Совет молодых ученых инновационное развитие и востребованность науки в современном казахстане

93
Ильясова А.С.
к.и.н., доцент кафедры истории Казахстана и зарубежных стран
Павлодарского Государственного Педагогического института
ИЗ ИСТОРИИ ИЗДАТЕЛЬСКОЙ ДЕяТЕЛЬНОСТИ ЗАПАДНО-СИБИРСКОГО 
ОТДЕЛА ИМПЕРАТОРСКОГО РУССКОГО ГЕОГРАФИЧЕСКОГО 
ОБЩЕСТВА
Императорское  Русское  географическое  общество  (ИРГО)  относится  к  числу 
наиболее известных учреждений, оказавших большое влияние на культурное и на-
учное развитие нашей страны. Книжная продукция ИРГО и его филиалов явилась в 
известной мере доказательством состоявшихся географических исследований и от-
крытий. Вместе с тем печатное слово способствовало распространению сведений о 
научных достижениях сотрудников общества. Совершенно очевидно, что процесс 
освоения новых земель и публикация информации о результатах проводимых экс-
педиций – не случайность, а закономерность. 
ИРГО было создано в Петербурге в 1845 г. Общество сформировало целую сеть 
отделов и подотделов. До 1917 г. в Сибири действовало шесть филиалов ИРГО, а в 
других регионах страны – 10.
Западно-Сибирский отдел (ЗСО) ИРГО был открыт в Омске в 1877 г. В его за-
дачи входило изучение Западной Сибири и сопредельных с нею стран в географи-
ческом, геологическом, естественно-историческом, этнографическом, статистиче-
ском, археологическом аспектах. 
Буквально сразу после открытия отдела встал вопрос о публикации его научных 
работ. Так, с 1879–1916 гг. ЗСО ИРГО издавались «Записки». Всего до 1917 г. вы-
шло 38 книг (в 48 выпусках). Публикации охватывали многие разделы науки, однако 
приоритет отдавался природоведческим исследованиям: в области географии, мете-
орологии, геологии, минералогии, почвоведения, ботаники и зоологии. Значитель-
ное количество работ посвящено археологии, этнографии, истории, а также вопро-
сам развития хозяйства, торговли, путей сообщения на территории Западной Сиби-
ри. С 1913 по 1915 г. отдел выпускал «Известия». Первый том был издан двумя от-
дельными выпусками, а второй и третий – сдвоенными. 
Первые  25  лет  существования  Западно-Сибирского  отдела  летописцы  назва-
ли «периодом экспедиций». В эти годы при участии отдела, большей частью на его 
средства,  был  организован  ряд  крупных  экспедиций  в  наиболее  отдаленные  рай-
оны,  давших  весьма  ценные  результаты  [1].  Уже  летом  1878  г.  ЗСО  ИРГО  снаря-
дил первые две экспедиции: одну – под руководством И.Я. Словцова в Кокчетав-
ский округ Акмолинской области, другую – Н.М. Ядринцева в южную часть Том-
ской губернии. Экспедицией И.Я. Словцова изучалась взаимосвязь растительности 
и животных форм с областями их распространения; были собраны минералогиче-
ская, зоологическая и ботаническая коллекции; кроме того, найдены четыре камен-
ные бабы и несколько каменных орудий. Результаты этого путешествия, обработан-
ные И.Я. Словцовым, вышли под названием «Путевые записки, веденные во вре-
мя поездки в 1878 г. в Кокчетавский уезд»[2]. Эта работа содержала описание марш-
рута пути, метеорологические наблюдения, зоографический очерк степи и список 
киргизских  названий  животных.  В  экспедиции  Н.М.  Ядринцева  проводились  из-
ыскания в географическом, этнографическом и экономическом отношениях с це-
лью проследить происходящее колонизационное движение из Европейской России 
на юг Томской губернии. Обширный отчет об этой поездке напечатан во 2-й книге 

94
«Записок» – «Поездка по Западной Сибири и в горный Алтайский округ» (1880 г.). 
Работа снабжена таблицами, в которых представлены статистические данные о пе-
реселении крестьян из внутренних губерний в Алтайский округ и о состоянии зем-
леделия, скотоводства и горного промысла на Алтае. Изучение актуальных для того 
времени  переселенческих  вопросов  имело  место  и  в  дальнейшем.  Так,  в  1884  г.  
А. Дудоладов исследовал быт переселенцев, условия, в которые они были поставле-
ны согласно закону, и рентабельность государственной помощи; собирал сведения 
о переселенческих конторах Западной Сибири; наблюдал за отношением к пересе-
ленцам коренного сибирского населения. Его материалы отражены в «Очерке пере-
селенческого в Сибирь движения»[3]. 
ЗСО  ИРГО  принял  участие  в  решении  и  такого  важного  для  экономического 
развития вопроса, как морское сообщение между Обской губой и Европой. В рамках 
исследования этой проблемы в 1878 г. Н.Н. Балкашин совершил поездку на Обскую 
губу, а в 1879 г. Н.К. Хонджаевский – до устья р. Надым. Н.Н. Балкашин опублико-
вал две статьи «О пароходстве в Обской губе и морской торговле Западной Сибири 
и Европою в 1877–1878 гг.»[4] и «О пароходстве в Обской губе... в 1878–1879 гг.»[5]. 
Результаты  исследований  Н.К.  Хонджаевского  освещены  во  2-й  книге  «Записок» 
– «Зимнее исследование нагорного берега Иртыша от Тобольска до Самарова и се-
верных тундр между Обскою губою и Сургутом» (1880 г.), с картой северной части 
Тобольской  губернии,  составленной  Н.К.  Хонджаевским.  Летом  же  1879  г.  П.Н. 
Павлов-Сильванский совершил поездку на Обскую губу с целью исследования за-
рождающейся морской торговли Западной Сибири с Европой. 
Необходимо также отметить, что ЗСО ИРГО охватывал своими исследованиями 
не только территорию Западной Сибири, но и часть Восточной Сибири, а именно 
Енисейскую губернию (как в случае с вышеописанным изысканием водного пути, 
так и в экспедициях А.В. Адрианова, Д.А. Клеменца, работах по нивелировке Си-
бири). Возможно, именно эта особенность расположения губернии (равно удален-
ной как от Иркутска, так и от Омска) способствовала сплочению местных научных 
сил и открытию в 1901 г. Красноярского подотдела Восточно-Сибирского Отдела 
ИРГО,  сконцентрировавшего  свою  научную  работу  в  Енисейской  губернии.  ЗСО 
ИРГО большое внимание уделял этнографическим исследованиям. Одним из вид-
ных местных деятелей в этой области являлся князь Н.И. Костров. Его работа «Кол-
довство и порча у крестьян Томской губернии» была напечатана в 1-й книге «Запи-
сок». Н.П. Григоровским был опубликован ряд работ: «Крестьяне-старожилы На-
рымского края»[6], «Очерки Нарымского края» [7]. В «Очерках» представлены све-
дения  о  свадебном  обряде  у  крестьян,  промысле  гусей,  охоте  на  медведя,  а  также 
предание о мамонте, бытовавшее у нарымских «инородцев». В 1882 г. Н.Н. Григо-
ровский  занимался  изучением  населения  Васюганской  тундры,  представленного 
в то время «инородцами» – «чистыми остяками и остяками-самоедами», всего 726 
жителей [8]. Подробный отчет был помещен в 6-й книге «Записок» – «Описание Ва-
сюганской тундры» (1884 г.). 
С 1879 г. и на протяжении ряда лет отдел совместно с Вольным экономическим 
обществом занимался изучением русской сельской общины. В связи с этим Н.М. 
Ядринцевым была составлена «Программа исследования сельской общины в Сиби-
ри» (1881). Программа напечатана в 3-й книге «Записок», а так же отдельным изда-
нием тиражом 900 экз. Наиболее интересные ответы на программу были помещены 
в «Записках». Например, в 1-м выпуске 8-й книги опубликована работа Н. Петро-
павловского «По Ишиму и Тоболу (из путешествий и исследований крестьянского 
быта Западной Сибири)» (1886). 

95
Сотрудники  отдела  изучали  археологию  Западной  Сибири.  Здесь  следует  упо-
мянуть А.В. Адрианова, Д.А. Клеменца, И.Я. Словцова, Н.М. Ядринцева и др. А.В. 
Адрианов, первый из археологов-любителей XIX в., проводил в Южной Сибири си-
стематическую работу на протяжении многих лет. Начиная с 1881 г. он совершил 
ряд путешествия на Алтай и в Саяны, раскопал более 150 курганов. В результате его 
археологических изысканий наука впервые получила четко зафиксированные дан-
ные о тагарских и таштыкских памятниках. А.В. Адрианов первым открыл погре-
бальные гипсовые и глиняные маски и констатировал наличие многократных по-
гребений в таштыкских склепах [9]. 
Однако  уже  во  второй  половине  1880-х  гг.  сложилась  напряженная  ситуация, 
связанная с недостатком средств, произошел спад в экспедиционной деятельности, 
а с 1890 г. они прекратились на четыре года. Издательская деятельность общества 
в  этот  период  поддерживалась  публикацией  накопившихся  материалов  и  продол-
жавших поступать от членов отдела. Решено было обратить внимание на поддержку 
местных исследователей, дающих материал, необходимый для ежегодного издания 
«Записок». Был поставлен вопрос о разукрупнении не только экспедиций, но и объ-
ема издаваемых книг. В связи с этим издания отдела стали выходить отдельными вы-
пусками. Этот новый порядок печатания «Записок» с разделением томов на выпуски 
был введен в начале 1890-х гг. Данное обстоятельство участило выход в свет изданий 
отдела [10]. С начала XX в. отдел стал местной базой для путешествующих членов 
Географического общества, хотя подобное имело место и ранее. С 1908 г. появилась 
новая  форма  экспедиционной  деятельности  –  участие  в  «сибирских  экскурсиях». 
Сибирские экскурсии организовывались научными и общественными кругами сто-
лицы  с  целью  подготовки  молодого  поколения  профессорско-преподавательских 
кадров для проектируемых высших учебных заведений Азиатской России.
Вышеприведенные факты из истории научных изысканий и издательской дея-
тельности свидетельствуют о том, что деятельность сибирских филиалов ИРГО спо-
собствовала реализации планов масштабного изучения. Сказанное относится, на-
пример, к ситуации с Дальним Востоком: когда назрел вопрос об интенсивном изу-
чении этого края, была организована целая сеть дальневосточных филиалов ИРГО. 
Таким образом, освоение новых территорий и расширение деятельности ИРГО 
– это взаимообусловленные явления. В свою очередь, выход в свет книжной про-
дукции,  освещающей  научные  результаты  ИРГО  по  исследованию  обширных  зе-
мель, несомненно, стал социально значимым событием. 
Сибирские  отделы  ИРГО  уделяли  особое  внимание  своей  издательской  дея-
тельности, способствующей распространению результатов научных изысканий сре-
ди широких кругов общественности. Состояние издательской практики филиалов 
ИРГО  определялось  тенденциями  развития  науки  и  культуры  в  регионе,  уровнем 
местных научных кадров, местной полиграфической базы, финансовыми возмож-
ностями. Научная и издательская деятельность сибирских отделов ИРГО представ-
ляет собой важное звено культуры как Сибири, так и Казахстана в целом. 
Список использованной литературы
1. Семенов В.Ф. Очерк пятидесятилетней деятельности ЗСО ИРГО (1877–1927). Омск, 1927. С 
1-5.
2. Записки Русского Географического Общества – Кн.1. – Спб. – 1881.- С. 151.
3. Записки Русского Географического Общества – Вып.1. Кн.8. – Омск. – 1886. С. 159. 
4. Записки Русского Географического Общества. – Кн.1. – Спб. – 1879.- С. 51.
5. Записки Русского Географического Общества. Кн.2. – Омск. – 1880. С. 59. 
6. Записки Русского Географического Общества. Кн.1. – Спб. – 1879. С. 63.

96
7. Записки Русского Географического Общества. Кн.4. – Спб. – 1882. С. 113.
8.  Семенов-Тян-Шанский  П.П.  История  полувековой  деятельности  ИРГО  1845-1895.  Спб.  – 
1896. Т.2. С. 170.
9.  Белокобыльский  Ю.Г.  Бронзовый  и  ранний  железный  век  Южной  Сибири.  Новосибирск, 
1986. С. 74-75.
10.  Юбилейный  сборник  Западно-Сибирского  отдела  Русского  географического  общества. 
Омск, 1902. С. 14.
Резюме
Статья посвящена вопросам издания научной литературы сибирскими филиалами Император-
ского Русского географического общества в 1851-1917 гг. в контексте их научно-исследовательской 
деятельности. Рассмотрены основные разделы издательской продукции Западно-Сибирского отдела 
общества, труды, сыгравшие важную роль в становления сибирской науки. Сделан вывод о крупном 
вкладе изданий сибирских филиалов ИРГО в изучение и освоение природных ресурсов Казахстана и 
Западной Сибири умножение их научного и культурного потенциала.
Түйіндеме
Мақала  1851–1917  жж.  Императорлық  Орыс  Географиялық  қоғамы  сібір  филиалдарының 
ғылыми-ізденіс  қызметтерін  баяндайтын  ғылыми  әдебиетті  баспадан  шығару  мәселелеріне 
арналған.  Сібір  ғылымының  қалыптасуындағы  маңызды  ролді  атқарған  қоғамның  Батыс  Сібір 
бөлімі  баспасының  негізгі  тарауларын  қарастырған.  ИОГҚ-ның  сібір  филиалдары  баспаларының 
Қазақстан және Батыс Сібірдің табиғи ресурстарын игеру мен зерттеу салаларындағы қомақты үлесі 
туралы түйін жасалынды.
Ильясова З.С.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 
Тарих ғылымдарының кандидаты, Педагогикалық сервис 
пәндері кафедрасының доценті
ЙАҚҰТ ӘЛ-ХАМАУИДІҢ (ХІІІ Ғ.) «МУ‘ДЖАМ єЛ-БУЛДАН» ЕҢБЕГІНДЕГІ 
«БАХР ӘЛ-ХАЗАР» ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТТАРЫ
Еліміздің  тарихына  қатысты  мол  мағлұмат  қалдырған  ортағасырлық  арабтілді 
авторлар  арасында  саяхатшы-ғалым  Йақұт  әл-Хамауидің  (ХІІІ  ғ.)  орны  ерекше. 
Йақұт  «Му‘джам  єл-булдан»  («Елдер  сөздігі»)  атты  әйгілі  тарихи-географиялық 
сөздіктің авторы. Еңбекте Шығыс және батыс елдеріне байланысты құнды тарихи, 
географиялық,  әдеби  мағлұматтар  беріледі.  «Му‘джам  єл-булдан»  пайдаланған  де-
рек көздерінің молдығы және мазмұнының байлығы жөнінде өзі тұстас еңбектерден 
озық  тұрған  дүние.  Ғылыми  мағлұматтары  кенересінен  асып  төгіліп  жатқан  мұра 
көптеген зерттеулерге негіз болып, қаншама халықтың тарихи танымына тамызық 
болды. 
Йақұттың  ортаѓасырлыќ  Ќазаќстан  тарихына  ќатысты  деректерініњ  арасында 
ақпараттық тұрғыдан барынша құнды еңбектерінің бірі «Бахр әл-хазар» [1, 342–343 
бб.] мақаласы. Бұл мақалада Каспий теңізіне және оның төңірегіндегі елді мекен-
дер  мен  халықтар  туралы  мағлұматтар  аса  мол.  Мақаланың  негізгі  дерек  көзі  әл-
Истахридің «Китаб әл-масалик уа-л-мамалик» (Х ғ.) еңбегі болғанымен Йақұттың 
кез-келген  деректі  өңдеп,  өзгертіп,  толықтырып  пайдаланатын  қолтаңбасы 
шығармашылық тәсіл ретінде осы маќалада айќын танылады.
Каспий  теңізі  ортағасырлық  араб  және  парсы  тарихшы-географтарының  µз 
ењбектерінде соқпай кетпейтін маңызды жағрафиялық нысаны болған. Теңіз тура-

97
лы мєліметтер жиынын талдау арқылы оның төңірегін мекендеген халықтардың та-
рихына қатысты көптеген дәйектерді кездестіреміз. Әрбір жағрафиялық нысанның 
белгілі  бір  тарихи  кезеңдерге  тән  ќосарланып  ќолданылатын  бірнеше  атауы  бола-
тыны  белгілі.  Ал  топонимикалық  заңдылықтар  арқылы  ол  атаулардың  қалыптасу 
процесін  тануға  болады.  Каспий  теңізі  де  єрт‰рлі  хронологиялық  кезеңдерде 
төңірегін мекендеген елдердің, халыќтардыњ, жағалауында орналасқан қалалардың 
және оған құйған өзендердің атымен аталған.
Осы  тұрғыдан  қарастырғанда  Каспий  теңізінің  70-ке  жуық  атауы  анықталып 
отыр. П.В. Жило «…жер шарындағы бірде бір теңіз бұндай көлемдегі атаудың жар-
тысын да иемдене алған жоқ деп нық сеніммен айтуға болады» [2, 15–22 бб.], – деп 
атап көрсеткен. Әрине, бұл атаулардың көпшілігі кейінгі ортағасырларда және жаңа 
заман кезеңінде пайда болған. Соған сәйкес Йақұтқа дейінгі авторлар Каспий теңізін 
әртүрлі атаумен атаған. Мысалы, Ибн Хордадбех (865 ж.) «Журжан», әл-Йакуби (891 
ж.) «Дейлем», Ибн әл-Факих (921 ж.) «Хорасан теңізі» деп атаған [3, 39–40 бб.]. Ал 
осы мақалада Йақұт өз заманына дейінгі Каспий теңізінің 10 атауын атайды.
«Ол  Табаристан,  Журжан  және  Абаскун  теңізі.  Олардыњ  барлыѓы  бір.  Ол 
µте  ‰    лкен  тењіз,  оныњ  басќа  тењіздермен  байланысы  жоќ,  сондай-аќ  ол:  єл-
Хорасани жєне єл-Жили деп те аталады» – дегенде Йақұт теңіздің сол кезеңде жиі 
қолданылған  атауларын  атаған.  Бұл  деректерді  Йақұт  Хорезмиден  алуы  мүмкін. 
Мақдиси бойынша: «Абаскун (қорған) қабырғасы күйген кірпіштен (тұрғызылған) 
теңіз  жағалауындағы  (қала);  жұма  мешіті  базардың  ортасына  орналасқан;  өзен 
қаланың  жанынан  (ағады).  Бұл  Журжанның  гаваны  және  үлкен  қойма  орны 
екендігін білеміз» [4, 208 б.]. «Худуд әл-әламның» белгісіз авторының айтуы бойын-
ша, «Абаскун – (хазар) теңіз жағалауындағы шағын қала, Хазар теңізі сауда жасай-
тын әлемнің барлық саудагерлері (кездесетін) тұрғылықты жер. Ол жерден шегірен 
былғары  және  түрлі  балықтар  сыртқа  шығарылады»  [5,  217  б.].  Теңіз  саудасында 
осындай маңызды рөл атқарған Абаскун қаласы атауының теңізге көшуін осылай-
ша түсінуге болады. Теңіз жағалауындағы «Гурган» (Журжан) – қала, оның облы-
сы  үлкен.  Оның  төңірегі  гүлденген,  егістігі  және  (түрлі)  берекесі  мол  Дейлем  мен 
Хорасанның арасындағы шекараға орналасқан» [5, 217 б.]. Горган облысы немесе 
арабтанған нұсқада Журжан Каспий теңізіндегі аса маңызды кеме жүзетін орталық 
болған. Міне, осы Журжан облысындағы Абаскун порты европалық байланыстар-
да  аса  маңызды  роль  атқарған,  Абаскунның  пайда  болу  тарихы  айқын  емес.  Порт 
Птолемейдің  кезінде  (ІІ  ғ.)  Sosanaa  деген  атаумен  белгілі  болса,  араб-парсы  жаз-
ба  дәстүрі  Абаскунның  негізін  Ү  ғасырдың  соңы  немесе  ҮІ  ғасырдың  бас  кезінде 
сасанидтік шах Кавад қалады, – деп жазады. Горганға (Журжан) бағынышты Аба-
скун  қаласы  араб  халифаты  құрамындағы  Каспийдің  оңтүстік-шығыс  жағалауы 
үшін маңызды орын алған. Қазіргі кезде Астрабад деп аталатын бұғаз ортағасырлық 
шығыс жазба ескерткіштерінде көбіне Абаскун теңізі деп аталған [6, 15 б.]. Ал Аба-
скун «Хазар теңізіндегі ең белгілі порт болып» [7, 213–214 бб.] танылғанымен оның 
құлауы туралы дерек жоқ. Тек өзіне дейінгі гүлденген Абаскунды «Шағын қалашық, 
елдімекен» деп атауына [8, 55 б.] қарағанда порт Йақұт кезінде бұрынғы маңызынан 
айырылған сияқты.
Әл-Хорезми Хорезмнің, Журжанның, Табаристанның, Дейлемнің бір теңіз екенін 
айтады.  Бұл  тұжырым  Каспийдіњ  өзге  ешқандай  теңізбен  байланыспайтындығын 
білдіретін еді [9, 88–89 бб.]. Каспийдің бұл ерекшелігін Ибн Хордадбех [10, 154 б.], әл-
Истахри, Ибн Хаукал [11, 202 б.], әл-Масуди [12, 60–66 бб.] және «Худуд әл-єламның» 
белгісіз авторы да [6, 19 б.] атап өтеді. Бірақ теңіздің нақты картографиялық сипат-
тамасы бізге анық емес. «Худуд әл-әлам» осы дәстүрді жалғастырып, Каспийдің ше-

98
караларын халықтар және елдермен байланысты сипаттайды: теңіздің шығыс жағы 
– оғыздармен және Хорезммен шектесіп жатқан шөл, солтүстік жағы оғыздармен, 
ал  кейбір  бөлігі  хазарлармен  шектеседі,  батыс  жағы  хазарлардың  қалалары  және 
Әзірбайжанмен;  солтүстігі  Гилян,  Дейлем,  Табаристан,  Горган  қалаларымен 
шектеседі – деп көрсетеді. Каспийдің жағалауындағы халықтар мен елдердің орна-
ласуы туралы сипаттаманы Беруни де береді [6, 19 б.]. 
Араб және парсы тілдеріндегі жағрафиялық әдебиетте Каспийдің оқшауланған 
теңіз  екендігі  туралы  антикалық  түсініктер  барынша  орныққан  қалыпты  жағдай 
болатын.  Әл-Беруни  Каспий  теңізі  «басқа  теңізбен  байланыспайды»  [6,  18  б.]  деп 
жазғанда осы орнықты тұжырымды басшылыққа алған.
Каспий теңізініњ «басқа ешқандай теңізбен қосылмайтындығын» сипаттай от-
ырып  Геродот  оның  батыс  жағы  таулы,  шығыс  жағалауы  жазық  екендігін  айтып, 
Каспий теңізіндегі маршруттарды көрсетеді. В.В. Бартольд бұл маршруттарды тал-
дай  келе  «Геродоттың  мәліметтері  араб  жағрафы  әл-Истахридің  мәліметтеріне 
сәйкес  келеді»  деп  тұжырым  жасайды  [6,  13  б.].  Ал  Йақұт  Берунидің  жоғарыдағы 
мәліметтерін  екі  ғасырдан  соң  объективті  ақиқат  ретінде  сол  қалпында  өзгеріссіз 
пайдаланады [13, 251 б.]. Мәтіндік салыстыру барысында Каспий теңізіне қатысты 
бұл мәліметтерді әл-Беруниден алған деп тұжырымдауға болады.
«Бәлкім  кейбіреулер  оны:  «Ад-даууарату-л-хурасания»  деп  те  атаған»  деген 
сөйлемнің құрылымы көрсетіп отырғандай, бұл деректерді Йақұттың ауызша дерек 
көздерінен  алып  пайдаланғандығын  көрсетеді.  Араб  тілінде  «Ад-даууарату»  атауы 
«‰немі айналып т±ратын, айналмалы» деген маѓына береді. Б±л атау Хорасан тењізі 
суыныњ  ішкі  ќозѓалысын  сипаттауы  немесе  оныњ  µзге  тењізбен  ќосылмайтын 
т±йыќтыѓын  білдіретін  халыќтыќ  атау  болуы  м‰мкін.  Б±л  атау  µзге  авторларда 
кездеспейді.
Йақұт арабтілді автор, әйтсе де оныњ парсы тілін де білетіндігін өз мәліметтерінде 
парсы сµздері мен атауларын білгірлікпен қолдануынан көреміз. Мақаладағы «Хам-
за айтты: оның аты парсы тілінде «Зарах Акфуда» деді. Сондай-ақ оны: «Акфуда да-
риау» деп атаған» деген сөйлем осыны айѓаќтайды. Бұл жерде «Акфуда теңізі» және 
Акфуда  өзені  деген  мағынада  қолданылып  тұр.  Демек,  Йақұт  бізге  белгісіз  болып 
отырған парсы авторы Хамзаның еңбегімен жақсы таныс болған.
«Тағы  оны  Аристотель  Арканийа  деп  атаған»  деген  Йақұт  дерегі  Истахри-
де  кездеспейді.  Йаќ±т  Аристотельдің  бұл  дерегін  Каспийді  Аристотель  «Ирка-
нийа»  деп  атаған  [13,  250  б.]  деген  мазмұндағы  өзіне  дейінгі  авторлардың  бірінен 
алып пайдаланған. Әйтсе де бұл деректің растығы күмән тудырады. Мысалы, В.Ф. 
Минорский  бұл  атаудың  Арал  теңізіне  қатыстылығын  дәлелдейді  [14,  180  б.].  Де-
мек, Йақұттың бұл жерде Арал теңізінің көне атауын Каспийге теліп, өзіне дейінгі 
автордың қателігін қайталап отырғандығы аңғарылады.
«Мүмкін  кейбіреулер  «әл-Хауаризми»  деп  атаған.  Ол  ол  емес,  өйткені,  Хауа-
ризм көлі Хазар теңізі емес». Йақұт осы сөйлем арқылы ауызша деректің мәліметіне 
күмәнмен  қарап,  оның  қателігін  түзетеді.  Бұл  жердегі  Хауаризм  көлі  араб-парсы 
деректерінде  кездесетін  Арал  теңізі  атауларының  бірі.  Йақұт  одан  әрі  мақала 
мәтінінде  Хазар  теңізіне  және  Дербендке  қатысты  бұрын  айтылғандығын  жаза-
ды.  Ол  бұл  тақырыптарға  «Бухайрату-л-хауаризм»  және  «Дарбанду»  деген  арнайы 
мақалалар  жазған.  Одан  әрі  ол  Каспий  теңізінің  картографиялық  мәліметтерін 
бергенде  жағрафиялық  атауларды  дұрыс  қолданғанымен  оларды  орналастыруда 
бірізділік  сақтамайды.  Мысалы,  Мукан,  Табаристан  және  Журжан  тауын  Каспий 
теңізінің шығыс жағына орналастырады. Одан әрі батыс жақтағы Дағыстанды си-
паттап,  теңіздің  шығыс  жағындағы  Абаскунды  Дағыстан  жерінде  деп  көрсетеді. 

99
Бұл жерде Йақұттың картографиялық сипаттамада нақты мәліметтердің бірізділігін 
сақтамай,  оларды  сапырыстырып  беру  арқылы  бірқатар  қателіктерге  жол  беріп 
отырғандығын көреміз.
Мысал  ретінде  мына  сөйлемді  алсақ  болады:  «Одан  соң  шығысқа  қарай  түрік 
елдеріне  өтеді»  дегенде  теңіз  маршрутын  айтып  отырғаны  болуы  керек.  Әйтсе  де 
теңізге  шығыс  жақтан  құйылатын  өзендерді  айта  келіп,  тағы  да  жаңсақтыққа  жол 
береді. «Оған көптеген үлкен өзендер құяды. Олардың кейбірін айта кетер болсақ, 
әл-Курру,  ар-Рассу  және  Итил».  Йақұт  бұл  мәліметтерінде  де  жоғарыда  жіберген 
қателікті қайталап отырғандығын көреміз.
Әл-Хорезмидің  Каспий  теңізінің  жағалау  сұлбасы  туралы  мәліметтері  Птоле-
мей деректеріне біршама сәйкес келеді. Әйтсе де Птолемейдің деректерінен бөлек, 
әл-Хорезми Каспийдің батыс жағалауында оған құятын екі өзенді атайды. Бұл сірә, 
қазіргі Кура мен Аракске сәйкес келеді [9, 89 б.].
Кура – араб жағрафтары Курр деп атайтын Кавказдағы үлкен өзен. Истахри онда 
кеме жүзеді, балыққа бай деп жазады [7, 189 б.]. Ал Аракс ежелден дербес өзен бо-
лып аталады [15, 472 б.].
Йақұттың Итилмен қосарластырып айтып отырған өзендері Кавказдағы бұл екі 
өзенге сәйкес келмейді. Өйткені Каспийдің солтүстігіндегі Итил өзеніне Кура мен 
Аракс емес, Жем мен Жайық өзендері әлдеқайда жақын. Демек, Йақұт бұл жерде осы 
Жем мен Жайық өзендерін кµрсеткенімен оларды басќа атаулармен атап отыр деп 
есептейміз.  Курра  атауы  Кавказдағы  өзеннің  атын  қайталағанмен  ар-Рассу  Аракс 
атауына  қаншалықты  сәйкес  келеді?  Птолемей  деректерінде  Каспийдің  солтүстік 
иініндегі Волга өзені Ра деп аталған [9, 89 б.].
Ал «Худуд әл-алам» авторы былай дейді: «Және Рас өзені: (ол) солтүстік өңірден 
және оғыздар елімен ағады. Бұл үлкен, бірақ суы лайлы және сасық (өзен). Ол баста-
уын кимектер мен қырғыздар шекарасында орналасқан таудан алады, оғыздар облы-
сын кесіп өтіп, Хазар теңізіне құяды» [4, 44 б.]. Б±л жерде Рас атауымен Жайыќтыњ 
сол жаќ саласы Елек µзені аталады [14]. Ал В.Ф. Минорский Рас өзенін Гардизидің 
Сырдариядан кимектер еліне барар жолда еске алатын Асус өзенімен шендестіреді. 
Осы еңбекте аталатын «Артуш» өзені кимектер мен оғыздардың аралығында ағып 
жатыр»  –  деген  деректегі  «Артушты»  В.  Минорский  Жайыққа  сәйкес  келеді  деп 
есептейді [16, 107 б; 14, 215 б.; 308–309 бб.].
Әл-Идриси  кумандардың  қоныстануына  қатысты  ІХ  ғасырдың  соңы  –  Х 
ғасырдың басындағы деректері бойынша Каспий және Арал теңіздерінің солтүстік 
жағында Аскасия (Орал) тауларын орналастырады. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 
ендік бойынша созылып жатқан таулардан бірнеше өзендер, соның ішінде Еділ өзені 
ағып  шығатындығы  айтылады.  Аскасия  тауының  оңтүстік-шығысына  әл-Идриси 
әл-Куманийа қаласын орналастырады [17, 16 б.].
Х  ғасырдың  басында  кимектер  мен  қыпшақтар  оғыздармен  бірге  Жайық  ала-
бында, Арал және Каспий өңірлерінің далаларында көшіп жүрген. Бұл тайпалардың 
қоныстануы  араб  географтарының  орта  ғасырлардағы  карталарында  да  көрініс 
тапқан. Әл-Идрисидің «Әлем картасында» кимектер Арал теңізінің солтүстік және 
солтүстік-батыс жағындағы жерге орналасқан» [18, 331 б.].
Кимек  тайпалары  тобының  Жем  және  Жайық  өзендері  аралығында  көшіп 
жүретіндігін әл-Масуди де жазады. Оның пікірінше, Каспий теңізіне құятын өзендер 
Ақ  және  Қара  Ертіс  деп  аталады.  Олардың  құярлығының  арасы  он  күндік  жол, 
оларға кимектер мен оғыздардың қыстауы мен жайлауы орналасқан [12, 62 б.]. Әл-
Масудидің Ақ және Қара Ертіс деген атауының Жайық пен Жем өзендеріне сәйкес 
келетінін И. Маркварт пен В. Минорский жазады [14, 215–216 бб; 19, 63 б.].

100
Дегенмен  солтүстіктегі  Ертіс  өзені  атауының  Каспийге  құятын  Ақ  және  Қара 
Ертіс  өзендерінің  атына  айналу  себебініњ  осы  күнге  дейін  қанағаттанарлықтай 
жауабы  табылмай  келеді.  Осы  мәселеге  байланысты  академик  Б.  Көмеков  мы-
надай  пікір  айтады:  «бұл  бірегей  ақпаратта  алдыңғы  ортағасырлар  дәуіріне  тән 
заңдылық  көрінеді,  ол  заңдылық  жағрафиялық  ортаның  этникалық  сана-сезімде 
бейнеленуінде болып табылады. Мәселен, этникалық аумақтың ландшафтары онда 
мекендейтін  адамдардың  санасында  «туған  жерге»  тәңірдей  сыйынған  түсініктер 
түрінде сақталып қалады. Басқа жерге көшіп барған этнос өзінің бұрын мекендеген 
жерлеріндегі  тәңірідей  табынған  тауларының,  көлдерінің,  өзендерінің  атауларын 
сол жаққа ала барады. Осыған байланысты Гардизидің «Ертіс өзені – кимектердің 
құдайы»  дегенін  еске  түсірейік.  Жем  мен  Жайықты  тек  кимектер  ғана  өздерінің 
бұрынғы қоныстанған жерлері бойынша Ақ және Қара Ертіс деп атай алған. Сірә, 
әл-Масуди үшін бұл ақпараттың бастауы кимектер ортасынан шыққан болса керек» 
[20, 19–20 бб.; 18, 332 б.]. Бұл деректер жоғарыдағы тұжырымды қуаттай түседі.
К. Миллер Идрисидің атласында Орал тауынан Даранда өзені басталатындығын 
айтады [21, 62 б.] және Даранданы қазіргі Жем өзенімен сәйкестендіреді. Әйтсе де 
Жем өзені өзінің бастауын Орал тауынан емес, Мұғалжардың батыс беткейінен ала-
ды.  Демек,  Идрисидің  мєтіні  және  атласындағы  Даранда  Жайық  өзеніне  сәйкес 
келеді [21, 62 б.] деген т±жырымѓа ден ќоямыз.
Йақұт әл-Истахридің еңбегімен бірге Каспий теңізіне қатысты әл-Масуди, әл-
Идриси еңбектері мен «Худуд әл-аламды» пайдаланғанда бұндай алшақтыққа жол 
бермеген болар еді деп қорытынды жасай отырып, оның дерегінде көрсетілген Курру 
және Расу өзендері Жайық пен Жем өзендеріне сәйкес келеді деп тұжырымдаймыз.
  Мақаланы  өзге  дерек  көздерінен  алған  мағлұматтары  бойынша  осындай 
кіріспемен  бастаған  Йақұт  одан  әрі  Истахридің  деректерін  пайдаланып  және  оны 
толықтыра  отырып  мына  мазмұнда  береді.  «Истахри  былай  дейді:  Хазар  теңізінің 
шығыс  жағалауында  Дейлемнің  бір  бөлігі,  Табаристан,  Журжан  мен  Хорезмнің 
арасындағы  шөлдің  бір  бөлігі  (орналасқан),  оның  батысында  Аллан  Қабақ  тауы-
нан ас-Сарир мемлекетінің шетіне дейін Хазар елі және Оғыз жерінің кейбір бөлігі, 
солтүстігінде  –  оғыз  даласы,  олар  Сияхкух  жағындағы  түрік  тайпаларының  бірі, 
оңтүстігінде – әл-Жил және Дейлемнің бір бөлігі».
Бұл  деректегі  Дейлем  мен  Табаристан  –  Каспий  теңізінің  шығыс  жағалауына 
орналасқан Хорасанның провинциялары. Ал Каспийдің шығыс жағалауында Дей-
лемнен ары қарай Журжан мен Хорезм арасындағы қазіргі Қызылқұм шөлі айты-
лып отыр. Оларға қарама-қарсы теңіздің батыс бетіндегі Аллан (Истахриде Арран) 
ежелгі Албанияның арабша атауы. Араб тілінде ар-Ран деген нұсқада да кездеседі. 
Ежелгі кезде солтүстік батыста Дербенттен, батыста Тифлиске дейін, ал оңтүстікте 
Аракске дейінгі аймақ осылай аталған. Кейінгі авторлардың қатарында Йақұт Арран 
облысын «Ширван және Азербайжан арасында» [22, 132] деп атайды. Арран Осман 
халифа  кезінде  (644–655)  Сельман  ибн  Рабийа  әл-Бахилидің  басшылығымен  жа-
улап  алынған.  Әйтсе  де  кейінгі  кезде  хазарлар  тарапынан  үнемі  шапқыншылыққа 
ұшыраған.  Моңғол  шапқыншылығынан  кейін  Арранның  оңтүстік  бөлігі  түріктік 
атаумен Қарабақ атала бастады [15, 334–335 бб.]. 
Йақұттың  Қабақ  тауы  деген  атауы  осы  Қарабаққа  келетін  сияқты.  Осы  жер-
де  Йақұт  деректерінен  хазарлар  мен  оғыздардың  Каспийдің  солтүстігінде  қатар 
қоныстанғандығын аңғарамыз. Ал Сияһкуһ (Қаратау) атауы түрік тайпалары мекен-
деген Маңғыстау түбегіне қатысты айтылып отыр. Өйткені осы атау Арал теңізінің 
батысындағы төбеге және Үстірт аймағына қатысты қолданылады. Сонымен қатар 
араб географтары Маңғышлақ деп атаған түбек те кейде осылай аталған [4, 150 б.].

101
Бұдан  әрі  қарай  әл-Истахридің  мәтінін  өзгеріссіз  пайдаланады.  Бұл  мәтінді 
Қазақстанға қатысты маңызды деректері аз болғандықтан талдаудың қажеттілігі аз 
деп есептейміз.
Мақала  соңында  келтірілетін  екі  сөйлемнің  деректік  маңызды  ерекше.  «Бұл 
теңіздің  Сияхкух  жаѓында  кемелер  желден  тµњкеріліп  ќалудан  ќауіптенетін  б±ѓаз 
бар, егер олар онда тµњкеріліп ќалса, олардыњ барлыќ заттары т‰  ріктерден аман 
ќалмайды, себебі олар оны билеушілерімен µздері иемденіп алады». Бұл сөйлем Ка-
спий теңізі ежелден оның төңірегін мекендеген халықтар арасындағы сауда байланы-
старына негіз болғандығын танытады. Оның жағалауындағы Абаскун, Итил, Шир-
ван, Дербенд порттары теңіз саудасының маңызды буыны болған. Бұл мәліметтер 
араб географтарыныњ Каспий теңізіндегі кемелер жүзетін маршруттардың қауіпті, 
қауіпсіздігі туралы жақсы хабардар болғандығын білдіреді. Ал Сияхкух төңірегінде 
түрік тайпалары мекендейтінін осы дерек тағы да айғақтай түседі.
Йақұт өз мақаласын Истахри мәтінінде жоқ мынадай сөйлеммен аяқтайды. «Бұл 
теңіздің айналымы 1500 фарсах, оның ені 100 фарсах деп айтылады. Алла біледі».
Каспий  теңізі  туралы  білімдер  ұзақ  уақыт  бойы  Геродот  кезіндегі  білімдердің 
деңгейінде, бұрынғыдай анық емес күйінде қалып келген [6, 17 б.]. Ең ертедегі араб 
географтарының  бірі  Ибн  Хордадбих  Каспий  теңізін  дөңгелек  түрінде  елестетіп, 
оның диаметрі 500 фарсах деп жазады [10, 154 б.]. Бұл түсінік Каспий теңізінің кар-
тасын  жасаған  және  мәтіндік  сипаттамасын  берген  әл-Истахри  мен  Ибн  Хаукал 
еңбектерінде  баяндалып,  ұзақ  уақыт  орнығып  қалды.  Ал  «Худуд  әл-алам»  авторы 
теңіздің ұзындығы мен енін теңдей етіп, 400 фарсах деп жазады [6, 53 б.].
Ал Масуди теңізді сопақ формасында елестетіп, оның ұзындығы 800, ені 600 миль 
[23,  60  б.)  деп  сипаттаса,  тіпті  Димашқи  (1256–1327)  және  Хондемир  (1474–1534) 
сияқты кейінгі кезеңдегі авторлардың да түсініктері нақты өлшемге жуықтамайды: 
теңіздің ұзындығы мен ені туралы олардың келтірген 280 (немесе 260) және 200 фар-
сах деген өлшемдерінің өзі қазіргі заманғы өлшемдерден 2, 5 есе асып кетеді [6, 18 б.]. 
Осы тұрғыда теңіздің ені туралы Йақұт өлшемі шындыққа жуықтайды, ол Каспийдің 
айналымы авторлардың түсінігіне қарағанда Каспийдің домалаќ немесе сопаќ емес, 
ұзынша созылып жатқан сұлбасын дєл болжай алған.
Осылайша әл-Истахридің еңбегін негізгі дерек көзі ретінде пайдаланған Йақұт 
оның ықпалында қалып қоймай, оған сын көзімен қарай отырып Каспий теңізі тура-
лы жаңа тұжырымдар жасайды. Осы мақалада қолданған шығармашылық тәсілдері 
арқылы ол өзіне дейінгі жағрафиялық білімдерді тың деректермен толықтырған деп 
қорытынды жасай аламыз.

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: