Абай атындағы

49 
 
УДК 621.01 
К. Бисембаев, Е.К. Жаменкеев 
 
АНАЛИЗ ДВИЖЕНИЯ ПОРШНЯ ПОРШНЕВОГО КРИВОШИПНОГО 
НАСОСА С ПРИВОДОМ БЕСПЛОТИННЫХ ГИДРОТУРБИН 
 
(г. Алматы, КазНПУ имени Абая) 
 
Бұл  мақалада  қозғалтқыш  механизмі  ігетассыз  сутурбинасы  болатын  иінтіректі 
поршенді  сусорғыштың  қозғалысын  зерттеу  қарастырылған.  Иінтіректі  поршенді 
сусорғыштың  сызықты  емес  қозғалыс  теңдеуі  алынып  шешілді.  Сутурбинасының 
параметрлерінің  ӛзгеруіне  байланысты  сусорғыштың  беру  жылдамдығы  мен 
сутурбинасының  бұрыштық  жылдамдығы  арасындағы  тәуелділік  графигі  алынды. 
Және  де,  ағынсудың  жылдамдығының  ӛзгеруіне  байланысты  сусорғыштың  беру 
жылдамдығы  мен  сутурбинасының  бұрыштық  жылдамдығы  арасындағы  тәуелділік 
графигі  алынды.  Сусорғыштың  беру  жылдамдығы  ағынсудың  жылдамдығы  мен 
сутурбинасының параметрлеріне тәуелді екні анықталды. 
В  статье  рассматривается  анализ  движения  поршневого  кривошипного  насоса  с 
приводом  бесплотинной  гидротурбины.  Получено  и  решено  нелинейное  уравнение 
поршневого  кривошипного  гидронасоса.  Построены  графики  зависимости  скорости 
подачи  гидронасоса  от  угла  вращения  гидротурбины  при  различных  параметрах 
гидротурбины,  а  также,  графики  зависимости  подачи  гидронасоса  от  угла  вращения 
гидротурбины при различных значениях скорости течения водотока. Установлено, что 
скорость  подачи  гидронасоса  зависят  от  параметров  гидротурбины  и  от  скорости 
течения. 
This  article  discusses  a  motion  analysis  of  the  piston-crank  pump  driven  turbine 
besplotinnoj. Received and agreed to by a nonlinear differential equation of piston crank oil 
pump.  The  graphs are  based  on  hydraulic pump  feed rate  from  the  angle of rotation  of  the 
turbine  under  different  parameters  of  hydraulic  turbines,  as  well  as  feeding  dependency 
graphs,  a  hydraulic  pump  from  the  angle  of  rotation of  the turbine  with  different  values  of 
the rate of flow of the watercourse. The hydraulic pump speed is dependent on the settings of 
the turbine and the speed of the current. 
 
Түйін сөздер: сутурбина, сусорғыш. 
Ключевые слова: гидротурбина, гидронасос. 
Keywords: turbine, hydraulic pump. 
 
Проводим  анализ  движения  поршневого  кривошипного  гидронасоса  с  приводом 
бесплотинной гидротурбины, уравнения движения которого имеет вид [1]: 
для периода всасывания  
 




































































2
2
2
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
0
sin
)
(
sin
1
cos
12
1
cos
4
1
sin
1
cos
2
1
cos
l
d
L
l
r
Fl
l
r
l
r
I
l
r
l
r
l
r
I
l
r
I
A
B
Ш
Ш
n
 
 (1) 

50 
 
























































































2
2
2
3
2
3
2
2
2
3
3
2
2
2
2
2
2
2
2
sin
cos
2
sin
8
1
sin
1
2
sin
cos
4
1
sin
1
sin
2
sin
1
cos
2
1













l
d
L
l
r
Fl
l
r
l
r
l
r
l
r
l
r
l
r
l
r
I
B
Ш
 
M
l
r
l
h
d
z
g
Fl
B






sin
)
(
1
2
для периода нагнетания                                            (2) 
где 










2
2
2
2
0
0
cos
3
1
6
2
1


Rl
l
R
al
R
m
A
 
2
ml
I
n

 
2
l
М
I
Ш
Ш

 
Для простоты, не учитываем сопротивления трения и местных сопротивлении по 
длине  всасывающего  и  нагнетающего  трубопровода,  включая  целиндр  насоса. 
Предположим,  что  ход  поршня  насоса  много  раз  меньше  от  длины  шатуна.  Если 
учитываем всех этих поставленных условий т.е. при выполнение условий  
,
1

l
r
  
1
1


l
L
B
,    
0

B
W
,  
0

H
W
,   
0

B
h
,  
0

H
h
,    
1


l
d
z
 
уравнения движения поршня кривошипного насоса (1) и (2) преобразуется к виду: 
для периода всасывания [3], 
0
A
M




                                                                     (3) 
для периода нагнетания  
0
0
2
2
3
sin
sin
A
M
a












                                               (4) 
где  
3
3
0
3
2
2
l
r
A
l
f
F
a
l




 
l
r
l
z
A
g
Fl



2
0
2
2
0


 

g
 ускорение свободного падения. 
Как известно из [2] движущий момент бесплотинной гидротурбины определяется 
в виде, 


b
a
M


                                                 (5) 
где 
  и    –  постоянные  коэффициенты,  зависящие  от  параметров  гидротурбины  и 
определяется выражением 
 

2
0
1
11
1
21
0
3
)
Q
W
T
D
a






 
   

2
0
1 11
1
21
0
(
Q
E
K
a




 

51 
 
где 
0
a
 - ширина лопасти гидротурбины 
3
2
1
1
~
~
~
A
A
A
T



,          
3
2
1
1
~
~
~
B
B
B
D



, 






2
1
2
1
2
0
1
2
cos
cos
cos
~











C
l
E
,                            






2
1
2
1
2
0
1
2
sin
sin
sin
~











C
l
K
 
4
1
cos
2
1
2



l
R
W
,        
2
2
1
2
sin
4
1
sin
2
1
~




l
R
A
,  
2
2
1
2
cos
4
1
cos
2
1
~




l
R
B
, 
3
1
cos
~
2
2
2




l
R
l
R
C
,  




2
1
2
1
2
2
sin
4
1
2
sin
2
1
~








l
R
A
, 




2
1
2
1
2
2
cos
4
1
2
cos
2
1
~








l
R
B
,  




2
1
2
1
3
2
2
sin
4
1
4
sin
2
1
~








l
R
A
,  




2
1
2
1
3
2
2
cos
4
1
4
cos
2
1
~








l
R
B
, 









2
1
2
0
1
1
2
1
11
2
sin
2
1









d
, 









2
1
2
0
1
1
2
1
21
2
cos
2
1









d
 









2
1
2
0
1
1
2
1
11
sin
2
1









d
 









2
1
2
0
1
1
2
1
21
cos
2
1









d
 
Подставим (5) в (3) и (4), и используя соотношение 
      
 
   преобразуем уравнение 
движения поршня кривошипного насоса (3) и (4) к безразмерной форме [4], 
 ̈     ̇                                                               (6) 
 
 ̈     ̇        
 
     ̇
 
                                          (7) 
где  
   
 
 
 
 
 
        
 
 
 
 
 
 
 
Уравнение  (7)  оказывается  существенно  нелинейным,  так  как  нелинейный  член 
входит в уравнение без малого параметра. И она может быть подвергнута дальнейшему 
упрощению,  если  принять  во  внимание,  что  за  один  период  изменения  угла  поворота 
гидротурбины  от  0  до 
   величина    
  
  
 изменяется  очень  мало,  то  еѐ  производная 
по углу поворота 
  можно считать равной еѐ среднему значению.  
Принимая,  за  переменную  угла 
   и  используя  соотношение      
 
̅     преобразуем уравнение (7) к виду:  

52 
 
  
̅
  
      
 
  
 ∫   
  
 
 
  ̅
  
 ∫    
 
    
  
 
 
 
   
̅
 ∫          
  
 
 
   ̅
 ∫   
  
 
 
При выполнении операции усреднения величину 
 
̅ считаем постоянной. Учитывая, что  
∫    
 
 
  
 
            ∫      
  
 
           
 
  
∫       
  
 
 
после интегрирования получим 
  
̅
  
      
 
 
̅
                                                  (8) 
Уравнение  (8)  может  быть  исследовано  для  определения  переменной 
 
̅  в 
переходных  режимах.  После  усреднение  уравнение  (6)  тоже  принимает  вид  (8). 
Следовательно,  уравнение  (6)  и  (8)  после  усреднение  принимает  одинаковый  вид. 
Поэтому  в  дальнейшем  исследуем  уравнение  (8).  Условия  существования 
стационарных режимов 
  
  
    
При этом условии уравнение стационарных режимов движения имеет вид 
 
̅
с
 
 
 
    
Отсюда  находим  среднее  значение  угловой  скорости  гидротурбины  в  стационарном 
режиме 
 ̅
с
     
 
 
  или   
 
 
  
 
                                             (9) 
 
Далее  следует,  что  угловая  скорость  вала  гидротурбины   равна  среднему  значению 
частоты  колебании  поршня  кривошипного  насоса.  Используя  выражение  (9), 
преобразуем уравнение (8) к виду 
  
̅
  
     
̅ (   
 
 
̅
)                                               (10) 
 
Интегрируя уравнение (10) при начальном условии  
          
̅̅̅    
̅
 
 получим,  
 
̅       ( ̅
 
   ) 
   
                                           (11) 
 
На  рисунке  -  11  показаны  графики  зависимости  средней  частоты  вращения 
гидротурбины от безразмерного времени 
  при различных начальных значениях.  
Средняя частота вращения гидротурбины при 
      стремится к  , т.е. 
 
     
   
 ̅ 
Интеграл уравнения (8) примет вид, 
     
 
 
 
 
( ̅    ̅
 
      
 
̅    
 ̅
 
   
)                                (  ) 
Усредненные уравнение (7) и (8) имеет одну и ту же форму. Поэтому можно утвердить, 
что  закон  движения  поршня  кривошипного  насоса  в  период  всасывания  и  в  период 
нагнетания имеет один и тот же вид. Следовательно, решения уравнения (6) описывает 
процессы всасывания и нагнетания.  
 

53 
 
 
Рисунок 11 - Графики зависимости средней частоты вращения гидротурбины от 
безразмерного времени. 
 
Путь, проходимый поршнем описывается выражением вида [3];  
     (         ) 
Скорость поршня есть производная от пути по времени, т.е. 
   
  
  
              
Подача насоса при бесконечно малом перемещении поршня будет, 
               , 
или  
                                                                   (13) 
Интеграл выражении (13) приначальных условиях 
             имеет вид, 
            (         )                                      (14) 
Скорость подачи насоса определяется выражением; 
  ̇                                                                 (15) 
На  основании  формулы  (14)  и  (15)  построены  графики  зависимости  подачи  и 
скорости  подачи  гидронасоса  от  угла  вращения  гидротурбины  при  следующих 
параметрах бесплотинной гидротурбины (рисунок 12) и (рисунок 13), 
2
2
2
3
3
2
0
1
3
13 10
,
31 10
,
35 10
,
2 10
,
,
10
,
5
,
,
28 ,
6
3
R
ì l
ì a
ì h
ì
êã
ì
V
m
êã
ì
ñ









 
 


 





 
Сплошная  линия  (кривая  1)  показывает  период  процесса  высасывания,  а 
пунктирная линия (кривая 2) описывает период нагнетания. 
 
Рисунок 12 - График зависимости подачи гидронасоса от угла вращения гидротурбины 

54 
 
 
Рисунок 13 - График зависимости скорости подачи гидронасоса от угла вращения 
гидротурбины 
На рисунке 14 показана график зависимости скорости подачи гидронасоса от угла 
вращения  гидротурбины  при  различных  значениях  радиуса  гидротурбины.  Процесс 
подачи 
гидронасоса, 
подключенных 
к 
гидротурбине 
с 
радиусами 
1
2
3
1 ,
1.5 ,
2
R
ì R
ì R
ì



 описываются  кривыми  1,  2  и  3  соответственно.  Из 
рисунка  14  видно,  что  скорости  подачи  гидронасоса  уменьшается  с  возрастанием 
радиуса гидротурбины. 
График  зависимости  подачи  гидронасоса  от  угла  вращения  гидротурбины  при 
различных значениях скорости течения водотока показаны на рисунке 15. Из рисунка 
15  видно,  что  скорости  подачи  гидронасоса  возрастает  с  возрастанием  скорости 
течения  водотока.  Кривая  1,  2  и  3  описывают  зависимости  скорости  подачи 
гидронасоса от угла вращения гидротурбины, для значения скорости течения водотока  
0
0
0
1
,
2
,
ì
ì
ì
V
V
V
ñ
ñ
ñ



. 
 
Рисунок 14 - Графики зависимости скорости подачи гидронасоса от угла вращения 
гидротурбины при различных значениях радиуса гидротурбины 
 
 
Рисунок 15 - График зависимости подачи гидронасоса от угла вращения гидротурбины 
при различных значениях скорости течения водотока 
 
Рассматривая движения поршня кривошипного насоса с приводом бесплотинной 
гидротурбины,  можно  сделать  вывод  о  том,  что  объем  подачи  насоса  зависят  от 

55 
 
параметров  насоса,  а  скорость  подачи  зависит  кроме  этого  и  от  угловой  скорости 
гидротурбины.  Следовательно,  скорость  подачи  гидронасоса  зависят  от  параметров 
гидротурбины и от скорости течения. 
 
1.  Бисембаев  К.,  Жаменкеев  Е.К.  «Математичкское  моделирования  движения  поршня 
поршневого  кривошипного  насоса  с  приводом  бесплотинных  гидротурбин», 
Материалы 
IV 
Междунородной 
научно-методической 
конференции 
«Математическое  моделирование  и  информационные  технологии  в  образовании  и 
накуе (ММ ИТОН)», Алматы, 25-26 октябрь 2013г., - С. 113-118 
2.  Жаменкеев  Е.К.  Характеристика  движущего  момента  гидротурбины  микроГЭС  с 
наклонными  лопастями  /  Е.К.  Жаменкеев  //  20  лет  мира  и  созидания:  тезисы 
докладов первого международного Джолдасбековского симпозиума, 1-2 март 2011. - 
Алматы, 2011.- С.62. 
3. Чирнаев И.А.Поршневые кривошипные насосы, Машиностроение, Ленинград, 1983г.- 
176 с. 
4.  Жаменкеев  Е.К.,  Бисембаев  К.,  Кинжебаева  Д.А.,  Айтуарова  А.  «Вывод 
дифференциальных  уравнении  гидротурбины  бесплотинной  микроГЭС  с 
наклонными  лопастями»,  Вестник  КазНПУ  имени  Абая.  Серия  Физико-
математические науки. – 2012. - №3(39). – С63-69. 
 
 
 
ӘОЖ 378.02:372.8:002 
Б.Ғ. Бостанов, М.С. Ӛскенбай
*
, С.А. Нугманова  
 
МЕКТЕП ИНФОРМАТИКАСЫ КУРСЫНДАҒЫ «КОМПЬЮТЕРДІҢ 
АРХИТЕКТУРАСЫ» ТАҚЫРЫБЫН ОҚЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
(Алматы қ, Абай атындағы ҚазҰПУ, * - магистрант) 
 
Мақалада  мектеп  информатика  курсындағы  ―компьютердің  архитектурасы‖ 
тақырыбын  оқыту  мәселелері  қарастырылған.  Қазіргі  мектеп  информатика  курсын 
оқытуда  қолданылған  әдебиеттерге  талдау  жасалып,  аталған  тақырыпты  оқыту 
ерекшеліктері кӛрсетілген.  
В  статье  рассматривается  проблема  обучения  теме  ―архитектура  компьютера‖  в 
школьном  курсе  информатики.  А  статье  сделан  анализ  литературы,  которая 
используется  в  школьном  курсе  информатики.  Статья  раскрывает  особенности 
обучения данной теме в школьном курсе информатики.  
In  this  article  the  problem  of  training  of  the  subject  "architecture  of  the  computer"  in  a 
school course of informatics is considered. And article the literature analysis which used in a 
school course the information scientist. Article opens features of training of the given subject 
in a school course of informatics is made. 
 
Түйін  сөздер:  компьютер  архитектурасы,  ақпараттық-  коммуникациялық  технология, 
процессор, жүйелік блок, жады, компилятор 
Ключевые  слова:  архитектура  компьютера,  информационно-коммуникационная 
технология, процессор, системный блок, память, компилятор 
Keywords: computer architecture, information and communication technology, processor, 
system unit, memory, compiler 
 
Компьютерді,  оның  құрылымы  мен  қызмет  ету  принциптерін  білмей  тұрып 
оны сауатты пайдалану мүмкін емес. Бұл тезисіміздің дәлелі ретінде Питер Нортонның: 
«Сіз  компьютердің  қызметін,  оның  ішінде  не  болып  жатқанын  түсінбей-ақ  оны  сәтті 
қолдана  аласыз.  Дегенмен  дербес  компьютерде  болып  жатқан  процесстерді  сіз 
тереңірек  түсінген  сайын,  оның  мүмкіндіктерін  жақсырақ  пайдалана  аласыз...  Егер 

56 
 
компьютермен жұмыс істеу барысында бірдеңе бола қалған жағдайда, сіздің ешқандай 
әбестік жасамай дұрыс шешім қабылдау ықтималдығыңыз жоғары болады». 
Заманауи  компьютерлердің  қызмет  ету  негізінде  ӛте  кӛп  идеялар,  теориялар, 
принциптер  мен  техникалық  шешімдер  жатыр,  олар  үнемі  жетілдіріліп  отырады. 
Компьютерлердің  жалпыланған  құрылымы,  тұрғызылуы  мен  қызмет  етуінің  іргелі 
принциптері  мектеп  информатикасы  курсындағы  «Компьютер  архитектурасы» 
тақырыбын  оқытудың  пәні  болып  табылады.  Бұл  курсты  оқытуда  қазір  қолданылып 
жүрген тәсілдерді үлкен үш топқа бӛлуге болады:  

 
материалды декларативті баяндау; 

 
шынайы бар электронды есептеуіш машинасының бірімен байланыстыру; 

 
есептегіш машиналардың программалық моделдерін пайдалану.  
«Компьютер  архитектурасы»  ұғымы  әртүрлі  әдебиет  кӛздерінде  әртүрлі 
пайымдалады.  Мысалы,  әдебиет  кӛздерінің  бірінде  компьютердің  архитектурасы  деп 
оның  компоненттерінің  жиынтығын,  ал  компьютердің  компоненттерін  компьютерлік 
«темір» деп атайды [1]. Ал енді басқа бір әдебиет кӛзінде «компьютер архитектурасы» 
сӛзі  тар  және  кең  мағынада  қолданылады.  Тар  мағынада  архитектура  деп  командалар 
топтамасының  архитектурасын  түсінеді.  Командалар  топтамасының  архитектурасы 
аппаратура  мен  программалық  қамсыздандыру  арасындағы  шекара  болып  табылады 
және  жүйенің  программистке  немесе  компилятор  жасаушыға  кӛрінетін  бӛлігі  болып 
табылады.  Кең  мағынада  архитектура  тӛмендегідей  компьютер  жасаудың  жоғары 
деңгейлі  аспектілері:  жадылар  жүйесін,  жүйелік  шина  құрылымын,  енгізу/шығаруды 
ұйымдастыру және т.т. қамтиды [2]. Үшінші бір әдебиет кӛзінде электронды есептеуіш 
машина  архитектурасы  деп  техникалық  сипаттамасын  (электронды  схемалар, 
конструктивті бӛлшектер және т.т.) толық түсіндіріп жатпай-ақ, электронды есептеуіш 
машина  құралдары  мен  жұмыс  істеу  принциптерін  сипаттауды  түсінеді.  Архитектура 
сипаттамасы – бұл компьютерде жұмыс жасайтын, бірақ оны құрастырмайтын немесе 
жӛндемейтін, басқа сӛзбен айтқанда жай ғана қолданушы адамға арналған компьютер 
туралы түсінік [3]. 
Бірақ  үйренушілер  «компьютер  архитектурасы»  ұғымының  нені  білдіретінін 
айқын  ұғынуы,  және  компьютер  архитектурасын  сипаттау  деңгейлерін  айыра  білуі 
керек. 
Компьютер  архитектурасын  сипаттаудың  әртүрлі  деңгейлері  бар.  Компьютер 
архитектурасын  сипаттаудың  ең  үстірт  деңгейі  –  бұл  компьютер  құрамына  кіретін 
негізгі  құралдар  мен  олардың  қызметі  жайлы  ұғымдар.  Компьютер  архитектурасын 
сипаттаудың  ең  терең  деңгейі  –  процессордың  командалар  жүйесін  (машиналық 
командалар  тілі),  программаны  орындау  кезіндегі  процессор  жұмысының  ережелерін 
сипаттау. 
Негізгі  жалпы  және  орта  (толық)  жалпы  білім  берудің  негізгі  міндетті 
бағдарламаларының 
мазмұнының 
міндетті 
минимумына 
сәйкес 
компьютер 
архитектурасымен байланысты тӛмендегідей тақырыптарды бӛліп алуға болады: 
1.
 
Компьютер ақпараттарды ӛңдеудің әмбебап құралы ретінде. 
2.
 
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (АКТ) негізгі құрылғылары. 
3.
 
Компьютер ақпараттық процесстерді автоматтандыру құралы ретінде. 
4.
 
АКТ құралдары. 
Информатиканың  базалық  курсында  «Компьютер  ақпаратты  ӛңдеу  құралы» 
бӛлімін  оқыту  үшін  2  практикалық  жұмысты  қоса  есептегенде  10  сағат  беріледі,  ал 
«Компьютер архитектурасы» тақырыбын оқыту үшін 2 сағат беріледі. 
«Компьютер-ақпаратты  ӛңдеу  құралы»  тақырыбын  X  сыныпта  базалық 
деңгейде  оқыту  үшін  2  сағат  бӛлінеді,  соның  ішінде  2  практикалық  жұмыс. 

57 
 
«Компьютер  архитектурасы»  тақырыбын  информатиканың  профильді  курсында 
базалық деңгейде оқыту үшін 1 сағат бӛлінеді.      
«Компьютер архитектурасы» тақырыбы қарастырылған әртүрлі оқулықтар мен 
оқу  құралдары  бар.  Әдетте,  оларда  электронды  есептеуіш  машинасы  нақты  бір 
маркаларымен  байланыстырмай  архитектураның  жалпы  ұғымы  түсіндіріледі. 
Практикалық  жұмыс  компьютерлердің  белгілі  бір  моделдерінде  жүреді.  Осындай 
себептерге  байланысты  мұғалім  шешуге  тиісті  жалпытеориялық  білімді  практикамен 
байланыстыру проблемасы туындайды. 
Информатика  бойынша  мектеп  оқулықтарын  бізді  қызықтырып  отырған 
тақырып бойынша мазмұндық кӛлемі мен толықтығы бойынша талдайық. 
«ЭЕМ архитектурасы» ұғымын ашу үшін И.Г. Семакин 7-ші сыныпқа арналған 
«Информатика»  оқулығында  аналогияның  дидактикалық  тәсілін  пайдаланады.  Бұл 
оқулықта  дербес  компьютердің  минимальды  комплекті,  дербес  компьютер 
құрылғыларының  ӛзара  әрекеттесуінің  магистральдік  принципі,  дербес  компьютердің 
негізгі сипаттамалары қарастырылады. 
«Компьютер архитектурасы» тақырыбы Н. Ермеков, Н. Стифутиналардың 7-ші 
сыныпқа  арналған  «Информатика»  оқулығында  толық  және  түсінікті  түрде  ашылып 
берілген.  
Е.В.  Шевчук  ӛзінің  8  сыныпқа  арналған  «Информатика»  оқу  құралында 
«Дербес  компьютер»  тарауын  ашу  үшін  келесі  параграфтарды  пайдаланады:  «Қазіргі 
заманғы  дербес  компьютерлер  мен  оның  құрамдас  бӛліктерінің  түрлері»; 
«Компьютердің  негізгі  компоненттерінің  ӛзара  әрекеттесуі»;  «Магистраль»  және  осы 
«Дербес  компьютер»  тарауы  бойынша  екі  практикалық  жұмыс  орындауды  ұсынады: 
«Компьютерді тестілеу» және «Дискіні тестілеу» [3-6]. 
10-11  сыныптарға  арналған  «Информатика»  оқулықтарында  «Компьютер 
архитектурасы» тақырыбы тіптен қарастырылмайды [7-10]. 
Информатиканы  тереңдетіп  оқитын  сыныптарда  «Компьютер  архитектурасы» 
тақырыбын оқыту үшін сондай-ақ Л.З. Шауцукованың 10-11 сыныптарға арналған оқу 
құралын  пайдалануға  болады  [11].  Бұл  оқулықта  компьютердің  қалай  құралғаны, 
компьютерлер  қандай  принципте  құралған,  команда  деген  не  және  ол  қалай 
орындалады,  архитектура  деген  не,  компьютер  құрылымы  және  компьютер 
құрылғылары толық қарастырылған. 
«Компьютер  және  программалық  қамсыздандыру»  тақырыбын  10  сыныптар 
үшін  (Н.  Ермековтің  10  сыныптарға  арналған  «Информатика»  оқулығының  [7] 
негізінде)  сабақ  бойынша  жоспарлауды  2  зертханалық  жұмыстан,  1  практикалық 
жұмыстан және 2 оқушылардың білімін бақылау мен тексеруге арналған жұмыстарды 
қамтыған 10 сабақ түрінде беруге болады. 
Сабақ 1. Компьютер тұрғызудың магистральды-модульдік принципі. 
Сабақ 2-3. Компьютердің аппараттық іске асырылуы. 
Сабақ 4. Ӛзіндік жұмыс. Операциялық жүйе. 
Сабақ 5. Операциялық жүйені жүктеу. Зертханалық жұмыс. 
Сабақ 6. Файлдар және файлдық жүйелер. Зертханалық жұмыс. 
Сабақ 7. Дискілердің логикалық құрылымы. 
Сабақ 8. Дискілердің логикалық құрылымы. Практикалық жұмыс. 
Сабақ 9. Компьютерлік вирустар және вирусқа қарсы программалар. 
Сабақ 10. Бақылау жұмысы. 
Компьютердің  аппараттық  бӛлігін  оқытқанда  компьютер  тұрғызудың 
магистральды-модульдік принципі қарастырылған; процессорлар жасалуының қысқаша 
тарихы  және  олардың  негізгі  сипаттамалары;  жедел  және  сыртқы  жадының 
функциялары  мен  негізгі  сипаттамалары;  жүйелік  блоктағы  құрылғылар;  аналық 

58 
 
платаның  логикалық  схемасы,  ақпараттарды  енгізу  және  ақпараттарды  шығару 
құрылғылары.  Оқушылардың  білімдерін  бақылау  мен  тексеру  үшін  оқытылған 
мәселелердің қорытындысы бойынша ӛзіндік жұмыс ұсынылады. 
Информатика  курсын  оқу  барысында  оқушылар  біртіндеп  компьютер 
архитектурасы  бойынша  ӛз  білімдерін  тереңдетіп  машиналық  командалар  тілі  мен 
процессор жұмысы жайлы түсінік алуға дейін жетуі керек. Негізінен, информатиканың 
профильді  курсының  базалық  деңгейінде  компьютер  архитектурасының  үстіртін 
деңгейлі  білімі  беріледі.  Бірақ,  кейбір  мектептердің  профильді  сыныптарында 
«Программалау» бӛлімін оқығанда қарастырылатын ассемблер сияқты тӛменгі деңгейлі 
программалау тілі оқытылады. Ассемблерді оқытқанда оқушыларды бұл тілдің жасалу 
тарихымен, ассемблер түрлерімен, олар не үшін арналғандығымен, басқа программалау 
тілдерінен  айырмашылығының  неде  екендігімен  таныстырып,  олардың  артықшылығы 
мен кемшіліктерін атап ӛту керек. Бұдан әрі, «регистрлер» сияқты ұғымдарды енгізіп, 
регистрлер типін және тілдің негізгі командаларын беріп, жеткілікті терең және толық 
оқығаннан кейін осы тілде программа құруға кӛшу жүзеге асырылады. Бірақ, ассемблер 
тілі  түсіну  үшін  айтарлықтай  күрделі,  және  оқушылардың  кӛпшілігінде  қарапайым 
программалар  жазудың  ӛзінде  қиындықтар  туады.  Ассемблер  тілін  оқыту  үшін, 
мұғалімнің  ӛзі  оны  жақсы  білуі  керек,  деген  бұл  саладағы  мамандар  ӛте  аз.  Сонымен 
бірге  жалпы  білім  берудің  Мемлекеттік  стандарты  ассемблер  тілін  оқыту  бойынша 
мәселелерді қамтымаған. Сондықтан «Компьютер архитектурасы» тақырыбын базалық 
деңгейде  оқытқанда  оқушыларға  ассемблер  сияқты  тӛменгі  деңгейлі  программалау 
тілінің  бар  екендігін  және  ассемблер  тілінің  командаларының  процессар 
командаларына  дәлме  дәл  сәйкес  келетіндігін  айтуға  болады.  Профильді  дайындық 
ассемблерді жеке элективті курс шеңберінде, және сондай-ақ тақырыптық жоспарлауға 
олар  енген  жағдайда  информатика  бойынша  сабақ  жүргізу  барысында  ұсынылуы 
мүмкін. 
«Компьютер  архитектурасы»  тақырыбы  мектеп  информатикасы  курсының 
оқытудың  әртүрлі  деңгейлерінде  оқытылатын  ең  маңызды  тақырыптарының  бірі 
табылады.  Бұл  тақырыпты  оқытуды  оқушылардың  жас  ерекшеліктері  мен  олардың 
профильдік бағыттарын ескере отырып жүргізу керек.  
 
1.
 
7 класс. Информатика. Ермеков Н., Стифутина Н. - Алматы: Атамұра, 2012. 
2.
 
7 класс. Информатика. Семакин И.Г., Залогова Л.А., Русаков С.В., Шестакова Л.В., 
Никитенко В.В., Саябаева Р.А. - Кӛкшетау: Келешек-2030, 2012. 
3.
 
8 класс. Информатика. Шевчук Е.В., Кольева Н.С. - Алматы: Мектеп, 2012. 
4.
 
8 класс. Информатика. Ермеков Н., Стифутина Н.  - Алматы: Жазушы, 2008. 
5.
 
9  класс.  Информатика  және  есептеуіш  техника  негіздері.                                  Бӛрібаев  Б., 
Нақысбеков Б., Мадьярова Г.  – Алматы: Мектеп, 2005. 
6.
 
9  класс.  Информатика  (Паскаль).  Н.Ермеков,    В.Криворучко,    Л.Кафтункина  – 
Алматы: Мектеп, 2009. 
7.
 
10  класс  Информатика.  Ермеков  Н.Т.,  Криворучко  В.А.,  Ноғайбаланова  С.Ж. 
(жаратылыстану-математика бағыты). – Алматы: Жазушы, 2006. 
8.
 
10  класс  Информатика.  Ермеков  Н.Т.,  Криворучко  В.А.,  Ноғайбаланова  С.Ж. 
(қоғамдық-гуманитарлық бағыт). – Алматы: Жазушы, 2006. 
9.
 
11  класс  Информатика.  Ермеков  Н.Т.,  Криворучко  В.А.,  Ноғайбаланова  С.Ж. 
(жаратылыстану-математика бағыты). – Алматы: Жазушы, 2006. 
10.
 
11  класс  Информатика.  Ермеков  Н.Т.,  Криворучко  В.А.,  Ноғайбаланова  С.Ж. 
(қоғамдық-гуманитарлық бағыт). – Алматы: Жазушы, 2006. 
11.
 
Шауцукова  Л.З.  Информатика:  Учебное  пособие  для  10-11  кл. 
общеобразоват. учреждений / Л.З. Шауцукова. – 3-е изд. – М.: Просвещение, 2003. – 
416 с.
 
 

59 
 
УДК 378 

жүктеу/скачать 5,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: