соң,

Бір бармадың көріп қас.

Атыңды мініп, ас і�кен

Қорғайтын �ығар көп ноғай,

Қапа қалма, �ақыр дос.

Әліңді білмей, мас болып,

«Жырласын» деп Орақты,

Не дегенің, дінсіз нас.

Келе жатыр Орақ жырлауға,

Алады сізден керік бас.

Тоныңды да алмайды,

Атыңды да алмайды,

Осы бүгін көп ноғай,

Қасқа болған қара құл,

Сүйегіңді е�кім таба алмай,

Қайда, жылдам �ық бермен.

Бай қатыны Алтын�а�,

Жаның барда жылдам �ық.

Хабарлас, құлым, хабарлас!

Сайымнан сәлем айтыпсың:

—Орақ мұнда келсін,—деп,

Саямда күнін көрсін,—деп.

Жырау деп біліп Орақты,

Келіп кеңес берсін,—деп.

Дәулет бітіп байыпсың,

Бұ жаққа келіп дүрсілдеп.

Сен қызметте жүргенде,

Тұтынып аға бетіңе,

Сөз айтпадық сенсің,—деп.

Біреуіміз хан болып,

Біреуіміз ер болып,

Біз де жүрдік масығып.

Сонда да саған жел болып,

Тиген жоқпыз кімсің,—деп.

Естіген соң сөзіңді,

І�ім жанып күйініп,

2970

2980

2990

128

128

129

ОРАҚ – МАМАй

Ойлап едім өлсін,—деп.

Атамның айтқан аманат

Ойыма түсіп кідірдім,

Жалған�ы да жүрсін,—деп.

Мен болмасам, �ұнақ құл,

Білер едің жайыңды-ай.

Айбатты туған Орақтан

Көрер едің ойынды-ай.

Кетер едің жалғаннан,

Басыңа малың сойылмай,

Белгілі жерге қойылмай.

Ойыңда сөзің бар �ығар,

Сайымға айтқан биылғы-ай.

Орекем түгіл бұл сөзің

Кім-кімге де қиынды-ай.

Келе жатыр Орақ осы жерде,

Сұрап ал жаның �ыбындай.

Еріңнің барып тез қамдан

Білгенің�е өзіңнің

Жан айласын айланып,

Қыла бер жылдам сыйыңды-ай.

Жаным а�ып сендерге,

Келіп тұрмын бұрын-ай.

Мас болған батыр бұл күнде

Қалмақты жалғыз өзі алып,

Көтеріп ата туыңды-ай.

А�у қылып келеатыр

Сен түгіл, қасқа, басқасын,

Ноғайды тастар қырып-ай.

Айлалап келем амалдап.

Сөзіме менің иланып,

Ақкөңіл туған арыстан

Кем-кемінен келед суып-ай.

Жылдам қамдан, қасқалар,

Келе жатыр жақын жуық-ай.

                 

Сонда құлдың қатыны Алтын�а� төсектен жылдам тұрып, 

мұның  Мамай  екенін  біліп,  жаулығын  бір  қолымен  басып, 

3000

3010

3020

3030

130

БАТыРлАР  ЖыРы

130

131

жалаң  аяқ  асығып  үйден  �ығып,  Мамайға  мына  сөзді  айтып 

келе жатыр:

—Қарағым ба едің қамқорым,

Мен түгіл жұртқа қорған-ай.

Халық басқарған, қарағым,

Елдің қамын ойланды-ай.

Бір біз емес бұл күнде,

Халқың кетті айналмай.

«Ер тарықпай, молықпайд»

Деген сөз бар бұрыннан.

Сіздер—наһан, халық—теңіз,

Қайырлап жаттың алты жыл,

Бауырыңды төсеп қайрандай.

ықпал жүріп бұ күнде,

Теңіз тасып еркінде

А�ылып көз жайнады-ай.

Ақылдың малға себі жоқ,

Ақымақтың кебі жоқ.

Несібесі молайып,

Қарақұмға келген соң,

Аманат ағаң бай болды-ай,

Әр түлікке сай болды-ай,

Малдан көңлі жай болды-ай.

Мұндағы мырза баласы

Құрметтеп «үлкен аға» деп,

Өз еліне сонан соң,

Қара басы хан болды-ай.

Сайымға сәлем айтқалы,

«Неге айттым,—деп,—сол сөзді»,

Құлдың басы дал болды-ай,

Ақылы мұның кем болды-ай.

Жаманды жаман десеңдер,

Кетесіңдер ел болмай.

Ақылыңды айта бер,

Өзіңдегі қараға.

Қалай басы қалады,

Қайтсек алып қаламыз

Мырза ағадан бұл құлды-ай?

3040

3050

3060

3070

130

130

131

ОРАҚ – МАМАй

Аманбысың, қарағым,

Мен бұ жақта жүрсем де,

Саулығыңды сұрадым.

Не қылсаңдар да өзің біл,

Ізіңдегі қараңмын.

Бала болған атама 

Тілектес болған жаманмын.

Өлтірсең өліп қаламын,

Не қыл дейсің, қарағым,

Сенің тіліңді аламын.

Білмеген кәдір тексізді

Екеуіңнің жолыңа

Құдай жолы қыламын.

Өлтірсе, бітсе өкпеңіз,

Бауыздап құлды �аламын.

Сен болмасаң біліктім,

Мен қарамды жоямын.

Не қыл дейсің, ақыл айт,

Сөзіңе айтқан тұрамын.

Сонда  Мамай  қатынға  айтты:—Мойныңа  ү�іңді  салып, 

Орақтың  алдынан  �ығып,  байыңның  бір  қасық  қанын  сұра. 

Сен бүйтіп барған соң, құлды өлтіріп не кек бітер дейсің,—деп 

босар деп, қатынды Орақтың алдынан жіберді.

Қатын  Орақтың  алдынан  мойнына  ү�ін  салып,  сәскелік 

жерден  алдынан  �ығып,  Орақты  көріп,  еңіреп  мына  сөзді  ай-

тып толғайды:

 

—Келе жатыр жеңгең, мырзаға-ай.

Хабарыңды есітіп,

Төсектен ерте тұрдым-ай.

Бір жағымнан ай туып,

Бір жағымнан күн туып,

Көрдім аман қайын ер-ай.

Тілегімді берген соң,

Қарақтарымды көрген соң,

Құла�ымды жайдым-ай.

Сендердің жүрмін қараңда,

Не қызыққа қызығып.

3080

3090

3100

132

БАТыРлАР  ЖыРы

132

133

Дейім бе теңім байды да-ай.

Алып ажар мұнда жоқ,

Бермеді Құдайым

Алыстан ойлар ойды да-ай.

Ой ойласа алыстан,

Айтар ма еді сәлемді

Жылында бару жолды да-ай.

Құл мастықты көп малға,

Масыққанын білдім-ай.

Атым әйел болған соң,

Не қылайын еріме.

Сайымға айтқан сөзіне,

Сыймай кеттім теріме.

Мен �ыдамай күлдім-ай,

Құлға баста көндім-ай.

Кекті жерден кек алған,

Кәріп-қасер паналап.

Саяңызда дем алған

Жеті атаңнан жолдың-ай.

Сен миуалы дарақсың,

Саяңда күнді көрдім-ай.

Көлеңкеңді көп көріп,

Шығарасың ба бізді-ай.

Сен болмасаң, мырзаға, 

Паналаймын кімді де-ай?

А�уыңды баспасаң,

Құда жолы қыламын

Жолдарыңа құлды да-ай.

Рақым өзің етпесең,

Аманат ағаң өлді де-ай.

Ү�імді салып мойныма,

Келемін жаяу жүгіріп,

Кимей етік аяққа.

А�у қылар орның бар

Ақылы кем дуракқа.

Өз жаманың бірақта

Бай болмас түгіл, хан болсын,

Сенен асып мырзаға,

Бұл кетеді қай жаққа?

3110

3120

3130

132

132

133

ОРАҚ – МАМАй

Алты жылдың і�інде

Көрмей жүрдім бұ жақта.

Не қылсаң да ырзамын,

Аман-есен көрісіп,

Жүгіріп келем �ыраққа.

Келемісің өкпелеп,

Құл сөзіне �ыдамай?

Ақсұңқарсың сен текті

Қонатұғын қияға-ай.

Хабарыңды естідім,

Жалғыз сапар �егіпсің,

Өз үйіңе жоламай.

Неге келіп кетпедің,

Жақынға келіп мынадай?

Құл сөзіне өкпелеп, 

Не қылғаның, �ырағым?

Сенен басқа кімім бар,

Әлімді менің сұрамай.

Айналайын, қарағым

Не жазығым бар еді,

«Қайның келмей кетті» деп,

Салық қылды ноғай-ай.

Таба қылып қиған�а,

Сол келгенде өлтіріп

Кеткенің жақсы мұнан да-ай.

Құл сөзіне өкпелеп,

Ауылыңнан �ығыпсың

Кесіп басын алмаққа.

Жақынға келіп кетіпсің

Азаудағы қалмаққа.

Артыңнан �ыққан төрт мо�қал

Таңдап мініп жалды атқа,

Қатарға келіп бай болып,

«Құлды �ауып алам» деп,

«Басына ойран салам» деп,

Кетті деп көп сондай-ақ

Мұны ойлап не дегенің, қорғаным?! 

Отарың ғой құл жүрген, 

Сенікі ғой жиғаным.

3140

3150

3160

3170

134

БАТыРлАР  ЖыРы

134

135

Айтпаған �ығар деп,

Бұ сөзді сізге қимадым.

Білгеннің несі білген деп,

Ке�ірмесе наданды.

Не қыласың жаманды,

Жөн көрсең, өлтір құлыңды.

Өскен арам тырнағым.

Өлтірем десең құлыңды,

ылақ құрлы көремін.

Қайта жақсы басыма

Сенімен бірге жүремін.

Кәделеп топты кө�іммен

Жыра-жоққа көмемін.

Бірақ атаңның

Еткен ісін білемін,

Айтып еді хан атам.

«Баламдай көр,—деп,—құлымды».

Бір қасық қанын сонан соң,

Батыр, сізден тіледім.

Сендер аман-сау болсаң,

Жүрмегі �үкір Құдай-ай.

Сапасы жоқ, саны бар

Баласы мырза былайғы-ай.

«Өлтірме» деп өтініп,

Қызықпаймын жұбайды-ай.

Құл да болса туғаның,

«Өлтірді» деп ағасын,

Мат боларсың ноғайға-ай. 

Аямаймын өзіңнен,

Шырағым, батыр, құлыңды-ай.

Үйретпеймін білімді-ай,

Қайтармаймын көңліңді-ай.

Оң қылсын Алла жолыңды-ай,

Жүремін сенің соңыңда-ай.

Бірақ құл да болса �аңырақ,

Көбейтеді тобыңды-ай.

Не қыламын ой салып,

Білесің өзің жолыңды-ай.

3180

3190

3200

3210

134

134

135

ОРАҚ – МАМАй

Орақ  қатынның  сөзін  есітіп  ойлады:  «Бағана  Мамайдікі 

мені  сөзбен  алдарқатып  кетіп  әйелді  жіберген  екен.  Ол  құлды 

өлтіріп  не  кек  бітіріп  және  атам  аманат  тапсырып  еді»,—деп 

ойына  келіп  ей  жеңгем  жылама  байыңның  бір  қасық  қанын 

өтегенімде,—деді.  Қатын  атының  алдына  түсіп  үйіне  түсіріп 

екі қайнысы келген соң мал сойып Қарақұмдағы ноғайды тегіс 

�ақырып той қылды.

Той қылған соң, жасы қызыққа келді, кәрісі тамаққа келді 

азаматы сәлемге Мамай мен Ораққа келді. Келген көп халық бас 

аяғын далада той тарқатып тұрған Орақ Мамайға келіп әммесі 

аттан түсіп көрісті. Сонда Орақ келген көпке сөз сөйледі:

—Аман ба, иә, халқым, үлкен-кі�ің,

Алты жыл Құдіреттің көрдім ісін.

Жоқтықтан не�е жылдай азап көріп,

Есіттім мен нәсілсіз құлдың сөзін.                    

Біреуің бізден хабар алалмадың,

Салмадың хабар алып аттың ізін.

Көп құрбы, қатар жүрген жолдастарым,

Тұқымы мына отырған мырза біздің.

«Біреуі бізден хабар алар-ау» деп,

Мен қарап осы жаққа талды көзім.

Дұ�панға қамқор болған, батыр Орақ

Би Мамай, сендер ү�ін айтқан сөзін.

Көп халық, маған қайда тиген пайда                     

Жар болды жәрдем болып ата піріне.

Біз өлсек сол Еділде елді көрмей,

Айтатын бұл ноғайда жоқ екен жан,

Жан а�ып, болды дейтін бізге қиын.

Жалғыздың жары Құдай дегені рас,

Жаратқан жеткізді Алла соған ізім.

Ноғайдың бұл отырған адамдары-ай,

Мырзаның өң�ең айуан, жамандары-ай,

Сендерге �ыбын жанды құрбан қылдым,

Дұ�паның тиер болса залалдары-ай.

Көзіме айт осы еңбегім бекер болса,

Тілімді сары ноғай амалдары-ай.

Жоқтықтан тамақ таппай, мінуге ат,

Алты жыл арыстанның аралдады-ай,

3220

3230

3240

136

БАТыРлАР  ЖыРы

136

137

Маралдай ерегесіп екпіндеген,

Кез болып жарлылық деген мықты бөгет.

Бұл екі маралдарың арандады-ай,

Сөйлесіп і�тен �ерді �ығаруға.

Бұл Орақ ноғайлыдан таз баланы

Дариға-ай келетұғын таба алмады-ай.

Сәлемге жалғыз барған қара ноғай

Жүректі құл сөзімен жаралады-ай.

Сендерді бір дұ�паннан кейін көрмей,

Жүрегім қалғандықтан қараяды-ай.

Көзіме айт, күнәм болса бұрын қылған,

Бармаған өкпелерің қалай еді-ай?

Сендермен �екарамды а�ар едім,

Тоқтатқан жоқ сөзді айтып Мамай еді-ай.

Сөзімен осы Мамай кідіремін,

Сендермен жау болатын орай еді-ай.

Көзіме айт, жазығым не, халықтарым,

Сағынып көрмей халық арықтадым.                        

Сендердің берген азар қорлығыңнан

Қайғылы көкірегім, і�ім жалын.

Жасымнан атқа мініп ес білгелі,

Арладым жау аямай халық қамын.                  

Қар жауып айқайымнан себеп болып,

«Мекенге келер-ау» деп салық болдым.

Біз мұрын, діні басқа �ектес орыс

Тап беріп мекендерің ү� Еділге,

Шақыртпақ қала салып тауықтарын.

І�інде бес-алты жыл жарлық басып,

Кетпейді көңілімнен жабыққаным.

Бұл күнде жүз мың Құдіретке

Мал жинап, естен �ықты тарыққаным.

Сөзіме атам айтқан мен кідірдім,

«Болмас,—деп,—ноғайменен жауыққаным».

Кәне, халық, мен �ығардым і�тен кірді-ай,

Қорладың, не қылайын қорған ерді-ай.

Ақ алмас белге байлап қидым жанды,

Қамы ү�ін ноғайлының будым белді-ай.

Не қылдым сон�а бола, ағайыным,

3250

3260

3270

3280

136

136

137

ОРАҚ – МАМАй

Еңбегім кетті босқа бекер желге-ай.

Өкпелеп қайда асайын ағайыннан,

Жүре ме менің өкпем бүкіл елге-ай?

Келмеген сәлем бере ноғайлыға,

Барған�а кетейін,—деп,—құр далаға,

Бет алды жүре бердім жапан �өлге-ай.

Рызықты басқа жазған ақ жеткізіп,

Бұл күнде тарықсам да Құдай берді-ай.

Бәрі ұмыт бұрынғының, иә, халқым,

Бірлікті ұзағынан берсін енді-ай.

Айтайын, жиналған жұрт, ұйғыл сөзім,

Кө�іңдер атамекен өскен жерге-ай.

Тарқады менің өкпем айтқаннан соң,

Тарқаттым халықты көріп і�тен �ерді-ай.

                  

Халық Орақтың өкпесіне сөз таба алмай, кәдір білетін аза-

маттары  ұялып  төмен  қарап  кетті.  Үлкендері  Орақ  �ырағым 

сөзіңнің  бәрі  рас,  «ер  тарықпай  молықпайды»  деген  бар  елге 

аман-есен  қалмақты  алып  абыроймен  келдің  ендігі  жерде 

сенің  айтқаныңмен  боламыз  деп  ноғайлы  ел  �етіне  хабар  бе-

ріп  бұрынғы  Еділге  қалмай  кө�ті.  Кө�іп  келіп  әркім  өз  же-

ріне,  өз  суына  мекенденіп  бұрынғы  қалпына  Мамайды  хан 

қойып Телағыс, Күнікені би қойып отырды. Мамайдың әділдігі 

Орақтың батырлығы мен ел қатарға келді. Бозторғай қой үстінде 

жұмыртқалағандай заман, болды.

Енді  сөзді  баяғы  Мұса  өлетін  уақытта  сары  ала  атты  қуып 

кеткен  Смайыл  топаяқтан  айтамыз.  Бұл  Смайыл  жоқ  болып 

кеткелі айтар ауызға жылдам жеті жыл болған екен. Бұл сары 

ала атты қуып жүріп жерге батып жердің астында періге оқып 

жеті жылда қайтадан �а�ы жалбырап сақал мұрты өсіп дала-

да  жүрген  адамдарды  не�еулері  қа�ып  сонда  да  айқайлап:—

Мен—Смайыл  топаяқ  деп  жөнін  айтып  ел  хабарланып  мұны 

ханның ордасына алып келеді. Мұның Смайыл топаяқ екендігі 

рас болып Орақ Мамай той қылды ноғайлы жиналды. Жиылған 

көпке және ағайын інісіне Смайыл топаяқ көрген білгенін ай-

тып толғады. Бұл періге оқып дүниедегі өз құмырында бола�ақ 

нәрсе тырнағына қараса өзі білетін болып �ықты. Сонда Смай-

ыл топаяқтың айтқаны: 

3290

138

БАТыРлАР  ЖыРы

138

139

—Атамның айтқан басында

Төрелігін қылмадым,

Айтқанына тұрмадым.

Көңліме кіріп бір �айтан,

Атамды бекер қинадым.

Өзімнің ақыл ебіммен

«Атты алдым» деп ойладым.

Қуанғанына атына

Атама құран, дұға оқытпай,

Атқа қарай зарладым.

Жалғыз бара жаттым да,

Ақылыма мас болып,

Көңіліме симадым.

Ат ұстатпай барғанмен,

Не�е күндей сандалдым.

Құйрықтасып жүргенде,

Жер жарылып, ат кіріп,

Мен де ізінен қалмадым.

ұстатсын ба мен сорға,

Қайтып елге келе алмай,

Халқымның жүзін көре алмай,

Жеті жылдай сорладым.

Мен жеті жыл оқыдым

Жер астында періге.

Пенде қаңбақ мысалы

Іңкәрі жоқ Құдайға,

Қайда айдаса желіне,

Еңбек қылған сары ала

Жерге кірді көріне,

Менде кірдім ізінен.

Бір тиындай көрінді

Смайылдың өлімі. 

Жерге кірмей не қылсын,

Сары ала атты ұстамай,

Қансын ба ердің жерігі.

Жерге кіріп кеткен соң,

Ат та кетті жөніне.

Бір көркем жігіт кез болып,

Соның түстім ізіне.

3300

3310

3320

3330

138

138

139

ОРАҚ – МАМАй

Сөйлесейін десем де,

Түсінбедім тіліне.

Біздің тілді білетін

Бар екен мектеп молдасы.

«Бала қылып алам» деп,

Оқытты соған мені де.

Сабақ алып молдадан,

Оқыған соң отырып,

Орнады оқу көңіліме.

Әбден оқып қанған соң,

Смайылдай төренің

Артық болды білімі. 

Бір күндері жиналып

Бар�а қауым келді де,

Рұқсат беріп «барсын,—дейді,—

Бұл мүсәпір еліне».

Көзімді тартып мінгізді

Өнер артық періне.

Не қылғаным білмеймін,

Көзімнен алды тартқанын.

Жан-жағыма қарасам,

Қос мұрынды қара тау,

Күн �ығар жағы ат керген,

Шығарып тастап кетіпті 

Дүниенің жүзіне.

Бүгін өлсем арман жоқ

Бір жасаған Аллаға.

Ағайын, халқым, ел атым

Аман келіп жолықтым

Аға менен ініге.

Мен ақымақ басында

Атам сөзін тыңдамай,

Ойлаған екен әріден.

Мен нәлістік алыппын

Кереметті кәріден.

Жер астында ойладым,

Бұл мүбтәла кез болып,

Тіл алмаған сонымнан.

Енді барсам елге,—деп,

3340

3350

3360

3370

140

БАТыРлАР  ЖыРы

140

141

Едігенің тұқымын

Ата-ана қойсам мені де,—деп, 

Жүрер күнім бар ма,—деп,

Көп жыладым Құдайға,

Орекемнің соңынан

Дәм татар күн қайда?—деп.

Қарүлектей қарт анам

Енді маған қолынан,

Ендігәрі қолынан

«Қа�паспын» деп жыладым.

Айналып келсе тірілік,

Мына мырза баласы

Бақтырса да қойынан,

Халық ғалия жұртым-ай,

Қайран менің ұлтым-ай,

Халық і�інде тәуірім

Аға-іні бауырым.

Енді арман менде жоқ,

Қазір ажал келсе де,

Мына мырза баласы

Жайлап көмсе қолынан.

                 

Смайыл бұл сөзді айтып жылап той тарқап жұрт тарқап кет-

ті. Жұрт тараған соң Смайыл Ораққа келіп ат киім киіп, алты 

жыл алты айда қайтып келеді. Орақ—Мамай ордада отыр еді. 

Смайыл  қайтып  келіп  оңа�а  отырған  Орақ—Мамайға  мына 

сөзді айтып толғады:

—Араладым алты айдай

Байтақ жатқан халықты-ай.

Сөзіме құлақ салыңдар,

Айтқан сөзім анықты-ай.

Халық емес мен көрген,

Өзгеріліп қалыпты-ай.

Асқан не�е бай құрып,

Не�е жарлы байыпты-ай.

Мал бақтырып қойыпты

Нелер мырза, �оныққа-ай.

Бұрынғы атқа мінгендер

3380

3390

3400

140

140

141

ОРАҚ – МАМАй

Бәрі кеткен жөніне,

Олардан ықпал тайыпты-ай.

Мен көрмеген адамдар,

Жөн білмейтін жамандар,

Халық тізгінін алыпты-ай.

Жаңбыр�ының баласы

Бәрі Едіге болғанмен,

Халық соны бағыпты-ай.

Он сан жатқан ноғайдың

Көріп келдім �амасын.

Екі есесі соларға

Абайладым ауыпты-ай.

Батыр болып біреуміз,

Халықтың жүрміз арында-ай.

Біреуміз хан болып,

Ойладық халық қамын да-ай.

Ол екеуі неліктен

Бізден артық халыққа

Болып кетті жағымды-ай?

Атамның даңқы болмаса,

Атасы оның мәлімді-ай.

Артық білдім олардың

Басындағы бағын да-ай.

Бағын көріп қызғанып,

Күйіп келдім жалындай. 

Мына байтақ халыққа

Баласы Мұса не қылды-ай?

Іс көрмей, халық қорықпас,

Елдігін майса �абындай,

Бүйтпесе халық арылды-ай.

Күтінбесек ертерек, 

Жақыннан �ыққан дұ�панның

Жөні бірікті табылмай.

Бір атадан туғалы

Халықтың арын арладық,

Елдің қамын қамдадық,

Мықтыны теңеп на�арға

Пақырдың арызын тыңдадық,

Е�кімге залал қылмадық.

3410

3420

3430

3440

142

БАТыРлАР  ЖыРы

142

143

Мен жоғында сендерді 

Тастап кетіп далаға,

Сонда-ақ мұны қолға алған,

Ойлап тұрсам бұл халық.

Туғанменен он екі,

Не бітірдік көп болып,

Екі атамдай болмадық.

                

Сонда Мамай—Орақ сөйлеместен бұрын мынаны айтып кей-

іді:

—Айтпа, Смайыл, жаман сөз,

Көрсетіп басын қайдағы-ай.

Жаман қиял ойламай,

Мына сөзің, ау, жаным,

Едігеге симайды-ай.

Ақымақ адам ақылсыз,

Жақынға бақытты қимайды-ай.

Жау емес бізге немере,

Бізден артық болғанмен,

Барады кетіп ел қайда-ай?

Жарамайды көңліме

Он�а сұлу сөз майдай.

Күндегенмен екеуін,

Болмайды бізге ол пайда-ай.

Кесірің тиер, үйден �ық,

Жоқ болып едің жеті жыл,

Атамның сөзін тыңдамай.

Мамай  осы  сөзді  айтып  кейіген  соң  Смайыл  топаяқ  үйден 

�ығып кетті. Бір күндері жаны ордада отырған Орақ Мамайға 

келіп мына енген ноғайдың екі есесі Жаңбыр�ының баласына 

ауып кетіпті деп сөз қылып еді. Мамай үйден �ық деп кейіді. 

Мамай  кейігенсоң  үйден  �ықты  да  жүре  берді.  Бір  күндерде 

топаяқ жана ордаға келіп Орақ Мамай оңа�а отырғанда баяғы 

Телағыс  Күнкені  артық  болыпты  деп  тағы  сөз  бастады.  Сонда 

Мамай керегенің басындағы алмасқа қарап:— «Осыны �апсам 

қайтеді»,—деп  �абайын  десе  тумасы  �аппайын  десе  қайдағы 

жаман сөздің басына мінеді. Мұны ойланып Мамай отырғанда 

3450

3460

142

142

143

ОРАҚ – МАМАй

Орақ  батыр  Смайылдың  сөзіне  сөз  айтты.  Сондағы—Сағынып 

келген бала еді

                             

Осыменен ү� келді,

Кейіме�і, хан Мамай,

Нені біліп ескереді.

Тудым дейсің он екі,

Мен болмасам Мамаймен

Мұсаның басқа баласы

Не қылайын тек қара, 

Ә�ейін-ақ кө�ке ерді.

Қайта-қайта келесің,

Не қыламыз біз оған,

Білмейсіңдер е� жөнді.

Не бітіріп жүрсіңдер,

Көп болғанмен, айт қане,

Оның тегіс өскенде,

Қалуым рас, Смайыл,

Сен жоғында далада. 

Екі келіп, екі кеттің,

Қайтып келдің жана да.

Қоралы қой қаптаған

Жайылып жатқан далада.

Жалғыз бөрі �апқанда,

Оған тоқтау бола ма? 

Басқа қиын іс түссе,

Көп болғанмен пайдаң жоқ,

Жарамайсың қараға.

Серіктес болар жерің жоқ,

Болмаса тек тілдерің.

Жақынменен жау қылма,

Маңайыма жолама.

Көрінбе менің көзіме,

Салмаймын құлақ сөзіңе.

Күнде келіп қоймайсың,

Не керек сенің өзіңе?!

Телағыс, Күнке екеу деп,

Мас боласың көбіңе.

Қарамайсың өзіңнің 

3470

3480

3490

3500

144

БАТыРлАР  ЖыРы

144

145

На�ар туған кеміңе.

Қайрат қылар біз де екеу,

Басыңа қиын іс түссе,

Жаманның болмас серігі.

Қайрат берме �ағыммен,

Жүре бер енді жөніңе.

Айт�ы, Смайыл, жөніңді

Не келіп жүр көңіліңе?

Дұ�пан жақсы қамданған,

Қара �ықпас туғаннан.

Не қылайын халық ауса,

О да мырза Едіге.

Орақ осыны айтқан уақытта Смайыл топаяқ қолын, қусырып 

түре келіп, мына сөзді айтып толғапты:

—Құлдығым бар Ореке,

Айтқаныңа тұрайын.

Жеті жылдай жоқ қылды

Себеппен Құдайым.

Ел арылып, халық кетіп,

Сендерге түскен уайым.

Жалғыз тастап кетіпті

Бірге туған жұбайың.

Қарамай кө�іп кетіпті

Қамқорын соққан ноғайың.

Білуің рас жаманның, 

Серіктігі болмайды

Сөзің дұрыс мұғайын.

Қолдан келген жұмысқа

Бойымды неге балайын.

Күресіп жығып беруге,

қолымнан келмейді.

Айлалап тура қарайын,

Сөзіңе тұрсаң, Ореке.

Бірін-бірі көрместі

Мықтап араз қылайын,

Сөзіңде тұрсаң, Ореке.

Бірі өлсе, бірі көрмес,

3510

3520

3530

3540

144

144

145

ОРАҚ – МАМАй

Жау қылайын арасын.

Үлгірмес бағың өлтірмей,

Жаңбыр�ының баласын.

Ізіндегі құртайық

Күнке балуан қарасын.

Жалғыз сонсоң не қылады,

Халық біледі �амасын.

Байтақ елге сонан соң,

Емін-еркін қаласың!

Халық тізгінін аласың,

Айтқан сөзге тұрасың.

Қолыңды бер, Ореке,

Білейін сөздің ырасын.

Маған міндет бұл болсын,

Жау қылайын екеуін,

Жаңылдырып тобасын.

Әкелейін інісін,

Көрместей қылып ағасын.

Әкеліп берсе қолыңа,

Білгеніңді қыласың,

Алмасыңмен қиясың.

Смайыл топаяқ Ораққа аразын мен қылайын бірі өлсе, бірі 

көрместей жік салып інісі Телағысты жалғыз қолыңа алып ке-

лейін.  Бірақ  өлтіруін  сіз  өлтір  деп  айтты.  Орақ  ақкөңіл  адам 

айтқанынан аса алмай бұл сөзге Мамай отыра берсін Орақ пен 

Смайыл  қол  алысып  топаяқ  орнынан  тұрып  Жаңбыр�ының 

балаларын жау қылмаққа жүре берді. Орақ—үлкен, Мамай—

кі�і. Мамай жек көрді сонда да Орақ айтқанынан қайтпайды. 

Айтқанын қылмады бұл екеуі қол алысып жатқанда не қыларын 

білмей есінен танып отырды. Жаңағы Смайыл топаяқ сол бойы-

мен Күнке—үлкен, Телағыс—кі�і. Күнкенікіне барып аунап-

қунап аға-жеңгелеп жатып-тұрып жүріп бір күні оңа�а Күнке 

мен сөйлесіп отырып мына сөзді Күнкеге айтыпты:

—Сөзімді тыңда, балуан,

Бәріміз де мырзадан.

Бұзылған екен бұ заман,

Біздің отан болмаған.

3550

3560

146

БАТыРлАР  ЖыРы

146

147

Сөз қылып сыртыңнан,

Осы күнде көп адам

Халықтың бетін көре алмай,

Өліп жүрмін мен соған.

Атаңа нәлет әйелдің

Қылған ісі тым жаман.

Не оңар дейсің түбінде,

ұятты білмей ойнаған.

Дәнеме жоқ ақ көңіл,

Кі�інің қамын ойлаған.

Артық туған ағеке-ау, 

Ерді әйел алдаған.

Халықтың сөзі болса рас,

Едігенің артынан

ұзап оты жанбаған.

Жетісіп едің жана да,

Кеңес тарқап ордадан.

Есітуім �ын болса,

Бізден төмен баланы

Құдай мықтап қараған.

Бір сөзім бар естіген,

Айтпасам аузым бармайды.

Жақсы көріп бұл сөзді,

Дұ�пан адам сізді қимайды.

Шайтанға ерген екі жас

Еткен ісін қоймайды.

Бұл сөзді айтып жүргізбе,

Жұрттың бәрін �арлайды.

Бұзық қылған немені

Құдайы неге алмайды.

Алғанменен не пайда,

Іс өткен соң суық сөз

Тұқымнан біздің қалмайды.

Сізден артық бейбақ

Табады екен қандайды?!

Бір кісінің баласы

Несін залым талғайды?

Аузым бармай отырды

Айтуға, аға, күнімен.

3570

3580

3590

3600

146

146

147

ОРАҚ – МАМАй

«Қайтпайды деген мақал бар,

Ше�ініп суға түрінген».

Мына байтақ көп елге 

Өсекке Ағыс ілінген. 

Өзіңнен басқа адамға

Мағлұм болып білінген.

Қатыныңа талақ сал,

Жібер итті �ынымен,

Құтыла көр көрімнен.

Көңілім иттен жеркенген,

Жар табылар бір адал

Мына байтақ еліңнен.

Көңілім қалды көрместей

Телағыстай еріңнен.

Шайтан залым азғырып,

Көңілі �о�қа бүлінген.

Халық жүргізбейді мат қылып,

Балуанның қатыны

Тамыр болды таңдап,—деп,

Телағыстай ініңмен.

Күнке сонда сөйлейді:

—Кет, көзіме көрінбе,

Жүре бер, залым, жөніңе.

Орақ, Мамайды күңіркеп,

Жерге кірдің көріне,

Мубтәлә болдың періге.

Сөздің түрі тым жаман,

Кінә қойдың еліме.

Қай жеріңнен ар келед,

Адам бейнең бұзылған,

Қарап тұрсам түріңе,

Келме менің �еніме.

Неге қиып берсе де,

Қатынымды ініме

Жақындығың ұстаса,

Екеуін түсір ебіңе.

Кінәсін қойсаң бұлардың,

Күнкеге оңай өлімі.

Екін�і келме мұны айтып,

3610

3620

3630

3640

148

БАТыРлАР  ЖыРы

148

149

Алмаспенен бөлемін,

Сазайыңды беремін.

Есіткі�ін қара�ы,

Сиқы жаман неменің! 

Ақырын істің көремін,

Тірідей сені көмемін.

Сынау ү�ін мұны айтпа,

Не болып жүр керегің?

Был�ылдамай үйден �ық!

Білдірдің сөздің дерегін.

Бұ не деген сұмдық сөз,

Жарғандай адам жүрегін?!

Мына сөзбен жүргенде,

Бұл халықтың қоспассың

Біреуіне-біреуін.

Кет, көзіме көрінбе,

Қалай сөзі залымның,

Секілденіп жиенім.

           

Күнке мұны айтқан соң үйден �ығып кете берді. Бір күндерде 

Жанада оңа�а Күнкеге келіп сөйлесе-сөйлесе келіп мына сөзді 

айтып толғады:

—Айтып едім Күнкеке-ау,

Ана күні �ынымды-ай.

Кейіген соң байладым,

Үйден �ығып тілімді-ай.

Жібердің бе занталақ

Үйіңдегі күніңді-ай?

Кінә жоқ қой Ағыстан,

Бұзған сол ғой ініңді-ай.

Табылмай ма бір қатын

Мұнан артық білімді-ай?

Керегі не осының,

Тек сендерге білінді-ай.

Жіберсей�і сол итті,

Мына елге залымның 

Қаралығы білінді-ай.

«Қатыны кетті деп айтады» деп,

3650

3660

3670

148

148

149

ОРАҚ – МАМАй

Келетін �ығар көңліне-ай.

Мұнан кінә жұқпайды,

Жіберсей�і итті деп,

Айтып отыр елінде-ай.

Азарына �ыдамай,

Алмаспенен бөлсең де,

Және айтамын сөзімді-ай.

Осылай, Күнке, расым,

Не қыласың, өзің қыласың.

Маған түсер пайда не,

Ағайынның жау қылып,

Айырғанда арасын.

Халық айтқан соң кінәсін,

Балуан онда өзің біл, 

Қатыныңның ке�сең кінәсін.

Айтып едім, өзің біл,

Атаңа нәлет мұрдардың

Ісінің қылған қиясын.

Тыңдамасаң сөзімді, 

Айналдырған басыңды,

Қатын оқып дұғасын.

Күнкеге  топаяқ  бұл  сөзді  айтқан  соң  тағы  кейіп  жіберді 

кейіседе  көңліне  бір  зор  құқ  түсіп  күннен  күнге  үлкейіп  �ер 

болып  ойлады.  «Осы  �іркін  не  айтып  жүр  мұны  бір  абайлай-

ын�ы»,—деп,  аулынан  түскен  кейін  бәлен  жаққа  барамын 

деп  аттанып  кетті.  Мұның  аттанып  кеткенін  Смайыл  топаяқ 

көріп  ойлады:  «Осы  менің  сөзіммен  ылағайын  деді  ау  бұл  осы 

түн қатып келер»,—деп, ауылдың сыртында жасырынып жат-

ты.  Ел  ұйықтап  қалған  соң  орнынан  тұрып  Телағыстың  үйіне 

келіп  ұйықтап  жатқан  Телағыстың  тебетейін  (Тақия)  ұрлап 

алып  Күнкенің  әйелінің  ат  жағына  тастап  кетті.  Манағы  кет-

кен Күнке түн ортасы уағында қайтып келіп атын анадай жер-

ге  байлап  өзі  үйіне  жаяу  кіріп,  от  жағып  қараса  қатынның  ат 

жағында інісінің тебетейі жатыр. Мұны көріп рас екен деп үйіне 

келіп қатынды тұрғызып үйін жықтырып сол түнде кө�ті.

Ойлаған  ойы  іргемді  босқа  салып  жау  болатын  қатынды 

оңа�а өлтірейін деп ойлап сол ойымен тірі жанға білдірместен 

кө�і жөнеліп кетті. Мұны Смайыл көріп жатыр. Кө� жөнеліп 

3680

3690

150

БАТыРлАР  ЖыРы

150

151

кеткен  соң  енді  екеуі  жау  болғанын  біліп  айдауымен  таңға 

жақын Орақ ұйықтап жатыр еді соған келіп тоқтап Орақты оя-

тады. Сондағы сөзі:

—Ау, Ореке, түнеугі

уәдеңде тұрмысың,

Қайратыңда жүрмісің?

Бітірді інің Смайыл

Мойынға алған жұмысын.

Көрмейтін қылып айырдым

Күнкенің інісін. 

ыдырады бастары,

Жеңді сіздің ырысың.

Өлтірсең қалды оңа�а,

Өлтірейік тез-жылдам

Біріне қоспай бірісін,

Иттер сонсын құрысын!

Бұл екеуі жоқ болса,

Басқа халық  келеді

Сонда бізге күні ү�ін.

Бұл күнде халық ала жүр,

Артық көріп олардың,

Біздерден аға туысын.

Түнде кө�ті Күнке

нісінен бөлініп,

Өз-өзінен бүлініп.

Міндетке алған жұмысқа

Кідірмедім ерініп.

Екі неме-ақ күйдірді,

Көңілдері желігіп.

Дыбысы кетті иттердің

Біраз жерге білініп.

ықпалы артып баратыр,

Іс көрмесе сүрініп,

Бірін көрмес бірі өлсе.

Беттеріне түкіріп, 

Көңілі қалды Күнкенің,

Інісінен түңіліп.

Бітірген соң жұмысын,

3700

3710

3720

3730

150

150

151

ОРАҚ – МАМАй

Келдім, аға, жүгіріп.

Сонда Орақ сөйледі:

—Айтқан сөзін ұмытпай

Бұл ағаң да жүр еді.

Атадан артық екеуі,

Олар да біздей ер еді.

Көріне қалсақ орайсыз,

Сыбаға бізге береді.

Жана халық біледі,

Көріне барып ұрыссақ.

Жалғыз да болса Телағыс

Жастығын алып өледі.

Әрі ноғай күледі,

Жасырын қылсақ жөн еді.

Табылмай тұрмын іретін,

Қалай болад себебі?

Смайыл сонда сөйледі:

—Мұның рас, Ореке,

Өзі білер деп едім.

Мен үндемей тұр едім,

Бұрыннан ойлап жүр едім.

Мен табамын жан білмес

Өлтірудің себебін.

Білдірмеймін дерегін,

Айланың жөнін білемін.

Жау жаулауға қасыңда

Болмаса да себебім.

Көркейтпекке сендерді,

Менің дұрыс тілегім.

Өлтірейік амалмен

Әуелі мұның біреуін.

Күнке қалып не қылат,

Сындырған соң Ағыстай

Артындағы тіреуін?!

Басыңды көтер, Ореке,

Мамайдың басқа баллардың

Бәрін үйге жияйық.

Білдірмеске бата оқып,

Аузымызды тияйық.

3740

3750

3760

3770

152

БАТыРлАР  ЖыРы

152

153

Осы бүгін ел жинап,

Той-мереке қылайық.

Бермейік хабар Күнкеге, 

Телағыстай батырды

Тез �ақырып алайық.

Күндіз ойын, ат �ауып,

Ке� болған соң тарқайды

Ойынға келген көп халық.

Оңа�алап Ағысты,

«Ойында бол ке�ке» деп,

Ауылға алып қалайық.

Елдің алды жатқанда,

Арақ-�арап і�ісіп,

Кү�імізді сынайық,

Мойнымызға байлайық.

Бір-бір жұмыр бүйенді

Біздер соған құяйық.

Ол і�кен соң мас болып,

Құлап қалар тырайып.

Жығылып жатқан жерінде

Атамнан қалған ақ алмас

Басын �ауып қияйық,

Күресіне тығайық.

Бастаған соң бұл істі,

Тез өлтіру лайық.

Артық туған неме ғой,

Жалғыз қалсын �ұнайып.

Сонда  Орақ  Смайыл  сөзін  мақұл  көріп,  Мамайдан  басқа 

бар  інісін  �ақыртып  алып,  Мамайға  білдірмей  келесі  ке�ке 

Телағысты өлтіреміз деп уәде қылып мал сойып бата қылады. 

Смайылдың  айтқан  ақылының  бәрінде  інілеріне  баяндап  Ма-

май білмейді Ертегісін Орақ тұра салып ханнан басқа інілерін 

�ақырып  алып  үй  тіктіріп  мал  сойып  той  қылып  ноғайлыға 

�ақыру�ы  жібереді.  Түндегі  кө�іп  кеткен  Күнкеге  хабар 

жоқ.

Телағысты �ақыртты Телағыста не қыларын білмей тарығып 

отыр еді. Мажырап сәскеде тұра келсе, басында киіп жатқан те-

бетейі  жоқ,  далаға  �ықса  жалғыз  ағасы  кө�іп  кетіпті.  Қайда 

3780

3790

3800

152

152

153

ОРАҚ – МАМАй

кө�кенін  білмей  әйтеуір  жөнін  айтпай  кө�кен  соң  өкпелеп 

кө�ті ғой е�бір қылған жазығым жоқ еді деп ойланып үйіне кі-

ріп не қыларын білмей отырғанда бір атты адам келіп үйге кіріп 

бүгін  батыр  хан  той  қылып  елді  �ақырып  жатыр.  Соған  сізді 

алып кел деп еді хабар берді өзі жалғыз қалып тарығып отырған 

батыр хан �ақырды деген соң барайын деп арқандаулы тұрған 

атына қатынына бар деп еді қатыны үндемеді жана бар деп еді 

үндемей отыра берді қатын тілін алмаған соң батыр кейіп алма-

сына қарап қатынға айтқаны:

Естимесің, а, �о�қа,

Әкел деймін атымды-ай.

Орныңнан жылдам тұр,

Бедірейіп отырмай.

І�ім толып отырмын, 

Адамның қалып жұртында-ай.

Тастап кетті бауырым

Телағыстай батырды-ай.

Осын�ама не қылдым,

Жөнін айтпай жақынға-ай! 

Енді солар болмаса,

Мен барамын қаяққа?

Әрі өздері �ақырды-ай.

Өзім күйіп отырмын,

Әкел деймін атымды. 

Қылы�пенен �абармын,

Ө�імді сенен алармын.

Жылдам әкел, а, �о�қа,

Мерекеге барармын.

Мына ісін айтамын

Түнде кө�кен ағамның.

Кінәм болса халық білер,

Мойныма алармын.

Кө�іп кетті туғаным,

Олардан басқа кімім бар?!

Мұңымды барып �ағармын,

Күнәмді қойса мойныма,

Адамдығым құрысын,

3810

3820

154

БАТыРлАР  ЖыРы

154

155

Батыр кейіген соң қатын барып атын әкелген�е бұл өзі киі-

ніп әзірленіп әкелген атты ерлеп мініп жүре берді. Сонда қатын 

оң босағаға арқасын сүйеп тұрып сөз сөйлейді:

—Асықпа, батыр, асықпа,

Жолығарсың өң�ең жасыққа.

Ке�егі күні жау болып,

Жолдасың кетті қа�ыққа.

Жолдасың жоқ қасыңда,

Хан �ақыртты деп масықпа.

Мұсадан туған он екі ұл

Аузын бірлеп алмасын,

Әнжі қулық салмасын.

Ке�егі күні жау болып,

Қасыңнан кө�ті жолдасың.

Адам ермей қасыңда,

Қайда кетіп барасың

Шо�айып жалғыз бір басың?

Байға түрін, жолбарысым,

Абайла, батыр, абайла,

Өзіңе жазым болмасын.

            

Сонда  Телағыс  аттың  басын  тартып  тұрып  қатынға 

айтқаны:

                

—Қотанды қой �абар ма,

А� арыстан бөріге?

Адам тиер болар ма,

Мен секілді серіге?

Тисе тісін о мұрдар.

Жау бола қойса жерігі,

Орақ, Мамай сау болса,

Неге түсін, а, �о�қа.

Күндердің күні болғанда,

Өзіне бір керек еріне.

«Алла» деп мініп мен тұрмын

Күн маңдайдың беліне.

Кім келеді �еніме,

Нан піседі деміме.

3830

3840

3850

3860

154

154

155

ОРАҚ – МАМАй

Ағам кетіп қасымнан,

Бұлар да залал ойласа,

Жықтырмаған бәрі де,

Баласы мынау Едіге.

Бітеу �ара болған�а,

Жау болайын көріне.

Бәрі тіке қас көрсе,

Кетейін қаңғып жөніме.

Бүйтіп тірі жүрген�е,

Жатайын мекен көріме.

Кінәсіз кетіп туғаным,

Симай тұрмын теріме.

Әзалда жарса амал жоқ,

Жан тұрмайды ебіңе.

Көңіліңе алма уайым,

Ақ көңіл туған батырмын,

Келермін аман үйіме. 

Мұны айтып Телағыс батыр тойға барды. Тойға барса ағасы 

жоқ ағасы жоқ болған соң айтайын деп барған сөзін көпке айт-

пады  мереке  көріп  жүре  берді.  Есепсіз  көп  адам  келген  екен. 

Сол көптің і�інде ноғайлы Мұсеке деген бір аты �ыққан мырза 

бар еді. Бұл Мұсекенің аты �ыққан екі тұлпары бар еді бірін�і-

сі �екерсін басты кер бедеу, екін�ісі—Телжалмаған күрең ат 

деген. Бұл Телжалмаған күрең атты мініп, келіп тойға қосты. 

Тойдан жалғыз келіп тұрғанда Орақ батырдың атқа көңілі ауып 

сол атты Мұсекеден сұрап Орақтың айтқаны:

Ноғайлының і�інде

Мұсеке мырза сен едің,

Батыр Орақ мен едім,

Басымыз бастас тең едім.

Көптен бері бір істі

Ойыма алып жүр едім.

Күрең атты маған бер,

Дос болайын деп едім.

Менен де ал керегің,

Кәдірімді білет деп,

Көп і�інде тіледім.

3870

3880

156

БАТыРлАР  ЖыРы

156

157

ұлықсат етсең атыңа,

Құтты болсын айттырып,

Бұл қалай, мырза, мінемін?

                  

Сонда Мүскенің Ораққа қайырған жауабы:

—Мырза деп мақтайсың,

Жана бізді батыр деп.

Батыр аңқау болады,

Бірақ сізде ақыл көп.

Керегіңді ал дейсің,

Өз ойыңа мақұл деп.

Атымды беріп астымда,

Мал алам ба ақым деп?

Жарамайды мұндай еп,

Достығыңнан қа�паймын,

Беретұғын атым жоқ.

                  

Сонда Орақтың айтқаны:

—Ер дедің бе, а, мырза,

Ат сұраған кеңесім.

Мырза екенің бекер ме,

Мейманға берген көбесін.

Батырым деп сені мен 

Сөздің жөнін айтамын.

Болмаса жоқ егесім.

Достығыма бермесең,

Саудасына берерсің.

Сегіз жүз бие берермін,

І�інде бар құлыны

Еміп жүрген енесін.

Атыңа сат, а, мырза,

Бұл саудама не дейсің?

                 

Сонда Мұсекенің жауабы:

—Мен атымды сатпаймын,

Сатамын деп айтпаймын.

3890

3900

3910

156

156

157

ОРАҚ – МАМАй

Көбейтіп малды бақпаймын,

Байып үйде жатпаймын.

Керегі жоқ жылқыңның,

Талайын бақтым �іркіннің. 

«Атын сатып байыды» деп,

Астында қалман күлкінің.

Он алты жүз жылқыға

Тел жалмаған күреңнің

Сипатпаймын бір түгін.

                 

Сонда Орақтың айтқаны:

Телжалмаған күреңді

Мінесің де жүресің.

Сұраған досқа бермейсің,

Берместі қайдан білесің.

Сат десе жана сатпайсың,

Құр атыңды мақтайсың,

Атпенен пайда таппайсың.

Білдір�і маған жөніңді,

Қай сапарға �егесің?

                  

Сонда Мұсекеден:

—Не дейсің, жаным ау, Орақ,

Олай демей тілің тарт!

Мен де өзіңдей асылзат, 

Кәдірін біліп жұмсаса,

Әркімге де керек тұлпар ат.

Мені де білед, ау, Орақ,

Сені білген бөтен-жат.

Барасын деп қаяққа,

Кекетіп, Орақ, өй деме,

Олайын�а сөйлеме.

Олай десең, өй десең,

Олайын�а сөйлесең,

Сенің мына сөзіңе 

Тоқсан тоғай толғанса,

Он сан ноғай қозғалар.

3920

3930

3940

3950

158

БАТыРлАР  ЖыРы

158

159

Он сан ноғай қозғалса,

Сенің бұл жерің бұлғанар

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: