Бұл кітпақа қазақтың ұлы жауынгер ақыны Ма
жүктеу/скачать 18,36 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ
- МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА I. СТАТЬИ, ЭССЕ МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ
| Бұл кітпақа қазақтың ұлы жауынгер ақыны Ма- хамбет туралы автордың мақалалары мен эссе- лері, Б.М. Қарашинның Махамбет өлеңдерінің аудармасы, аудармаға берілген рецензиялар мен пікірлер, Махамбет шығармашылығына арналған БАҚ және Интернетте жарияланған басылымдар туралы библиографиялық ақпарат, сонымен қа- тар Б.М.Қарашиннің шығармашылығы мен өзі жайындағы деректер енді. Екі тілде құрастырылған бұл кітап оқырманына Махамбеттің шығармашылығы және қайраткер- лігі туралы толық мағлұмат берумен қатар, қазақ және орыс тілдерінен білімді кеңейтуге көмекте- седі. Сондықтан ұсынылып отырған кітап ғылы- ми-көркем шығарма шеңберінен шығып, ол тіл- тану, тарих, лингвистика, әдебиеттану, аударма теориясы мен тәжірибесі салаларындаы қосымша оқу құралы қызметін атқара алады. Сонымен бірге кітаптың жастар тәрбиесінде маңызы жоғары: патриоттық-отансүйгіштік рух- ты оятуға, олардың бойында қайсар мінезді қа- лыптастыруға, әділеттілікке және демократиялық көзқарастардың дамуына қызмет етеді. Кітап үлгісі электрондық оқулықтарды пайдала- нушылар арасында бүкіл әлемде кеңінен таралған iPad және Android тұғырнамаларымен біріктіріл- ген, яғни олар электрондық әдебиеттің барлық дерлік ридерлер типін тұтынушыларға қолжетімді етуге мүмкіндік жасайды. Аталған кітап тізбектеу арқылы жалпы қолжетімді әдеби серверлерде, танымал ақпараттық және әле- уметтік желілерде таратылады. Оқулықты жүктеп алу тегін. Аталған кітап Академик З.Қабдолов атындағы қордың «Қ@З@ҚШ@ С@ЙР@-201ң» жобасы бойынша «Теңізшевройл» ЖШС-нің қаржылай демеушілігі негізінде шығарылға. Ол қазақ тілін үйренуге ынталы көпшілік оқырманға арналған. Редакциялық коллегия: Г.К.Бельгер, М.М. Әуезов, Б. Қарашин Бас редактор, аудармашы және құрастурушы: Б. Қарашин Дизайн және верстка: И. Борзых; В книгу вошли статьи и эссе автора о личности, жизни и творчестве великого поэта и воина, пе- реводы Б.М. Карашина стихов М. Утемисова, рецензии, отзывы и отклики на его переводы, библиографическая информация о публикациях автора по творчеству Махамбета в СМИ и Интер- нете, а также сведения о творчестве и личности Б.М.Карашина. Двуязычная книга составлена таким образом, чтобы читатели наряду с изучением деяний и тво- рений самого Махамбета, могли сравнительным способом изучать одновременно и казахский, и русский языки. Поэтому данное произведение является не только и научным, и художественным трудом, но и до- полнительным учебным пособием по языкозна- нию, истории, лингвистике, литературоведению, практике и теории перевода. Оно также несёт огромный воспитательный за- ряд для молодёжи, её формирования и развития в духе героизма и патриотизма, интернационализма и демократизма. Формат книги совмещается с наиболее распро- страненными среди пользователей электронных книг во всём мире платформами iPad и Android, что делает ее доступной пользователям практиче- ски всех типов ридеров электронной литературы. Книга распространяется посредством выкладки на общедоступных литературных серверах, в по- пулярных информационных и социальных сетях. Скачивание книги бесплатное. Книга издана на спонсорские средства ТОО ТШО по проекту фонда имени академика Зейноллы Кабдолова «Қ@З@ҚШ@ С@ЙР@-2014». Она предназначена для широкого круга читателей, из- учающих казахский язык. Редакционная коллегия: Г.К. Бельгер, М.М. Ауэзов, Б. Карашин Главный редактор, переводчик и составитель книги: Бекет Карашин Дизан и верстка: И. Борзых; БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН 1 2 МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ I. МАҚАЛАЛАР. ЭССЕ Махамбет − қазақтың ұлы тарихи тұлғасы Сегіз қырлы, бір сырлы Махамбет Махамбет өлеңдері – бүтін туынды Махамбет поэзиясы дуниежузілік әдебиет әлемінде Махамбеттің рухани мұрасы Махамбет және Тәуелсіз Қазақстан II. МАХАМБЕТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ (Б. ҚАРАШИННІҢ АУДАРМАЛАРЫ) ТҮПНҰСҚА/ ОРИГИНАЛ Ереуіл атқа ер салмай Азамат ердің баласы Жалған дүние Беркініп садақ асынбай Арғымақ, сені сақтадым Арғымақтын баласы Орай да борай қар жауса Туған ұлдан не пайда? Еңселігім екі елі Мен едім Ұл туса Боз торғай Қарағай шаптым Менің атым Күмісті мылтық Біз ер едік Исатай деген ағам бар Кел, кетелік Есіл ер Жабығу Соғыс СТАТЬИ. ЭССЕ Махамбет – великая историческая личность ...................................8 Восьмигранно-филигранный Махамбет .........................................................30 Стихи Махамбета как целостное произведение ...........................44 Поэзия Махамбета в составе мировой литературы ......................................58 Наследие поэта ...............................................70 Махамбет и Независимый Казахстан ..........82 СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА (ПЕРЕВОДЫ БЕКЕТА КАРАШИНА) АУДАРМА/ ПЕРЕВОДЫ Гимн ..................................................................100 Сын азамата ...................................................100 Мнимый мир .....................................................102 Не согнув упругий лук ...................................102 Аргамак, тебя я холил ..................................104 Гордый отпрыск аргамака ...........................106 Снегом вьюга хоть закружит ........................106 Стоит ли лелеять сына? ...................... ... ....108 Славный воин Махамбет ....................... ..... ...108 Я, как тополь, был могуч .............................110 У кого вынослив конь .......................................110 Юркий жаворонок ........................................112 Я сосну рубил свирепо ...................................112 Мое имя ..........................................................114 Ружье из серебра ...........................................114 Были мы ...........................................................114 Ода Исатаю ....................................................116 Уа, Исе-еке ........................................................118 Горечь ................................................................118 Уныние ..............................................................120 Битва ................................................................120 БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН 3 Ақтабан Жақия Әрәйна Мұңайма Жайықтың бойы Ханның аты өшсін! Атадан қалған сауыт Бата Мұнар күн Әй, Махамбет! Аймақ көл Тарланым Арқаның қызыл изені Ақ сұңқар Қазанат Мінкен ер Айныман Күн болған Еріскендей ер болса Адыра қалған Нарын Нарында Міне алмаған алаға Нарыннан кеткен Біткен істің міні жоқ Жәңгірге айтқаны Әй, Шонты би! Алаулау Найзағаймын Асаумын Тілек Даусым аңқыған Ала ту Күн қайда? Қарт марал Біз неткен ер Қаршыға Қара нар Толғаныс Абөкен Қайда бар? Жалғыздық Алтын жақса Саз кешіп Қызғыш құс Арғымаққа оқ тиді Ісім кетті далаға Баймағамбетке Қақақулап шақырмай Алмас ем Ақсұңқардан туған Еменнің түбі сары бал Актабан ...........................................................124 Жакия ......................................................... .... ..124 Воин и аргамак ...............................................126 Без отчаяния, друзья! ....................................126 Акжаика берега ...............................................128 Стереть имя хана ..........................................128 Дедовская кольчуга ...........................................130 Благословение ......................................... ...... ...130 Смутный день .................................................130 Эй, дружище, Махамбет! .............................134 Окольцованное озерцо .....................................140 Мой герой .........................................................142 Полынное поле ........................................ .... ......144 Белый сокол ............................................ ... .....146 Казанат ...........................................................148 Бывалые мужчины ..........................................148 Непреклонный .................................................150 Было время .......................................................150 Откровение ......................................................152 Заброшенный Нарын ......................................154 В Нарыне .........................................................156 Не седлать коней .........................................156 Я оставил Нарын ...........................................158 Нет изъяна у деянья ........................................158 Хану Жангиру ..................................................160 Эй, Шонты-би ................................................160 Огнем,пылая .....................................................162 Я - гром и молния ...........................................162 Доблесть жигита ...........................................164 Тигра мощь .......................................................164 Я - глашатай ....................................................164 Взметнувшийся стяг .......................................166 Где тот день? ........................................ ..... .....166 Горный тек ......................................................168 Что за чудо …........................................ .... .....170 Птица-сокол ...................................................170 Мощный нар .....................................................170 Стихи - лечение тоски .................................172 Близких нет ....................................................172 Томление ............................................................174 Одиночество .....................................................174 Слабая надежда .............................................176 Гонимый люд ...................................................176 Чибис .................................................................178 Раненный аргамак ............................................180 Разрушение свершений ...................................180 Султану Баймагамбету .................................180 С родовым призывом .....................................194 Был алмазным я мечом ...................................196 Я от сокола рожденный ..............................196 Корень дуба .....................................................198 БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН 4 5 БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН Бір көл бар Терек жарылса Аруақты ер Комментарии и примечания К отдельным стихотворениям III. РЕЦЕНЗИЯЛАР, ПІКІРЛЕР, ҮНҚОСУ АВТОР И. Тасмағамбетов М. Исабеков М. Әуезов Т. Боранғалиұлы Қадір Жұсіп Н. Әжіғалиев Ж.Төлегенов Герольд Бельгер А. Ихсанұлы С.Халықов С. Мустафин Г. Гилманова Г. Мирошниченко Г. Шуке Ж. Қарабалаев АВТОР И.Тасмагамбетов М. Исабеков Г. Бельгер Г. Бельгер Г.Бельгер Г.Бельгер Г.Бельгер М. Ауэзов М.Исабеков К. Жусип М. Адрисова Море в подлунном мире ...............................200 Лучше сын от черни ......................................200 Аруақты ер ................................................. .... ..200 Слова, использованные без перевода ......................................... ....... ...202 РЕЦЕНЗИЯЛАР, ШЫҒАРМАЛАР, МАҚАЛАЛАР Алғы сөз ретінде .............................................205 Жақсыменен дос болсаң .................................206 Романтик және жаһангер .............. .... ... .... ....214 Екінші атқа ер салмай ...................................215 Махамбет жырларын аударушы және аударма ...................................................216 Махамбетті орысша сөйлеткен Бекет. Ол кім? ..............................................................219 Мухамбет мұралары әлемге қанат қақты ...................................................220 «Қазақ Әдебиетінің» сауалнамасынан ..... .. ...222 Талабың таудай болсын, Бекет! ....................222 Жыр-жебені Пушкин тіліндесөйлеткен аудармашыға құрмет көрсетілді ...................224 Жатырмысың Қаройды күңірентіп ..............225 Тұсау кесер ........................................................225 «Поэтическое Братство» - халықтар бауырластығының көпірі ...............................226 Халықтың шәкірті және ұстазы ..................227 Аудармашыға арнау .........................................228 IV. РЕЦЕНЗИИ, ОТЗЫВЫ, ОТКЛИКИ СТАТЬИ, ЭССЕ К книге «Махамбет. Жыр-жебе. Стихострелы» .................................................229 Если дружен ты с достойным .......................230 Постижение Махамбета ...............................237 Записки старого толмача ..............................238 Из предисловия к книге Б. М. Карашина «Рыцарская поэзия казахских жырау» ..........238 Он казах, небесный тюрк .......................... .... ..239 Плетенье чепухи из 20-й тетради. Было. Есть. Будет. .................................. ..... ..240 Романтик и воин .............................................243 В мире лучшие луга – Акжаика берега .........247 Разбужен дух великого поэта ........................248 В вечность летит стрела Махамбета .........250 Власть и свобода .............................................253 Проблемы перевода на русский язык .............257 Стихи Махамбета переведены на русский язык ...............................................264 Разящий меч в переводе остёр .......................265 Мнение лауреата ............................................266 Просто... Старший! ................................ .... ...266 Слово о «Деде» .................................................268 И ученик, и учитель народа ............................269 «Поэтическое Братство» - мост к братству народов ............................. ... .. ... ...270 Код недоступен? ..............................................271 К триптиху «Монологи Бекета от имени Махамбета» ......................... .... ......274 СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРЕ КНИГИ Биография, сведения о творчестве и личности ................276 Награды, звания, премии, конкурсы ...............279 Библиография Произведения, вышедшие за рубежом ......... . 281 Произведения, изданные в Казахстане ........ .. 282 Индивидульное авторство ........................ .. . .. 282 Соавторство ....................................................282 Авторство в многотомниках и сборниках ....282 Авторство книг и работ по переводам .........283 Публикации Б.М. Карашина по творчеству Махамбета в СМИ .............. .... ............ . ....... . .. . .283 М. Адрисова С.С. Дутбаева Қ. Көшеков Б.Есқабыл М. Куанышева А.Улдуз М.Имангазин Г.Шуке Г. Мирошниченко Из Интернета Из Интернета V. АВТОР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР Атақтары мен мадақтаулары Күрделі Атақтары Мен Мадақтаулары Библиография Шет елдерде шыққан шығармалары Қазақстанда шыққан шағармалары Жеке авторлығы Авторлық бірігуі арқылы шыққан кітаптар Көптомды еңбектер, жинақтарда. Аударма бойынша жұмыстары. БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН 6 БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН 7 I. МАҚАЛАЛАР, ЭССЕ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА I. СТАТЬИ, ЭССЕ МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 8 9 Қазақ халқының адуынды ақыны, батыр ұлы Махамбет Өтемісұлы ұлтымыздың тарихи тұлғалары арасынан өз орнын тапты. Сөйтіп, оның «елім» деп еңіреген қайраткер- лігі айналшықтап жүріп өз қазығына оралды. Басқаша болуы мүмкін емес еді: өйткені оның атақ-даңқы көзі тірісінде-ақ қайнаған қазақ даласына кеңінен танымал боп, аты жалпақ жұртқа тарап кеткен еді. Махамбеттің қанжардай өткір сөзі мен баты- рлығы, қайсарлығы халықтың жадына сіңіп қалғаны соншалық - одан кейінгі замандарда оның атын өшіру, тарихи санадан тат басқан темірдей лақтырып тастау әрекеттері еш нәти- же бермеді. Қайта, керісінше, уақыт өткен сай- ын оның аты асқақтай берді... Мұның құдыреті неде? Осы құбылыстың тіптен де басқа заманда, тіптен өзгеше тарихи жағдай- да өмір сүріп жатқан қазіргі замандастар үшін маңызы қандай? Бұл сұрақтар жайдан-жай қойылып отырған жоқ. Оған жауап беру - сол дәуірді тарихи, ғылыми, саяси тұрғыда зерделеуді талап етеді. Әрі мұны еліміздің ғалымдары мен мәдение- танушылары, тарихшылары, өнертанушылары қолға ала бастады да. Алайда, көптеген зерттеулер Махамбеттей күр- делі тұлғаның өмірі мен шығармашылығын зерттеуде жеке көріністерімен шектеліп келді. Сондықтан бұл зерттеулерде Махамбет тура- лы сөз бар да, Махамбеттің өзі болмай қалуы заңды құбылыс еді. Яғни, оның ерекше тұлғасы мен өмірі, шығармашылығы құбылыс ретінде бізге жұмбақ күйінде қала берді. Осы себепті, оны тұтас тұлға ретінде тануға жол ашатын философиялық зерттеулердің, тұлға- ның жинақы бейнесін бейнелейтін сараптама- лық талдаулардың және оның іс-әрекеті мен дү- ниетанымы байланысын көрсететін логикалық түйіндеулердің қажеттілігі күннен күнге арта түсуде. Среди исторических личностей нашей страны наконец-то свое подобающее и заслуженное ме- сто занял выдающийся общественно-политиче- ский деятель, великий поэт и воин Махамбет Утемисов. Его судьба, деяния и творческие свершения были настолько поразительны, что получили известность, затем признание и высокую оцен- ку у современников той напряженной и богатой событиями эпохи, в которой жил и творил этот воистину великий человек. Имя Махамбета булатным клинком вонзилось в народную память так, что ржавчины времени или попытки выдернуть его и предать забвению оказались бессильны. В чем же состоит притягательность, попу- лярность и магия этого имени на протяжении стольких лет? Какое оно имеет значение для нас, живущих совершенно в других условиях и в иные времена? Эти вопросы отнюдь не риторичны, они тре- буют при ответе не только исторического, но и научного, политологического подхода, который уже отчасти предпринят учеными, культуроло- гами, искусствоведами, историками и другими обществоведами. Но многие из них брали во внимание лишь от- дельные, частные и особенные аспекты и грани его жизни и творчества. Поэтому в них часто отсутствовал сам Махам- бет, целостность его личности и творчества, или же он, как высочайшая вершина, был недо- ступен, необъятен. Отсюда и вытекает необходимость философ- ской, т.е. аналитико-синтезирующей и обобща- ющей логики этого феномена. БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 10 11 Махамбет кесек тұлға. Оның даралығын ісі мен өлеңдерімен, шығармашылығымен ажырамас бірлікте қарастырмай – оны тану мүмкін емес. Ол үшін бізге Махамбеттің тұлғалық болмыс бітімін, рухани дүниесін, жігерін, адамгершілік және танымдық бастауын, ақылы мен іскерлік қабілетін біртұтас зерттеу қажет. Осылай еткенде ғана біз Махамбеттің шынайы болмысын көре аламыз, оның қайталанбас сом тұлғасы мен бүкіл қазаққа әйгілі қайраткерлігін ұға аламыз. Ой мен іс бірлігі оның өмірінің бар мағынасын құрайды. Махамбет қай жағдайда болмасын екіге жарылмаған адам алдына қой- ған мақсаты қандай жалғыз болса, оған жетер Махамбет те сондай жеке, дара тұлға. Махамбетте ұлы мақсат болды: бұл өз Отаны- ның тәуелсіздігі еді. Махамбет Қазақ Елі үшін саяси және экономикалық тетіктерді жаттың қолына беру қаншалықты қатерлі екенін жан- тәнімен сезді. Оны бұндай сүреңсіз ойға жетелеген себеп- тер де жеткілікті болатын. Өйткені, орыс пат- шалығы қазақтарға қатысты аярлық саясатын ашықтан-ашық жүргізе бастаған еді. Мұндай саясаттың астарында далалықтардың саяси тәу- елсіздігін, билік құрылымын, алдымен, дәстүр- лі Билер Кеңесін, содан кейін хандық билікті жою мақсаты тұрған еді. Сондықтан да ол жергілікті далалық «пат- шалардың» билігі өтпелі, жәдігөй, алдамшы екенін дер кезінде көре алды. Тіптен, ол тура- лы Жәңгір ханға ашық айтып, оның бұл әрекеті қайғылы аяқталары туралы ескертті де. ...Сол кездері биліктен өзге жер мәселесі де ушыға түсті. Бұрыннан бері көшпенді рулар мен әулеттердің атақонысы болған Жайық пен Еділ арасындағы шұрайлы жайылымдарды ханның өзі бастап, сұлтандары қостап, оған казак-оры- стар қосылып басып ала бастады. Ал орыс пат- шасының көздеген мақсаты да осы болатын. Біріншіден, екі өзен аралығында халықтың де- мографиялық ара салмағы өзгере бастады. Екіншіден, халықтан жат болған, сондықтан Махамбета, его деяния и творчество трудно по- нять и оценить, если не брать во внимание уди- вительную цельность его личности, духовных и волевых качеств, мировоззренческих и нрав- ственных начал, деловых и умственных способ- ностей. Он – нерушимая глыба-монолит, чистейший самородок, не требующий никаких перепла- вок. Эта цельность пронизывает все его дея- ния, общественно-политическую деятельность, придает целостность всем его стихотворениям, композиционным произведениям. Основанием этой цельности является сама цель, поставлен- ная Махамбетом перед собой. К великой цели своей жизни, - а именно, со- хранению независимости, равенства и свободы своего Отечества, - он пришел в итоге осозна- ния пагубности развития Казахстана при потере политической и экономической независимости. Оснований для таких выводов у него было предостаточно. Махамбет должным образом оценил цинично-оголтелую колониальную по- литику царизма, выразившуюся в стремлении упразднить политическую самостоятельность степной страны, ее властных структур (снача- ла в форме ликвидации традиционных Советов Старейшин, а затем и ханской власти). Он безошибочно «раскусил» временный, ма- рионеточный и иллюзорный характер власти степных «царьков» и даже предсказал хану Жангиру его бесславный и трагический конец. … Кроме вопроса о власти (или о воле), в то время остро стоял вопрос о земле. Захват искон- ных родовых и племенных земель кочевников в междуречье Урала и Волги ханом, султанами, их приспешниками и казаками привел к массо- вой откочевке казахских аулов на левобережье Урала, что было крайне выгодно царизму во всех отношениях. Во-первых, кардинально менялась демографи- ческая картина междуречья. Во-вторых, ослабление ханской власти, отчуж- БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 12 13 тірексіз қалған хандық билік әлсіреп, орыс пат- шалығы толық саяси еркіндікке қол жеткізе бастады. Соңында Махамбет болжаған шындық жүзеге асты да – ол жерлердің жалған қожайындары пайда болып, патшалық оларды мұрындықтап ұстауға қол жеткізді. Ал бұл – тұтас бір ха- лықпен жауласуға қарағанда әлдеқайда оңтай- лы еді. Сөйтіп, орыс патшалығы қолданған «бөліп ал да билей бер» деген саяси тәсіл өзінің тиімділігін ақтап шықты. Патшалық Ресей өте құнарлы байтақ жерлерді алып алды. Оған казак орыстарды қоныстанды- ра отырып, хандық басқару институтын жойды. Бұл мақсатқа жету үшін ол Жәңгірдің Ресей бо- дандығына өткен екі тұқымнан өзге ұрпағын тү- гелдей жойып жіберді. Себебі, олар болашақта таққа мұрагерлікке талас тууы мүмкін екендігін ескеріп, оның алдын алды. Сөйтіп, Махамбет- тің Жәңгір ханға айтқан ескертуі толық шын- дыққа айналды. Осыдан кейін Махамбеттің саяси көрегендігіне шек келтірудің жөні жоқ секілді. Өйткені, Ма- хамбеттің өлеңдері ғана емес, оның күрес жо- лының өзі осыны айғақтап тұр. Мысалы, оның бір кездері хан ордасында тұрып, оның баласын тәрбилегені тарихи шын- дық болса да, оның бұл қадамын Жәңгірге де- ген шынайы достығы, не оны қолдағаны деп санауға болмайды. Бұл кезең, шындығында, Махамбеттің «әлі де болса Жәңгірмен тізе қоса ел тәуелсіздігін сақтау үшін күресуге болар» деген жалған үміт- тің жетегінде жүргенін білдірсе керек. Бірақ, көп ұзамай-ақ, оның бұл үмітінің быт-шыты шықты. Бұл туралы оның «Есіл ер» атты өлеңінде айты- лады. Онда ол хан ордасы мен оппозицияның арасы басы бүтін ажырағанына қатты өкініш білдіреді. Ол ақырына дейін Жәңгірді орда күшінің және олардан орынсыз сөз естіген Иса- тай басшылығындағы ру қауымының бірігуі қа- жет екендігіне көзін жеткізумен болады. Бұл әрекеттердің босқа жұмсалған күш екенді- денной от народа, лишенной его опоры, позво- ляло царизму диктовать ей любые политиче- ские условия. И, наконец, что и случилось, отобрать земли, сконцентрированные в руках кучки псевдособ- ственников, было намного проще, чем биться с целой и сплоченной нацией. Эффект политиче- ского метода «разделяя-властвования», приме- ненного здесь царизмом, превзошел все пред- полагаемые результаты и прогнозы. Царская Россия прибрала к рукам богатейшие и обширнейшие земли, поселив на них каза- ков, упразднила институт ханства, причем, фи- зически истребив весь жангиров род (в целях устранения рецидива престолонаследия подло отравив почти всех ханских наследников, кроме его двух сыновей, принявших российское граж- данство). Поразительно, но почти весь этот процесс был предвиден поэтом, в полной мере проявившим политическое прозрение. Об этом говорят прак- тические действия и стихи самого Махамбета. Например, то, что он некоторое время жил в ставке хана, был наставником его сына, еще не означало дружескую привязанность к Жангиру. Скорее всего, Махамбет в то время находился в плену иллюзий относительно возможности быть вместе с ханом под флагом национальной идеи независимости и единства, но в скором времени он убедился в утопичности своих на- дежд. Поэтому в стихотворении «Есіл ер» он глубоко переживает раскол между ханской ордой и оп- позиционными силами. До самого последнего момента он убеждает Жангира в надобности консолидации ордынских сил и отколовшихся от них родовых общин во главе с Исатаем. Осознав же всю тщетность этих попыток, в БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 14 15 гін сезіне отырып, олөзінің саналы принципті ұстанымдарымен ашық түрде халық мүддесі жағына шықты. Бұл «ажырасу» бір-бірін алқымнан алған, кешірілмес кекке айналды, ақыры қарулы кө- теріліске ұласты. Бұл көтерілісті түр-сипаты жағынан антифеодалдық, ал мазмұны жағынан халықтық-азаттық деп емес, ұлт-азаттық күрес деп бағалаған дұрыс. Әрине, оған осындай сипат беру патшалық Ресейдің отарлау идеологиясына да, кеңестік жалған интернационализм идеяларына да қай- шы келді. Сондықтан әлі күнге дейін Исатай мен Махам- бет бастаған көтеріліске анитфеодалдық деген баға беріліп келеді. Тіптен, қазір де бұл – шын мәнісіндегі револю- циялық көтерілістің маңызын төмендетіп көр- сетуге деген әрекеттер баршылық. Мысалы, И.Ерофеева мен Б. Жанаевтың «Бөкей хандығының тарихы» атты кітабында көтеріліс «наразылықтан туындаған қозғалыс» деп баға- ланған. Ал оның көшбасшылары Исатай мен Махамбет «жаңалыққа жаны қас», «ескіні көксеуші», «болашақтың тамырына балта ша- бушы» кертартпалар ретінде бейнеленген. Егер осы теңеулерді мұқият сараласақ, мынадай қорытындыға келер едік: мұнда «болашақ» де- геніміз – «отарлық қанаудың орнамай қоймай- тыны, тіптен, сол кездегі тарихи жағдайға бай- ланысты – қажеттілігі, сондықтан оған қарсы күрестің мағынасыз екендігі» болып шығады. Ал мыңдаған жылдар бойы орныққан, қалып- тасқан қауымдық қатынас жүйесі мен өз ерік- тілігін, теңдігін қорғау – «күні біткен дәстүрді қорғау», «оның орнына жетілген жаңа қоғамдық қатынастар жүйесін енгізу» деп көрсетіледі. Алайда, олардың айтып отырған «жетілген қа- тынас жүйесі» дегеніміз «отарлау экспансия- сы» екені ашық айтылмайды. Ал енді, авторлардың саусақтан сорып алған «наразылық шеруі» («қозғалысы») дегенді ал- силу своих сознательных принципиальных по- зиций, он открыто встал на сторону интересов народных масс. Раскол приобрел характер вскрытого и смер- тельного противостояния, вылился в воору- женное восстание, которое следует классифи- цировать, как антифеодальное по форме, но не народно-освободительное, а национально-ос- вободительное по содержанию. Разумеется, эта классификация была не по ну- тру ни идеологии царизма, ни псевдоинтерна- циональным идеям советского коммунистиче- ского режима. Поэтому-то в исторических исследованиях и учебниках до сих пор фигурирует ярлык анти- феодального характера восстания. Даже в наше время находятся авторы, пытаю- щиеся принизить роль и значение этого рево- люционного действа. Например, в книге И. Ерофеевой и Б.Жанае- ва «История Букеевского ханства» восстание квалифицируется как протестное движение, а вожди его Исатай и Махамбет объявляются за- щитниками «отжившего уклада жизни», борца- ми против «неизбежного грядущего». Если проанализировать эти определения, то получится такая картина. Под «неизбежным грядущим» явно имеется ввиду неизбежность и даже необходимость колониального ига, против которого не было смысла бороться. Защита же свободы, равенства и независимости, тысячелетиями сформировавшихся обществен- ных отношений объявляется защитой «отжив- шего уклада жизни», которому должен логиче- ски противостоять более передовой строй, под которым опять-таки подразумевается колониза- торская экспансия. Что же касается темы вычурного «протестного движения», то здесь антиисторичность и нело- БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 16 17 сақ, мұнда авторлардың тарихты логикалық тұрғыда ұға алмауы өзінің шырқау шегіне жет- кен. Мәселенің мәні мынада: Исатай-Махамбет кө- терілісі «наразылық» болатындай жеке көрініс, не «бір-екі ауылдың ашуы», яғни, жылт етіп жоқ болған ұшқын емес еді. Бұл – әуелі әйгілі Сырым Датұлы (1785-1800 жж) бастаған, одан кейін Исатай мен Махамбет, Кенесары сұлтан, Жанқожа Нұрмағанбетұлы, Есет батыр, «Ауа» деген атпен әйгілі болған Көтібар тегі Бекет ба- тыр жалғастырған, ұзаққа созылған, әлеуметтік жарылыс ретінде көрініс тапқан кең ауқымды ұлттық-азаттық көтеріліс еді. Қазақ даласы өте айлакерлікпен құрылған кеңестік тотолитаризм құрсауына тап болғанға дейін, екі жүз жылдан астам уақыт бойына өзінің еркіндігі мен тәуелсіздігі жолында күре- сті, шайқасты. Осы уақытта қаншама қан төгілді, қанша- ма өмір қыршыннан қиылды... Халық бейбіт өмірдің шуағына бөленіп, жасампаз өмір кешу- дің орнына қайғы жұтты. Сонда осы - халықтың ұлы істері мен өшпес ізі қалған трагедиялық та- рихын - кейбір авторлардың өзім білемдігімен тек «наразылық шеруі» дей салуымыз дұрыс па? Ол тек сондай атаққа лайық болып қалғаны ма?! Тарихшылардың бұл «тірлігі» білместік қана емес, бұл – тарихты емес, тек өз атын та- ныту, «өзіне өзі сүйсіну» ғана. «Наразылық шеруі» деп маңайдағы хиппи- лер мен панкілердің, тіптен болмағанда қыз- текелердің шеруін айтса – жарасады. Өйткені, олар билікті өзгертуді мақсат етпейтін, тіптен, билікке ұмтылмайтын, әрі кеткенде - өздеріне қолайлы заң қабылдауды талап еткен топтарға жатады. Ал Исатай мен Махамбет бастаған кө- терілісшілердің тікелей билікке қарсы шыққа- нын - ешбір тарихшы терістей алмақ емес. Исатай-Махамбет көтерілісі алдына уақытша шарасыздықтан туындаған антифеодалдық си- патқа қарағанда ауқымды мақсат қойды. гичность этих «историков» достигает апогея. Дело в том, что восстание под руководством Исатая-Махамбета носило не дискретный, эпи- зодический и «всплескный» характер, оно было лишь этапом, частью грандиозной и растяну- той во времени национально-освободительной революции, начало которой было положено Срымом Датовым (1785-1800 гг), продолжено Исатаем и Махамбетом, султаном Кенесары, Жангожой Нурмагамбетулы, Есетом и Беке- том Котибаровами, восстанием под названием «ауа» и другими взрывами национального осво- бождения. Более двух столетий Степь боролась и билась за волю и свою независимость, в конце концов, попав в другие, более изощренно расставлен- ные сети, сети советского тоталитаризма. За это время было пролито столько крови, от- дано жизней и потеряно возможностей мирного созидания, что назвать это великое дело и глу- бочайшую национальную трагедию всего лишь протестом это не просто легкомыслие, а позёр- ство историков-политиканов. Протестом можно называть движение хиппи, панков, людей с нетрадиционной сексуальной ориентацией и т.п. Т.е. тех, кто представляет интересы не классов, а отдельных социальных слоев и групп, тех, кого интересуют не вопрос о власти и кардинальное изменение обществен- ного строя, а лишь приемлемые для них рефор- мы и принятие удобных для них законов. Восстание под началом Исатая и Махамбета имело более перспективные цели, чем его ан- тифеодальная направленность, которая носила лишь вынужденный и временный характер. БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 18 19 Көтеріліс басшылары халықты тұтастай өзара соғыс өртіне тарту мақсатынан аулақ болды. Олардың алдында тек бір мәселе тұрды: «ха- лық кімнің соңынан - өзін әшкерелеген хан- дық биліктің бе, әлде, «бабалар жолын» мұрат тұтып, тәуелсіздік пен еркіндікті, теңдікті, әділетті алға тартқан ел ағаларының соңынан ере ме?» деген. Бірақ халық тағдырын қуыршақ етушілер бай- тақ даладан алыста болатын. Оларға қазақ дала- сының «хандық билігінің» де, «ел ағаларының» да қажеті шамалы еді. Олар кезінде украин халқының гетмандық (ел ағасы) институтын жойып, Украинаны бодан ет- кен-ді. Ресей мұндай қойылымды Қырымда да, Қақпазда, өзімен шекаралас барлық аймақтарда сәтті жүзеге асыра алды. Әрине, барлық жерде бұл жаулап алу саясаты қатты қарсылыққа тап болды, көтерілістерге ұласты. Міне, Исатай-Махамбет көтерілісін дәл осы са- яси аспект тұрғысында қарастыру қажет. Тек сонда ғана оны ұлттық-азаттық революциялық көтеріліс деп бағалауға болады. Бұл көтерілісте Махамбеттің орны ерекше. Ол тек көтеріліс басшыларының бірі, не, қолбасы, не жетекші емес, ол – көтерілістің жаршысы, бас идеологы болды. Махамбеттің өзі де ұлт мүддесін қорғау жолын- да шыңдалды, бітіспес күрес барысында қоғам- дық-саяси тұлға ретінде қалыптасты, сөйтіп, өзі де тарих субъектісіне айналды. Махамбет осы ұлы мақсат үшін өзінің бар да- рынын, қарымы мен қауқарын, тіптен, өмірін сарп етті. Ұлтының азаттығы үшін күрес оның өмірінің тұтас мағынасына айналды. Сон- дықтан Махамбет феноменін ұғу үшін оны тек осы тұрғыда зерттеу қажет. Сонымен, Махамбеттің қызметі мен рухының, шығармашылығы мен қайраткерлігінің баста- уы ретінде оның өз елін көркейту жолындағы күресін, теңдік пен ұлттық тәуелсіздік үшін жанпидалық шайқасын негізге алу қажет. Его руководители были далеки от мысли ввер- гнуть целую нацию в пучину братоубийствен- ной гражданской войны. Вопрос касался лишь того, за кем пойдет народ: за объективно из- жившей себя ханской властью или за теми ста- рейшинами, кто поведет его по «дороге дедов» в битву за независимость, свободу, равенство. Но авторы исторического спектакля находи- лись за тридевять земель от Степи. Им не нужна была ни ханская власть, ни Совет старейшин. Опыт постановок у них был уже большой. В свое время, разгромив институт гетманства (та- кого же Совета старейшин), они ввергли Укра- ину в колониальную зависимость, эти же спек- такли ставились успешно ими в Крыму и на Кавказе, во всех регионах, граничащих с цар- ской Россией. Везде этот процесс сопровождал- ся сопротивлением, борьбой, восстаниями. В этом общем историческом контексте и следу- ет рассматривать восстание Исатая-Махамбета, квалифицируя его именно как национально-ос- вободительное революционное движение. Особую роль в восстании играл Махамбет. Он был не только вождём, военачальником, руково- дителем, но и глашатаем, его идеологом. Именно защита народных интересов и борь- ба за них сформировали личность Махамбета, прежде всего, в качестве общественно-полити- ческого деятеля, субъекта исторического разви- тия. Весь вовлеченный в дело освобождения нации, все свои помыслы, деяния, талант и даже жизнь он отдал во имя этой высокой цели. Только с этих позиций и нужно понимать, знать и оце- нивать феномен Махамбета. Итак, основным, главным, и определяющим началом имени, поступков, духа, творчества и наследия Махамбета является его практическая общественно-политическая деятельность, ко- торая была направлена на достижение процве- БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 20 21 Осыны негізге алған соң ғана, біз оның жа- ужүректілігінің, жауынгерлігінің, батырлығы мен әскери қолбасылық дарынының, ұлтжан- ды патриоттығы мен демократиялық көзқара- сының, ерен ақындығы мен дара күйшілігінің шыққан тегін анықтап бере аламыз. Махамбеттің батырлығы мен өжеттігі туралы айтқанда оны алаңғасарлыққа, не ешбір тәртіпті мойындамайтын көзсіздікке теңемеу қажет. Ал оның өзінің тұлғасын ел арасына іріткі салушы немесе бұзақы, шатаққұмар ретінде қабылдауға болмайды. Әрине, оның алдына қойған биік мақсат қатаң мінезді, тәуекелшілдікті және жанкештілікті та- лап етті. Алайда, алдыдан шыққан сәтсіздіктер мен жеңілістер де Махамбеттің адамсүйгіштік қасиеттерін өзгерте алмады. Ол күйретуші жа- уызға айнала алмады. Махамбеттің өлеңдері өр, тілі – тіліп түсер қылыш. Соған қарамастан оның өлеңдерінде күрделі әлеуметтік жағдайды дұрыс бағалай- тын салмақ бар, қантөгісті қаламайтын бейбіт өмірдің жасампаздығын дәріптеу бар. Мысалы, оның «Еділдің бойы ен тоғай – ел қон- дырсам деп едім, жағалай жатқан сол елге – мал толтырсам деп едім!» деген өлең сөздерін оның өмірлік ұстанымы ретінде қабылдауға болады. Махамбет үшін батырлық көзсіз ерлік немесе мағынасыз тәуекел емес. Батырлық та жөнімен, орнымен, ақылмен. Батырлық – жеке дара шабу емес. Ол кім үшін, не үшін дегенде ғана яғни, ел мен жер үшін, халқыңның бақыты үшін күре- сте ғана мағыналы. Мұндай батырлық көзсіз ерлікке қарағанда өзгене. Бұл адамның елі үшін саналы түрде жанпидаға бара алуын білдіреді. Яғни, әркім де не үшін жанпидаға бара жатқанын, бұл құр- бандық көздеген мақсатына сай ма дегенді білуі қажет. Міне, Махамбет батырлығының шешуші түйіні осында! Махамбет өз халқының патриоты бола отырып, тания страны, равенства и национальной неза- висимости. На этой основе были сформированы такие вы- дающиеся качества Махамбета, как воинская отвага, полководческий дар, героизм, патрио- тизм, демократизм, поэтическая и музыкальная гениальность. Говоря об отваге, удали и героизме Махамбе- та, не следует воспринимать эти черты его как оголтелую браваду, отчаянную авантюру или воинственный анархизм, а его самого в качестве смутьяна, забияки, легкомысленного вояки. Конечно, борьба за высокие цели, которые сто- яли перед ним, требовали жесткости характера, самоотверженности, риска, но даже неудачи и поражения не ожесточили Махамбета так, что- бы он превратился в человеконенавистника, разрушителя и злого демона. При всей резкости характера и дерзости речей он достаточно взвешенно и глубоко относился к серьезным социальным проблемам, хотел не столько крови и разрушений, сколько созида- тельных начал и позитивных перемен. «Я на Волге многоводной роду дать мечтал уго- дья, чтоб богатым был народ, я мечтал размно- жить скот», - так Махамбет обозначил свое жиз- ненное кредо. Героизм же, по Махамбету, не просто дерзкая смелость и бессмысленный риск, он зависит «от рассудка», а его смысл наполнен социально значимыми задачами, а не мелкой прихотью и субъективным капризом. Но героизм такого рода большей частью требу- ет сознательного самопожертвования. Гибель Исатая, а затем Махамбета и есть итог этого осознания. Знать во имя чего ты погибнешь, и стоит ли эта жертва конечной цели стремлений – вот смысл героизма. Махамбет, как патриот, при всей своей любви БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 22 23 өзге мәдени, тілдік және басқа құндылықтар- дан тысқары болған емес, оларды басы бүтін терістеп, өзге ұлт өкілдеріне атүсті қарамаған. Ол патшалық Ресейдің отарлау саясатына жан- тәнімен қарсы болса да, қарапайым мұжықтар мен шаруаларға өшпенділігі болмады – оларға адамшылық тұрғыдан қарады. Орыс мәдениетін, тілін және ғылымын меңге- руге қызығушылық танытты. Оның бұл қырын анықтайтын дәлелдер жеткілікті. Мысалы, Ақын өзі орыс тілін біле отыра, бала- сы Нұрсұлтанды орыс мектебіне беруге талпын- ды. Сонымен қатар ол белгілі орыс ғалымдары Ковалевский мен Дальмен жақсы қарым қаты- наста болды. Тұтқынға түскен Шустиковты бо- сатып жіберді. Оның жалынды өлеңдерінде өзге халықтардың мәртебесіне, құрметіне, дініне тіл тигізер бір де бір сөз табылмайды. Бірақ Махамбет өлеңдерінде патшалық отарла- уды тікелей айыптайтын сөз тіркестерінің бол- мауы екіұдайы ойға жетелейді. Біздің ойымызша, бұндай айыптаулардың оның өлеңдерінде болуы да мүмкін. Бірақ, біз оның жалынды сөздері сол кездегі қатаң патшалық, одан кейінгі заманда кеңестік цензураның диір- мен тасынан өтіп отырғанын ұмытпауымыз қа- жет. Ал олар бұл көтерілістің революциялық сипатын мен ауқымын шектеп көрсетуге өте мүдделі еді. Сондықтан оқиғаға антифеодалдық сипатты басым ету, қалған – шектен шыққан жағын тү- зеп-күзеуге ешкім кедергі келтірген емес. Бұл мәселеде осыны ескеру қажет. Махамбет болмысы демократияшыл. Оның демократиялық көзқарасы теңдік идеясымен тығыз байланыста. Адамдар табиғатынан тең жаратылған, өмірде де теңдік болуы тиіс. Адам туылғанда «ақсүйек-қарасүйек» деп бөлініп ту- майды. Тірішілікте де солай. Ал «қарасүйек» атты қарғысты арқалап, қарғы бау тағылған- к Родине, не был отчужден от иноэтнических культурных, языковых и других ценностей, сле- по их не отрицал, не проявлял нетерпимости и высокомерия по отношению к представителям иной нации или веры. При всем осуждении колонизаторской полити- ки царской России, он великодушно и благо- родно относился к простым, мирным русским людям, уважительно, с интересом воспринимал русскую культуру, язык и образование. Примеров такого рода отношений предостаточ- но. Поэт, сам, владея русским языком, пытал- ся устроить своего сына Нурсултана в русскую школу, был он знаком и общался с видными учеными Ковалевским и Далем, освободил во- еннопленного Шустикова. В его стихах нет ни одной строки, задевающей честь, достоинство, веру других народов. Что касается отсутствия строк Махамбета осуждающих или бичующих колониализм и царскую экспансию, то этот факт вызывает не- двусмысленный вопрос. Более чем возможно, они и были в его творче- стве, но не следует забывать про жёсткие жер- нова царской, а затем и коммунистической цен- зуры. А они-то и были крайне заинтересованы в сужении рамок действа и принижении револю- ционной роли восстания. Похоже, всё было подогнано под дефиницию антифеодального характера его, а всё осталь- ное, выпирающее из этих рамок, было соответ- ственно зачищено или фальсифицировано. Демократизм же Махамбета напрямую связан с идеями о равенстве. Люди, по Махамбету, рав- ны между собой, как по природе, так и по обще- ственным отношениям. «Белая кость», «чернь» и другие разделения не свойственны людям ни по рождению, ни по существованию. «Есть сре- ди «презренной черни Человек, да не один, тот, БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 24 25 дардың арасында «ақсүйекке» бергісіз та- лай адамдар бар. Міне, Махамбет ұстанатын тағылым осы! Егер хандық билігі теңдікті мойындағанда және сол ізбен жүргенде - Махамбет оған қар- сы шығар ма еді? Халық атынан билікті басып алуға ұмтылар ма еді? Әй, қайдам... Оның басты мақсаты қалың бұқа- ра мен ігі-жақсыларды теңдік пен тәуелсіздік туы астында біріктіру болғаны анық. Махамбеттің қоғамдық-саяси қайраткерлігі мен мақсаты оның шығармашылығын тұтас қамти- ды, айшықты ізін қалдырды, идеялық бағыт берді. Бүкіл шығармашылығының рухы мен мәнерін, ерекшелігін анықтап берді. Махамбет жырларын олар бастаған қарулы кө- терілістің өткір құралы деп бағалаған дұрыс. Оның өлеңдерінің сипатын шартты түрде «жыр- жебе», «семсер жыр», «қылыштай қиып түсер өткір сөз» және т.б. осы мағынадағы не- ологизмдер немесе метафоралар арқылы жет- кізссек – бұл оның барлық өлеңдерінің мәнін аша түсер еді. Махамбет тұлғасының біртұтастығы оның жы- рларынан нақты көрініс тапқан. Сондықтан оның жалынды жырлары ұрандарға айналып, батырлық пен ұлттық өр мінездің, теңдік пен әділеттілік гимндері ретінде қабылданатын деңгейге көтерілді. Қазіргі Қазақстан үшін де Махамбеттің ұлылығын мойындау маңызды: өйткені, оның жырлары тәуелсіздік пен еркіндіктің, демокра- тияның, патриотизм мен адамсүйгіштік қасиет- тердің қайнар бастауы болып табылады. Оның Рухының негізін құраған осы қасиеттер келер ұрпақтың санасына сіңіп, бойына өр мі- незді, осындай рухта қалыптастыруға қабілетті. Бұл Рух қазақ халқының Махамбеттен кейінгі барлық ұлттық-азаттық көтерілістер мен рево- люцияларда орын алды. Қуғын сүргінге ұшы- раған, әділетсіздік репрессиясына тап болған- кто выше «белой кости», непростой простолю- дин», - вот лозунг демократизма Махамбета. Стал бы Махамбет восставать, если бы равен- ство было признано ханской властью и закре- плено ею на деле? Стремился ли он к захвату власти от имени народа? Вряд ли… Его задачей, скорее всего, было спло- чение всех масс и каст под флагом равенства и национальной независимости. Общественно-политическая деятельность Ма- хамбета и ее цели не просто наложили отпе- чаток на его творчество, они его пронизывают насквозь, заостряют идейную направленность, дух и язык, стиль и пафос его творчества. Поэзию Махамбета следует рассматривать в качестве средства или оружия вооруженно- го восстания. «Стихосекира», «стрелостих», «стихострелы», «стихомеч», «лиролук» и т.п. неологизмы наиболее адекватно выражают суть его стихострок. Цельность личности Махамбета и сформиро- вали целостность его стихотворений, воспри- нимаемых как монолитная книга гимнов, песен и заповедей героизма, патриотизма, демокра- тизма. Для современного Казахстана величие Махам- бета состоит в том, что он является предтечей, предвестником независимости, демократии и свободы, флагманом патриотизма и гуманизма. Его дух, содержащий в себе в полной мере эти категории, имеет свойство вселяться в последу- ющие поколения, формировать и воспитывать в них подлинных, полноценных, свободных лю- дей. Этот дух незримо участвовал после смерти Ма- хамбета во всех национально-освободительных восстаниях, революционных действах, помогал несправедливо гонимым, репрессированным. БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 26 27 дарға қолдау болған. Дәл осындай Рух Екінші Дүниежүзілік соғы- стағы Отан қорғаушыларды жігерлендірді, Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсан кө- терілісінде көтерілісшілерді мұздай қаруланған тоталитарлық мемлекеттің әскеріне жалаң қол- мен қарсы шығуға рухтандырды. Бұл «Махамбет Рухы» қазіргі жастарды Қа- зақстанның тәуелсіздігін қыл жуытпай қорға- уға, осындай батыр текті атадан мұра болып қалған мәдениет пен байлықты одан әрі жалға- стыруға жетелеп, ұрпақты өр Рухқа тәрбиелеуге қызмет ете алады. «Өткенге салауат, болашаққа аманат» деген еді қазақтың қоғамдық-саяси қайраткері, ұлы биі, ойшылы Әйтеке би. Иә, өткен - өткенде қалады. Сол секілді, Махам- беттің де ісі мен өткір сөзі, Рухы тарих қойна- уына кетті. Алайда, оны ұмыт қалдырмай келер ұрпақтың қолына тапсырып отыру – біздің қа- стерлі борышымыз, әрі, міндетіміз. Он внедрял героизм в защитников Родины во время Великой Отечественной войны, «дека- бристов-86», бившихся голыми руками против дубинок и саперных лопат регулярных войск тоталитарного государства. На нем должна воспитываться наша молодежь и будущие поколения, готовые отстоять наши земли, культурные ценности, преумножить ма- териальные и духовные богатства, оставленные нам предками, героями и мыслителями. «На прошлое не сетуй, на грядущее уповай», - говорил когда-то великий казахский обществен- ный деятель и мыслитель Айтеке-би. Прошлое прошло, но и осталось. Как наследие духа и дела, подобного наследию Махамбета, передача которого в руки грядущих поколений – наш священный долг и обязанность. БЕКЕТ ҚАРАШИН • МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР-ЖЕБЕСІ МАХАМБЕТ – ҰЛЫ ТАРИХИ ТҰЛҒА СТИХОСТРЕЛЫ МАХАМБЕТА • БЕКЕТ КАРАШИН МАХАМБЕТ – ВЕЛИКАЯ ИСТОРИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ 28 29 30 31 жүктеу/скачать 18,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|