Совет молодых ученых инновационное развитие и востребованность науки в современном казахстане

144
Резюме
Данная статья является аналитическим обзором в области основных теорий лидерства. Несмо-
тря  на  их  многочисленность,  решение  ряда  практических  задач,  связанных  с  данным  социально-
психологическим явлением, остается незавершенным.
The summary
Given clause is the state-of-the-art review in the field of the basic theories of leadership. Despite of their 
large  number,  the  decision  of  some  the  practical  problems  connected  to  the  given  social  –  psychological 
phenomenon, remains uncompleted.
Ниязова Г.Ж., кандидат педагогических наук, 
Шукенова Г.А., старший преподаватель
Международный казахско-турецкий университет имени Х.А.Ясави
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ КОМПЬюТЕРНОГО КОНТРОЛя ЗНАНИЙ 
СТУДЕНТОВ
«…Мы  должны  добиваться  предоставления  качественных  услуг  образования 
по всей стране на уровне мировых стандартов…» [1]. Информатизация образования 
представляет собой область научно-практической деятельности человека, направ-
ленной на применение технологий и средств сбора, хранения, обработки и распро-
странения информации, обеспечивающее систематизацию имеющихся и формиро-
вание новых знаний в сфере образования для достижения психолого-педагогических 
целей обучения и воспитания [2].
Нельзя забывать, что внедрение в процесс обучения информационных и ком-
муникативных технологий, обновление педагогических средств образования, выра-
ботка у выпускников таких качеств как коммуникативность, творчество, критиче-
ский анализ, мобильность и т.д. требует высокой компетентности от преподавате-
лей вуза.
Появление современных средств коммуникаций, новых способов обработки ин-
формации повлияло на задачи, стоящие перед обществом, что в свою очеред приве-
ло и к изменению целей образования. В настоящее время деятельность большинства 
членов общества в их профессиональной области во многом зависит от эффектив-
ности использования современных средств обработки информации и коммуника-
ции. Поэтому одной из важнейших черт современного образования является овла-
дение  новыми  информационно-коммуникационными  технологиями,  независимо 
от предметной деятельности.
Современные  информационные  и  коммуникационные  технологии  обладают 
уникальными дидактическими возможностями. Перечислим лишь те из них, кото-
рые уже используются в практике педагогической работы. ИКТ позволяют:
 
– представлять обучаемому информацию в различной форме: текст, графика, 
аудио, видео, анимация и т.д.;
 
– контролировать временные параметры урока для каждого обучаемого;
 
– выдавать большой объем информации по частям, поэтому изучаемый мате-
риал усваивается легче, чем материал с учебников и статей;
 
– активизировать процессы восприятия, мышления, воображения и памяти;
 
– мобилизовать внимание обучаемого;

145
 
– значительно снижать временные затраты преподавателя на контроль норма-
тивных знаний;
 
– быть точным и объективным в оценке знаний;
 
– печатать, воспроизводить и комментировать информацию;
 
– выходить в мировое информационное сообщество;
 
– использовать мировые информационные ресурсы в учебных целях.
Слово «тест» английского происхождения и на языке оригинала означает «ис-
пытание»,  «проверка».  Тест  обученности  –  это  совокупность  заданий,  с  ориенти-
рованных  на  определение  (измерение)  уровня  (степени)  усвоения  определенных 
аспектов (частей) содержания обучения.
По мнению многих авторов, занимающихся проблемами контроля знаний, уме-
ний  и  навыков  обучаемых  (Аванесов  В.С,  Басова  Н.В.,  Беспалько  В.П.,  Шамова 
Т.И., Чернова Ю.К. и др.), на сегодняшний день именно тестовый контроль ближе 
всего соответствует всем требованиям, предъявляемым к педагогическому контро-
лю, основными из которых являются: действенность, надежность, эффективность.
Действенность  (валидность,  показательность)  теста  подразумевает  полноту  и 
пропорциональность  представления  всех  элементов  изучаемой  дисциплины.  Чет-
кая и ясная постановка вопроса в пределах освоенных знаний – неотъемлемое усло-
вие действенного теста.
Надежность теста  зависит от сложности их выполнения, которая определяет-
ся по количеству правильных и неправильных ответов на тестовые вопросы. Наи-
большую практическую ценность имеют задания, на которые правильно отвечают 
45-80% обучаемых.
Эффективность теста – получение результатов контроля с минимальными за-
тратами (временными, материальными, техническими, эмоциональными и др.).
По временному признаку тестовые задания подразделяются на текущий контроль 
знаний  и  умений,  тематический  и  итоговый  контроль.  Текущий  контроль  необхо-
дим для диагностирования хода образовательного процесса, сопоставления реально 
достигнутых на отдельных этапах результатов с запланированными, целью данного 
вида контроля является также своевременное определение пробелов в усвоении ма-
териала, стимулирование учебно-познавательной деятельности студентов.  Темати-
ческий контроль направлен не только на проверку усвоения  отдельных элементов, 
но и на понимание системы, объединяющей эти элементы. Итоговый контроль  осу-
ществляется на зачете и экзамене, его целью является обобщение и систематизация 
всего пройденного материала.
В  зависимости  от  степени  усвоения  учебного  материала  различают  тесты  трёх 
уровней: уровень узнавания, представления; уровень репродуктивного воспроизведения; 
уровень продуктивного воспроизведения (применение полученных знаний и умений в 
нестандартных условиях). Тесты 1-го уровня можно разделить на следующие кате-
гории: опознания, различения, классификации. Категории тестов 2-го уровня: под-
становка, конструирование, типовая задача. Тесты третьего уровня содержат в себе 
нетиповые задачи, требующие применения эвристической деятельности [3].
Правильно составленные тесты обученности должны удовлетворять ряду требо-
ваний. Они должны быть: 
 
– относительно краткосрочными, т.е. не требовать больших затрат времени; 
 
– однозначными, т.е. не допускать произвольного толкования тестового зада-
ния; 
 
– правильными,  т.е.  исключать  возможность  формулирования  многозначных 
ответов; 

146
 
– относительно краткими, требующими сжатых ответов; 
 
– информационными, т.е. такими, которые обеспечивают возможность соот-
несения количественной оценки за выполнение теста с порядковой или даже интер-
вальной шкалой измерений; 
 
– удобными, т.е. пригодными для быстрой математической обработки резуль-
татов; 
 
– стандартными, т.е. пригодными для широкого практического использования 
– измерения уровня обученности возможно более широких контингентов обучае-
мых, овладевающих одинаковым объемом знаний на одном и том же уровне обуче-
ния. 
Если в основу классификации тестов положить различные аспекты (компонен-
ты) развития и формирования человеческих качеств, то она будет выглядеть следу-
ющим образом:
1. Тесты общих умственных способностей, умственного развития.
2. Тесты специальных способностей в различных областях деятельности.
3. Тесты обученности, успеваемости, академических достижений.
4. Тесты для определения отдельных качеств (черт) личности (памяти, мышле-
ния, характера и др.).
5. Тесты для определения уровня воспитанности (сформированности общечело-
веческих, нравственных, социальных и других качеств).
Применение тех или иных тестов будет наиболее успешным и обеспечит надеж-
ные выводы лишь при условии правильного их сочетания со всеми другими группа-
ми тестов. Поэтому тестовые испытания всегда имеют комплексный характер. де-
лать общие выводы, например, об уровне развития обучаемых на основе примене-
ния лишь тестов обученности было бы непростительной ошибкой, когда ставится 
задача диагностирования обученности в связи с достижениями и развитием лично-
сти, нужно применять соответствующие виды тестовых заданий и предписанные им 
методики измерения, не забывая о локальном характере диагностирования [4].
Основной целью современного образования является построение и всесторон-
нее развитие обучаемого, при этом он должен уметь применить свои знания на прак-
тике.  Для  достижения  этой  цели  в  обучающем  процессе  применяются  различные 
технические  средства  и  методики  преподавания.  Современные  информационные 
технологии являются наиболее эффективным средством для достижения этой цели.
Широкое применение в современном образовании получили компьютерные те-
стовые системы, в основном направленные на проверку и оценку знаний обучае-
мых. Как правило, такие системы используют тесты, которые состоят из простого 
перечня вопросов, составленных по той или иной теме учебного материала и спи-
ска ответов на них. Этот способ тестирования является примитивным, но достаточ-
но эффективным при поверхностной проверке знания учебного материала. Такие 
тесты используются еще со времен, когда информационные технологии не привле-
кались в образовательный процесс. 
Бурное развитие информационных технологий позволяет отойти от этой мето-
дики тестирования в сторону более сложных. Это позволяет расширить цели и зада-
чи компьютерного тестирования от диагностики в обучении до развития различных 
личностных качеств обучаемого.
Сегодня  компьютерное  тестирование  обладает  неоспоримым  преимуществом 
перед  традиционным  тестированием.  Оно  отличается  высокой  оперативностью, 
производительностью  процесса  тестирования  и  объективностью  результатов  кон-
троля знаний, а также адаптацией содержания и сложности тестовых вопросов уров-
ню знаний обучаемых, возможностью самоконтроля.

147
В  отличие  от  бланковых  систем  тестирования,  компьютерные  тесты  позволя-
ют использовать сложные методы контроля оценки знаний учащихся, снизить фи-
нансовые и временные затраты при проведении тестирования, применить в тестах 
мультимедийные задания, а так же повысить открытость процесса тестирования [5]. 
Но наряду с достоинствами, у компьютерных тестов есть и свои недостатки: повы-
шается вероятность случайного выбора ответа, понижается внимание на оформле-
ние решения, теряется логика рассуждения, теряется информация о процессе вы-
полнения отдельных заданий учащимися [6].
Возможности  ИКТ  как  инстру мента  деятельности  человека  и  принципиально 
нового средства обу чения приводит к появлению новых методов, средств, органи-
зационных форм контроля и более интенсивному их внедрению в учебный процесс. 
Контролирующие  задания  по  информатическим  дисциплинам,  реализуемые  с 
помощью икт могут быть направлены на выявление следующих знаний у студентов: 
— знаний определений, фундаментальных понятий курса, раздела, темы (моду-
ля), представлений об объеме и содержании понятий; 
— знаний о прикладном (практическом) применении определений; 
— знаний правил, алгоритмов, законов, формул; 
— знаний, связанных с решением задач по теме; 
—  знаний  фактов,  основных  положений,  принципов,  практических  приложе-
ний. 
Контролирующие  задания  по  информатическим  дисциплинам,  реализуемые  с 
помощью ИКТ могут быть различного уровня сложности: 
— простые задания на узнавание; 
— задания на репродукцию; 
— задания, выполняемые по формуле, алгоритму, правилу, образцу; 
— задания проблемного характера (алгоритм для решения задачи заранее неиз-
вестен). 
Выделим преимущества использования ИКТ в процессе контроля знаний сту-
дентов: 
 
– обеспечить максимальную объективность контроля освоения учебного мате-
риала на требуемом уровне, включая и возможность самоконтроля обучаемого; 
 
– проводить  объективный  контроль  знаний  на  различных  этапах  обучения, 
включая контроль на каждом занятии (в частности, на лабораторных работах), ру-
бежный (блочный) контроль, семестровый контроль (зачеты, экзамены); 
 
– проводить практические занятия и контрольные работы по решению различ-
ных задач со случайным выбором вариантов заданий и практически равной 0 веро-
ятностью совпадения двух тестов; 
 
– формировать  тесты  на  бланках,  например,  при  проведении  вступительных 
или семестровых экзаменов; 
 
– формировать  комплексный  тест,  состоящий  из  заданного  количества  зада-
ний из любого другого теста, а также предъявлять задания обучаемому в случайном 
порядке; 
 
– разрабатывать тесты с большим количеством разнообразных заданий (до 70 
заданий в одном тесте) всех известных форм: открытые, закрытые (с выборочным 
ответом) , на соответствие и сконструировать (с конструируемым ответом), 
 
– корректировать любой кадр (задание) из ранее разработанных тестов, добав-
лять новые задания в существующие тесты, компоновать новые тесты из ранее соз-
данных. 

148
Список использованной литературы
1. Послания главы государства народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» от 28 фев-
раля 2007 года.
2.  Панюкова  С.  В.  Информационные  и  коммуникационные  технологии  в  личностно 
ориентированном обучении. – М.: ИОСО РАО, 1998. – 225 с.
3. Подласый И.П.   Педагогика : учебник / Подласый И.П. – М.: Высш. образование, 2008. – 540 
с.
4. Аванесов В.С. Современные методы обучения и контроля знаний. Владивосток: Дальрыбвтуз, 
1999. – 125 с.
5. Гершунский Б.С. Компьютеризация в сфере образования: Проблемы и перспективы. – М.: 
Педагогика, 1987. – 264 с.
6. Гулидов И.Н. Педагогический контроль и его обеспечение: Учебное пособие. – М.: ФОРУМ, 
2005. – 240 с.
Нұрсұлтан Қымбат
Қазақстан Республикасы Журналистер одағының мүшесі, 
Алматы қаласы
ПУБЛИЦИСТ МҰЗАФАР ӘЛІМБАЙ БІЛІМ БЕРУ МЕН ТӘРБИЕНІҢ 
ҚОҒАМДЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК БАҒЫТТАРЫ ХАҚЫНДА
Мұзафар  Әлімбай  –  публицистикалық  шығармалары  арқылы  қоғамның 
көкейкесті мәселелеріне дер кезінде үн қосып, пікір-ұсынысын білдіріп отыратын 
айтулы  публицист.  Оның  назарынан  ел  өмірінің  барлық  саласы  қалыс  қалмайды. 
Публицистикалық еңбектерінен заманауи оқиғаларға, қоғамдық құбылыстарға де-
ген  азаматтық  көзқарасын  аңғарамыз.  Публицист  әлеуметтік  мәселелерді  батыл 
көтеріп, өткір де айқын ой қозғайды, өмір шындығын шымыр суреттейді, уақыт сы-
рын  ойлы  өрнектермен  әсерлі  жеткізеді.  «Публицистиканың  өмірдің  әлеуметтік, 
экономикалық,  өндірістік,  ғылыми  және  басқа  да  рухани  құбылыстарын,  өмір 
фактілерін  өзіне  арқау  ететінін»  [1,  375]  ескерер  болсақ,  публицист  жазбалары  ел 
көкейінде  жүрген,  жұртшылықты  толқытып-толғандыратын  өзекті  мәселелерден 
туындап  отыратынын  пайымдаймыз.  Оның  публицистикасының  тақырыптық 
ауқымы өте кең.
«Публицистикада  тақырыпты  таңдау  шығармашылық  жемісіне  тікелей  әсер 
етеді.  Шығарманың  сәтті  не  сәтсіз  болуы,  оны  оқырманның  оқу,  оқымауы  да  сол 
тақырыпты таңдаудан бастау алады», – деп тұжырымдайды ғалым Бауыржан Жақып. 
[2, 225]. Мұзафар Әлімбайдың публицистикалық туындылары да – келелі тақырыпты 
оңтайлы таңдап, таңдаған тақырыбын терең зерттеуінің, соған қатысты дәйектерді ой 
елегінен шебер екшеп пайдалануының жемісі. Қаламгердің журналистік-қоғамдық 
қызметінде де, шығармашылығында да баса назар аударып, үздіксіз қалам тербеп, 
«иемденген» тақырыбы – ұрпақ тәрбиесі. Публицист бұл тақырыпта түтінін үзбестен 
көптеген  мақала,  очерк,  эссе,  зерттеулер  жазды.  Тәрбие  туралы  еңбектерінен 
қаламгердің  ұлт  болашағына  алаңдаушылығы,  ел  мүддесін  бәрінен  де  жоғары 
қоятын  перзенттік  адалдығы,  ұлтына  деген  кіршіксіз  сүйіспеншілігі  сезіледі.  Пу-
блицист ұзақ жылдар бойы баспасөз арқылы да, жүзбе-жүз кездесулер үстінде де ата-
ана, педагогтардың, балалардың зердесіне толғамды пікір-ұсыныстарын ұялатумен 
келеді.  Мектептерде,  жоғарғы  оқу  орындарында  өткен  пікірталастарға,  сырласу 
кештеріне, кездесулерге де әр жылдарда сан мәрте қатысқан-ды. «Қазақ радиосы-

149
нан»  тәрбие  мәселелерін  жан-жақты  қозғаған  дәрістер  оқығаны  да  мәлім.  Бұл  ту-
ралы М. Әлімбайдың өзі де: «...Қазақ радиосының қолқа салуымен ата
-аналар үшін 
лекция оқи бастадым. Бұған негізгі мәйек
-қор болушы менің өмір тәжірибем шығар. 
Іле бұл сырласулар «Қазақстан мұғалімі» газеті мен «Қазақстан мектебі» журналын-
да жеке-жеке жарияланды», – дейді [3, 3]. Бала тәрбиесі әрбір ата-ананы толғантар 
көкейкесті мәселе болғандықтан, баспасөз бетінде «Тәрбие туралы әңгімелер» де-
ген  тақырыппен  жарияланған  туынды  легі  жұртшылықтың  назарын  бірден  ау-
дарады.  Бұл  –  автордың  әлеуметпен,  үлкендермен,  барша  жастармен  ақтарыла 
сырласуы,  ой  бөлісуі.  Барынша  қарапайым,  жатық  сөздермен  өрілген  әңгімелер 
желісінде автордың өз пікірін оқырман санасына ықтиярсыз таңу, ақылдымсу райы 
аңғарылмайды. Ақыл-кеңесін де нақты мысалдармен әдіптеп, үлгі-тағылым негізінде, 
тігісін жатқыза жеткізеді. Түрпідей тимейтін, салиқалы, жанашыр сынымен ойлан-
тады. Адами қасиеттердің тереңіне бойлауға шақырады. Еңбектің педагогтарға, ата-
аналарға  тигізер  көмегінен  де  бөлек,  баланың  жеке  тұлға  ретінде  қалыптасуына, 
өзіне  деген  ішкі  сенімін  қалыптастыруына  көмектесер  пәрменді  ықпалы  бар.  Ту-
ынды  мазмұнын  жасөспірімдер  ата-әжесінің  маңдайынан  сипай  отырып  айтқан 
кеңесіндей  жылыұшырай  көкейіне  түйері  де  анық.  Байсалды,  терең  тұжырымдар, 
салиқалы  толғамдар  автордың  тәрбие  жүйесін,  бала  психологиясының  нәзік 
қалтарыстарын  сергек  сезіммен  таразылайтынын  аңғартады.  Ұрпақ  тәрбиесіндегі 
үлкендер жауапкершілігін бір кісідей сезінетіндігі, ұлт болашағына алаңдаушылығы 
айқын  көрінеді. 
Тәрбие  жүйесінің 
қалтарыс-қырларын  тарқата  саралауға  ден 
қояты
н 
публицист халықтық
 педа
гогиканы өз ойының 
алтын қазығы етіп ұстанады. 
«Халықтық 
педагогиканың  негізгі  түйіні 
–
 
еңбек  тәрбиесі 
және  өндірістік 
білім, 
дағды 
шеберліктері ұрпақтан-ұрпаққа 
қалдыру» [3, 50] болса, 
қаламгердің оның 
ба-
стауы ретінде 
ата
-ана тағылымы 
мен мұғалімдер 
рөліне ерекше тоқталуында үлкен 
мән бар. Ә
ке-шеше 
бойында ұлттық сипат болмаса, 
елінің әдебиет, мәдениетінен х
а-
бары саяздығымен қоса
, 
салт
-дәстүрден
 
алшақтап кеткенсе, ұлт 
мерейін 
үстемдетіп, 
ел қажетіне жарар азамат тә
рбиелеп ш
ыға ала ма? Мұзафар Әлімбайдың баса 
көңіл 
бөлетіні де осы. Оның 
бала тәрбиесінде ата-аналарға қоятын басты талабы – үйрету. 
Оңды тәрбиемен, әр нәрсенің мәнін ыждаһаттылықпен үйрете білгендік бала өмірін 
кемелдендірмек, келешекте арқалы азамат болуына зор септігін тигізбек.
Мұзафар Әлімбай бала тәрбиесі, жастар болашағына бағыт-бағдар беріп, маңызы 
қай-қашанда  актуальды  мәселеге  республикалық  деңгейде  молынан  ықпал  етті 
десек,  артық  айтқандық  емес. 
Публицистің  түсінікке    жеңіл    тиетін,  қарапайым  
тілмен 
жазылған 
тәрбие туралы 
еңбектерінен жеткіншектердің өзін
-
өзі тәрбиелеуі 
тұрғысында табар кеңестер көп. 
Публицист 
бала тәрбиесіне қатысты ұсақ 
детальдарға 
дейін үлкен м
ән беріп, 
астарынан келешектегі 
себеп-
салдарын 
дөп басып, 
болжай 
біледі
.
Әлімбайдың  тәрбие  туралы  пайымдауларында  заман  үрдісі,  уақыттың  мәні, 
сыры  туралы  толғаныстары  тақырыппен  ортақтаса  жүреді.  Публицист  заманның 
күрделі  әлеуметтік  мәселелерін,  дәуірдің  басты  міндеттерін  қозғайды,  олардың 
ұрпақ  тәрбиесіне  тигізер  ықпалын,  қатысты  тұстарын  саралайды.  Әрбір  бала  өсе 
келе қоғамның толыққанды мүшесі болып, Отанымызға мысқалдай болса да пай-
дасын  тигізуі  үшін  тәрбиенің  жан-жақты  болуы  керектігіне  көңіл  аудартады. 
Қаламгердің «Халық – ғажап тәлімгер» [4] атты еңбегіндегі ойлар легін сараптасақ, 
тәрбие сатысы мынадай болса, құба-құп: баланы өнер-білімге бейімдей тәрбиелеу; 
ата-ананы  қадірлеуге,  құрметтеуге  тәрбиелеу;  жасөспірімнің  өзі-өзі  баулуына, 
бойындағы қабілетті ашуға, өнегеліден үйренуге тәрбиелеу; сөз сөйлеу мәдениетіне, 
көрегенділікке  тәрбиелеу;  татулыққа,  жарастыққа,  ынтымақтастыққа  тәрбиелеу; 

150
имандылыққа,  адамгершілікке  тәрбиелеу;  халқына  адал  қызмет  етуге,  ата-бабалар 
мирасын қадір тұтуға, мұрасын жалғастырушылыққа тәрбиелеу; отбасылық өмірге, 
алдыңғы буынның тірлік тәжірибесін сабақтастыруға тәрбиелеу. Тәрбие жүйесінде 
кететін  олқылықтарды  нақты  мысалдармен,  өмірден  алынған  деректермен 
дәлелдей отырып, соның негізінде келелі ой қорытады. Фактілерді, болған жайттар-
ды қарама-қарсы қойып, салыстыра талдаумен өз көзқарасын, ішкі сезім-түйсігін 
айқындап, логикалық жүйе арқылы пікіріне шүбәсіз сендіреді. Тәрбие жүйесіндегі 
қоғамдық  салғырттық-селсоқтықты,  кемшіліктерді  жан-жақты  талдап  беретін  пу-
блицист одан арылу жолдарын да айқындап беруімен санада серпіліс туғызады.
«Білімге  ақыл  серік  болса»  [5]  мақаласында  автор  қазақ  мінезіндегі 
еліктегіштіктің  талай  дәстүр-салтымызды  өмірден  ығыстыра  бастағанына 
алаңдаушылық  білдіреді:  «Еуропаның  ессіз  еркіндігіне  еңсесін  иген  қыздарымыз 
ұлттық тәлім-тәрбиеден жырақ өсті... Қыздарымыздың біраз бөлегі қазақ халқының 
ибалылық,  сыпайыгершілік,  биязылық,  мінезділігінен  ауытқып,  дөкірліктен  ба-
стап,  жезөкшелікке  дейінгі  аралықтағы  оңбағандықтан  тайынбайтын  болды-ау, 
бұзықтықтың бұйдасына жетектеліп жүр...» Иә, қадым заманнан қазақи рухтан өзек 
тартқан қыз бала тәрбиесі қай тұсынан ақсай бастады? Қазақ қызының ой-санасына 
батпандап  сіңген  жаман  әдеттерден  арылтудың  жолы  бар  ма?  Осындай  сұрақтар 
туындағанда,  М.Әлімбай  Ақан  сері  Қорамсаұлының  достық,  өнерге  талпыныс, 
мейірімділік,  адал  жарға  деген  махаббат  тұрғысындағы  философиялық  өлеңдеріне 
дендей еніп, сол арқылы өткен мен бүгінгі қоғам көріністерін сабақтастыра талдай-
ды. 
«Адамның біліміне ақыл серік, 
Ақыл – кен таусылмайтын жанға көрік». 
Ақан серінің осы тектес философиялық сарындағы жырларын өз ойымен тығыз 
қабыстыра отырып, жастар бойынан адами-асыл қасиеттердің жиынтығын іздейді. 
Ал адами қасиеттердің бір-бірімен сабақтас, тамырлас келетіні белгілі ғой. «Қазіргі 
жастарымызда  білім  десең,  білім  жетерлік  –  дипломдары  қалталарында,  ақылға 
да кенде болмас. Талайына жетіспейтіні – тек имандылық пен адамгершілік...», – 
дейді. «Дін – апиын» деп, кеңестік қитұрқы саясатпен сананы улаған заман да та-
рих көшіне ілесіп, келмеске кетті, тек имандылық қана адам жанын сәулелендірмек. 
«Бір мінез, әрі дана, дархан лебіз, 
Айнымас темір қазық уәдесі».
Ақан сері сипаттаған осындай қасиеттер бойынан табылған жігіт, оның үстіне 
асқан  ойшыл  болса,  мол  білімін  ел  игілігіне  жаратып,  жұртына  жанашырлық  та-
нытса,  нағыз  азамат  –  міне  сол.  Осы  қасиеттерге  кереғар,  жағымсыз  сипаттары-
мен  көрінетіндер  –  қарақан  басының  қамын  күйттеген,  қайырсыз,  жалтақтар  да 
табылатындығы қаламгерді қынжылтпай қоймайды. Қазақ жігіттері игі қасиеттерімен 
дүйім жұртты сүйсінтіп, ата дәстүрді ту қылып ұстаса, қыздарды қызғалдақтай аяла-
удан жаңылмаса, олар да қисық жолға түспес пе еді... Публицистің бастапқыда қыз 
бала  тәрбиесін  салмақтап  алып,  ер  азамат  қасиеттерімен  астастыра  саралауының 
мәні  де  осында  жатыр  екен.  Айналасынан  мейірім,  қайырым,  қоғамнан  жылулық 
көрмеген пенденің жүрегіне қатыгездік орнықпағанда қайтсін?! Өткен мен бүгінгіні 
салыстыра  отырып,  қазіргі  қоғамның  өрескелдіктеріне  жаны  күйеді:  «Қазақ  бала-
сы қандастарын, жақын-жамағайындарын қамқорсыз қалдырмаған. Қатігездік пен 
қайырымсыздық дегенді енді көре бастадық: туған анасын қаңғытып жіберуден тай-
ынбайтын  немесе  белі  бүгілген  бейшара  әкесін  қарттар  үйіне  тапсырып,  қарасын 
да  көрсетуден  шімірікпейтін  безбүйрек  ұл-қыздарды  тым  жиі  ұшырататын  болып 
барамыз-ау...» Әлеуметтік-моральдық мәселелерді тереңінен зерттеп, парасаттылық 

151
тұрғыдан  салмақтайтын  автордың  мақала  мазмұнынан  өрістеген:  «Жанашырлық 
–  жан-ділдің  имандылығы»,  «Көрегенділік  –  кісіліктің  бір  қыры  десек,  кісілік  – 
жақсылардың құжатындай» деген нақылдары да ой иірімдеріне үйіреді. 
Қаламгер «Білім және еңбек» журналындағы «Адам бойындағы асыл қасиеттер. 
Ол қандай?» тақырыбындағы пікірталасты «Жан сұлулығы жарқырай түссін» [6] деген 
мақаласымен қорытындылаған. Публицист диспут тақырыбының қомақтылығына 
тоқтала  келіп,  «асыл  қасиеттер  жайындағы  әңгіме  тұтас  өмір  жайындағы  әңгімеге 
ұласатындығын» алға тартады. Шындығында да, жалпы адамзаттың игі қасиеттерін 
сымға тартқандай тізіп шығу оңайға түспес еді. Баладан бастап ересектер бойындағы 
қасиеттер  бір-бірінен  ерекшеленіп  тұрары  хақ.  Сондықтан  да  педагог-публицист: 
«Абзал  өмір,  адамның  тірлік  бітімі,  мінезі  кілең  адамгершілік  қасиеттерден  тұруы 
тиіс»,  –  деген  оптимистік  көзқараспен  көңілдегі  идеал  адамның  бейнесін  сом-
дайды.  Жақсы  қасиеттер  жан  сұлулығынан  бастау  алса,  асыл  қасиеттердің  адам 
бойында  көрініс  табуының  қозғаушы  күші  –  еңбек  екенін  бағамдайды.  Асыл 
қасиеттің бір тармағы – қабілет. Автор адам қабілетінің халыққа қызмет етуі шарт 
екендігін баса айтып, жастардың мамандық таңдауда мүлт кетпеуін қалайды. Адам 
бойындағы  қабілет  жетілгенде  талант  оянады.  Ал  қабілет  талантқа  дем  беруші, 
оның жетілдірушісі, тәрбиешісі деп түсінген дұрыс. Егер қабілет өз деңгейіне жетіп, 
қарқын алмаса, талант көлеңкеде қалып, ел қазынасы, ұрпақтар еншісі дәрежесіне 
ешуақытта көтеріле алмайды. «Таланттың өнері – толассыз еңбектің қияметтей қиын 
жұмыстың жемісі» екенін ұғындырған қаламгер, таланттың еңбектен бастау алаты-
нын тағы да бір ойға сала кетеді. Таланттың сан қырлылығын, «ғылыми жұмыста, 
ұстаздық еңбекте, ұйымдастырушылықта, әскери тапқырлықта, көркем творчество-
да  талай  көрініс  табатынын»  айта  келіп,  өнер,  еңбек  адамдарының,  батырлардың 
өмірінен ғибратты мысалдар келтіруі арқылы шығарманың мазмұнын аша түскен. 
Еңбек  жолын  бастаған  талаптанушылар  алдарына  айқын  мақсат  қоюлары  тиіс. 
Мақсатсыз  қабілет  ашылып,  талант  игілігі  көпшілікке  қызмет  етпейді.  «Мақсаты 
неғұрлым  игі,  неғұрлым  биік  болса,  соғұрлым  талаптанушының  кезіккен  тосын 
тосқауылдарды жеңер жігері таси түседі». Тосын тосқауылдар – адамдар арасындағы 
қарым-қатынаста кездесетін құбылыстардың себеп-салдарынан туындайтын, адам 
жанына  кері  әсерін  тигізетін  теріс  пиғылдар.  Олар:  қастық,  арамдық,  жалғандық, 
опасыздық. Олардан жан дүниеңді оқшаулауға, іргеңді алыс ұстауға кеңес беретін, 
жөн айтып, жол сілтейтін ілім бар ма? «Адамгершілік тәлімін бәрінен де молырақ 
ұсынатын  –  көркем  әдебиет  пен  өнер»,  –  дейді  қаламгер.  –  Бұл  екеуі  сезім  мен 
жүректі тәрбиелейді, баулиды». Расында да, жас талаптанушылардың басым бөлігі 
көркем әдебиет оқымайтыны жасырын емес. Біршамасы халықтық өнерге ден қойып, 
қызықпайды. Ал қызығушылық жоқ жерде адам жаны марғаулана береді. Ал адам 
жанының қатігездікке бой ұра бастағанын қоғам дертіне балап жүрміз. Ұлттың идео-
логия бағытын дұрыс ұстанбау, сараламап-салмақтауға деген ниеттенсіздік тұрмыс-
тіршілікке кері әсерін тигізуде. Болашақ қоғам иелері – жастарды бұл тығырықтан 
алып шығар тәлімді жол – әдебиет пен өнер екеніне қаламгер шүбаланбайды. «Әдеби 
кітапты көбірек оқитын адамның жүрегі жұмсақ, әрі жігерлі келеді», – деп пікірін 
шегелей түседі. Дүние жүзі халықтарының мақал-мәтел, нақылдарын жинастырып, 
қазақ тілінде сөйлетуге бір кісідей атсалысып жүрген публицист осы толғанысында 
да жапон, татар халықтарының мақалдарын мазмұн мен мән бірлігінде жымдасты-
рып, қажетінше қолдана біледі. Терең тебіреніспен жазылған шығарма түйдектелген 
мәнді пікірлермен қоса, «Уақыт – ойсызға арзан, ойлыға – маржан», «Ұқыптының 
уақыты  мол»  тәрізді  нәрлі  байламдармен  шырайлана  түскен.  «Өрім  жас  өзін-өзі 
мүсіндесе...» деп аталған мақаласының бір өзінде де бірнеше толғамды нақылдарын 

152
кездестіреміз: «Білім алудан тәлім алудан қиынырақ», «Көп білсең де көптен артық 
білмейсің», «Бірдің ерлігі – мыңның үлгісі», «Әр адам – тәрбиеші», «Әдебиет пен 
өнер – жүректі тәрбиелейтін ұстаз», «Ар – ақылдың сақшысы». Ал «Біз әлі баламыз 
ба?» деген пікірталас сауалының тоқетер жауабы ретінде халық даналық келтіреді:
«Өшер елдің баласы
Жиырма бесінде «жаспын!» дер.
Өсер елдің баласы
Он  бесінде  «баспын!»  дер».  Он  бестегі  ұланды  бабаларымыз  азамат  санап, 
сенім  артқанын  нақтылап  алып,  жас  шамасына  қатысты  оқу  мен  тәрбиенің  ара 
қатынасын  былайша  сараптайды:  «Егер  оқу  өмір  шындығын,  дүниені  тануға 
себін  тигізсе,  тәрбие  сол  өмір  шындығына,  бүкіл  дүниеге  деген  белгілі  қарым-
қатынастарды қалыптастырады. Ендеше, білім алудан тәлім алу қиынырақ. Мінез-
құлық,  талғам,  қилы-қилы  құштарлықтар,  иланым  –  бұның  бәрі  табиғаттың  бізге 
берген  тарту-таралғысы  емес,  тәрбиенің  жемісі,  ортаның  ықпалы  әрі  адамның  өз 
қайратының арқасы. Бұл тұрғыдан алғанда, адамның өзін-өзі тәрбиелеуінде үлкен 
мән-мағына  бар.  Бұл,  жас  достар,  он  төрт  пен  он  жеті  жасар  бауырлар,  сендер-
ге де қатысты. Өмірді ұғыну, өкінішсіз өмір кешуді үйрену, қауым үшін қайрат жа-
сауды үйрену... анығырақ айтсақ, осыны үйрететін арнаулы универсал пән атымен 
жоқ. Бұл барша білімнің, біліктіліктің, бүкіл күш-жігеріңнің жиынтығы, солардың 
тоғысқан  тұсынан  барып  шығатын,  толас  таппас  ұзаққа  созылар  ғылым  болса  ке-
рек».  М.Әлімбай  оқырмандарының  жас  ерекшелікті  ескере  отырып,  жүйелі  түрде, 
орынды  талап  қояды:  Ең  бастысы,  адам  өзін-өзі  тәрбиелеуі  шарт.  Оның  адастыр-
мас сара жолы – жанашырлық танытуға, еңбек сүйгіштікке, елгезектікке, қоршаған 
ортаға сыни көзқарас қалыптастыруға, өнер-білімге құштарлыққа, қоғамшылдыққа 
– көптің қамын ойлауға ұмтылу. Білімде біржақтылыққа бой ұрмау, өзгенің еңбегін 
бағалау,  ұстазды  қадірлеу,  сыйлау.  «Сен  барлық  ғылымның  негізінен  хабардар, 
эстетикалық  тәлімге  қаныққан  азамат  болуға  ұмтылмасаң,  соңыра  ұтыласың» 
деп  жас  оқырманына  орынды  кеңес  берді.  Жеткіншек  мектепте  қабілетіне  қарай 
біліммен  сусындауы  тиіс  десек,  азамат  болып  қалыптасуына  басқа  да  фактор-
лар  әсер  ететінін  топшылайды.  Бала  оқуда  үздік  болуымен  бірге,  жастайынан 
еңбекке  төселмесе,  қоғамның  толыққанды  азаматы  бола  алмайтынын  айқындап, 
«Еңбексүйгіштік дейтін адамзат бойындағы ең ғажап дарынды ешкім де көзді ашып-
жұмғанша, әп-сәтте өрістете алмайды. Бұл – ұзақ процесс» деп еңбектің адамның 
жеке тұлға ретіндегі қалыптасу процесіндегі орнын ерекше бағалайды. Баласы білім 
алуға,  оқуға  талаптанып,  құлшыныс  танытса,  көптеген  ата-аналар  бірізділікке  са-
лынып, баланың оқуға деген қабілетінің ашыла түсуіне ғана бар ынтасын аударады. 
Ал бала тәрбиесі, ұлттық үрдіспен сабақтасқан тәрбие оқуға ынталандырудың аста-
рында, елеусіз қалса қалай болмақ? Ұлттық тәрбиемен сусындаған адам туған елінің 
қамын  жемей  тұрмайды,  ел  мүддесіне  құлай  берілері  де  анық.  Ал  дүбаралықпен 
есейгендер халқының ата салтына, әдебиетіне, тарихына, жалпы айтқанда, рухани 
құндылықтарына шекесінен қарайды, кісікиіктік танытады. Мұзафар Әлімбайдың 
талмай айтып жүретін халықтық педагогика, ұлттық тәрбиенің пәрменділігі, қуаты 
да осындайда байқалмақ. Ол ықылым заманнан бері қазақ қанына сіңген, тамырын 
тереңге тартқан рухани-мәдени құндылықтарымызды бала санасына қаршадайынан 
сіңіруді, жастарды бейімдеуді мақсат етіп қояды, тәрбиеге қатысты туындыларында 
үнемі алдыңғы кезекке шығарылатын мәселе де – осы. 
Мұзафар Әлімбай әлемі – өнеге-ғибраттың, кемел де көркем ойлардың жемісті 
дүниесі. Публицист шығармашылығының басты тақырыбы – адам. Басты мақсаты 
–  адам  тәрбиесі.  Оның  шығармашылығында  ешқашан  желісі  үзілмейтін,  қай 

153
тақырыпқа  қалам  тартпасын  және  туындыларының  үлкен-кішісіне  қарамастан 
бәрін  бір-біріне  жалғастырып,  шашау  шығармай  тұтастырып  тұратын  бір  ғанибет 
қасиет бар. Ол – ұрпақ болашағы жайлы толғаныс. 

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: