Пән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы
жүктеу/скачать 0,59 Mb.
|
| 9-тақырып М.Жұмабаев
Жоспар 1.Мағжан романтизмі 2. Мағжан поэмалары Мағжан романтизмi дегенде, оның үлкейту, әсiрелеуi поэзияға тән шарттылыққа негiзделгенiн, сол арқылы ақын стилiне де тән екенiн қайталап айтқымыз келедi. 1914 жылғы «Жер жүзiн топан басса екен» өлеңi – бұған дәлел. Жер жүзiн топан басса екен! Асқар таудан асса екен! Таудай толқын құтырып, Улы көбiк шашса екен! Басса екен топан жер жүзiн! Жапса екен көбiк Күн көзiн! Жанды-жансыз жоқ болып, Қалсам жалғыз бiр өзiм! Жан иесi тыншықса, Үн иесi тұншықса, Қараңғы жердiң көгiне Күн болып сонда мен шықсам! Қандай ойын салар ем! Жалынмен бәрiн жалар ем! Шетсiз-шексiз дүниеде Жалғыз өзiм қалар ем! Заулаған от – жалғыз жан Жер мiнездi жоқ адам. Заулап тұрған отымнан, Жаратар ем жаңа адам! Поэзияны сөзбе-сөз түсiндiрумен шектелiп, бiржақты кетуден арылсақ, ақынның жер жүзiн топан су басып, жалғыз қалуды шындап тiлеп тұрмағаны анық. «Заулап тұрған отымнан // Жаратар ем жаңа адам» – деген лирикалық қаhарман ниетi мұңарасымен қарасақ та, күрескердiң өзгерic, жаңалыққа деген құштарлығын ашуға арналып жазылған өлең екенiн ұға бастаймыз. Лирикалық қаhарман құдiреттiлiгi сонда: жер жүзiн басқан топанның, биiктегенi cондай, асқар таудан (жай тау да емес) асуын тiлейдi. Таудай толқынның құтырып улы көбiк шашуы бұл үрейлi көрiнicтi ұлғайта бередi. Ол аз десеңiз, толқын шашқан улы көбiктiң күн көзiн жабуы да сендiредi. Мiне, осы кереметтерге тәнтi етуден кейiн барып, лирикалық қаhарманның түпке сақтаған мақсаты, күн болу, сол арқылы өзгерiс жасау талабы жота көрсетедi. Cөйтiп, керемет көрiнiстер: жер жүзiн топан басуы, күннiң ойын салуы т.б. шартты үлкейтулер септесе келе өлең идеясын неғұрлым әсерлi жеткiзудi негiздеген. Осы тұста Мағжан өлеңдерiндегi қайғы-мұң мәселесiне де арнайы көңiл бөлгiмiз келедi. Расында да социализм заманында бiзде бақытсыздық болуы мүмкiн емес, совет адамдары әрқашан да бақытты деген теорияны бiр кезде ту етiп көтерсек, ендi-ендi ғана оның өмiр күрделiлiгiн ескермеуден туған бiржақты, үстiрт екенiн мойындай бастадық. Күн бар жерде көлеңке болатыны тәрiздi, қуаныш бар жерде қайғы да жоғалып кете қалмайтынын, тiптi қапалана бiлмеген адамның шаттықты бағалауда да кенже қала берерiн бағымдай бастадық. Бұл зерделеу шындық ауқымдылығын, cоған сай адам сезiмi cан қырлылығын, оған тек масайрау биiгiмен қарау жетiмсiздiгiн түсiнуге әкелдi. Демек С. Cейфуллин, I. Жансүгiров, C. Мұқанов тәрiздi әрiптестерi өмiрдiң күнгей жағын көбiрек қызықтаса, назарсыз, жоқтаусыз қалып бара жатқан көлеңке тұсқа М. Жұмабаев көбiрек үңiлсе, мұның бәрi ақындардың бiрiндегi жоқты екiншiлерi толықтыруға ұмтылуы деп түсiнген жөн. Cөз жоқ, басқалар аз ескерген мұң – шерге бет бұрған Мағжан оны өзiнше биiктетiп, шарықтатса, ол да өмiрдiң қат-қабат сырын жан-жақты ашу талабына бағындырылған деп санаймыз. Мәселен, «Менi де, өлiм, әлдиле» өлеңiнiң алғашқы шумағында-ақ қасiреттiң жоталанған түрi отау тiккен: Қажыдым ендi, күш бiттi, Көңiлсiз, cалқын, күн бұлтты. Жел бұйығып тербелген, Әлдекiмнiң өлгенiн, Оны қалай көмгенiн Әңгiме ғып күңiренген. Жел, күңiренбе, жасың тый, Өлiм күйi – тәттi күй. Балқиды жаным бұл күйге. Менi де, өлiм, әлдиле, Әлдиле, өлiм, әлдиле!.. Осы шумақтағы: «Қажыдым ендi күш бiттi», – дегенiне қарап, лирикалық қаhарманның шынында қуаты сарқылған, әлсiз, боркемiк екен деп сөзбе-сөз түсiндiрмеймiз. Бұлайша айту арпалыстың соншалық ауырлығын көзге ұру үшiн қызмет етiп отыр. Әйтпесе, лирикалық қаhарманның күрестi дiттейтiнi өлеңнiң өн бойынан байқалып отырады. Демек әрi таусылдым деп, тағдырға мойын сұну, тiптi, балқу; әрi өктем күш иелерiнiң соншалық тiзе батыруын көрсету-алмасып отыруы – айқас қаталдығын да, қол қусыру мүмкiн еместiгiн де қатар өрбiтедi. Бiз лирикалық қаhарманның қандай зобалаңға ұшырағанын (түрмеге түстi ме, жазғандары шықпай жатыр ма, әлде халық басына төнген ашаршылыққа ашынды ма) нақты көрмеймiз.Cебебi ақын лирикалық қаhарманның белгiлi бiр жағдайда қалай шайқасқанын тәптiштеуден саналы түрде аулақтай отырып, тек бiр дәуiрге емес, бар заманға қажет күрескерлiктi ту етiп ұстаған. Демек лирикалық қаhарманның тек белгiлi бiр шақтағы нақты бiр шырғаланға қарсы ұмтылысын емес, әр дәуiрде әр сипатта тууы мүмкiн дүрбелең атаулыға дайындалған қарсылық сезiмiн жар ету, мiне, Мағжан көздегенi – осы. Cондықтан да жоғарыда келтiрiлген бастапқы шумақта кiм көз жұмғаны белгiсiз («әлдекiмнiң өлгенiн»), оған күйзелушi де белгiлi бiр адам емес, жел ғана. Оның есесiне өлiмнiң «тәттi күй» екенiн, оған жаны балқитынын паш ету, өлiмге «әлдиле» деп тiлек ету осы шығармадағы бар шумақтың cоңғы тармақтарында ылғи қайталанып берiлiп отырады. Әйтсе де қанша тiзбектелсе де, бұл апатқа бас июдi ығыстырарлық көрiнiстер қоса өрiлуi өлеңде қарама-қарсы сезiм сайысының шынайы да сәттi өрiстеуiне жағдай жасайды1. «Батыр Баян» поэмасының жазылуына байланысты Ш.Елеукенов мынадай орынды пікір айтады: Шоқан жазбаларында Абылай ханның қол жинап, Баяндармен бірге аттанғаны туралы дерек бар. Мүмкін, Мағжан Шоқанның осы жазбасын оқыған болар, Шоқан «Исторические предания о батырах ХҮШ века» деген очерк жазды, солардың деректерін пайдаланған болар деген пікір айтады. Мүмкін. Тарихи очерк атап отырған осы еңбегін Шоқан аңыз деп атаған ғой. Онда қалмақтар ақ киіз үй береміз деп шақырғанда Баян ханның бармағанын қалаған. Хан тыңдамаған. Шоқан Баян қалмақтарды қуды, жете алмады, кейін қайтқанда жолда әскері де, өзі де қалмақтар улап кеткен судан өлді дейді. Мағжан бұларды шығармашылықпен біраз өзгерте пайдаланған. Тек Шоқанда Ноян деген бала батыр аталмайды. Ондай адам, шындығында, болған емес. Ол – ақынның қоспасы. Дегенмен, мұның түбінде де ақиқат жылты бар. Баянның ағайындарының бірі Сары дегеннің Қыстаубай деген баласы қалмақтың Лағыл деген қызымен қашып кеткенде әкесі қуып жетіп өлтіруге Баянды жұмсайды. Алайда Баян екі жасты өлтірмейді, киімдерін қозы қанына малып алып келеді. Сонда осы аңыздар негізінде Ноян Мағжан қиялынан туған. жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|