Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

281 

 

объектом  нашего  анализа  и  исследования,  мы  обратимся  к  некоторым 

важным  психолого – педагогическим  особенностям [1, 67-с.].                                          

Во первых, следует подчеркнуть, что урок музыки является одним из  

сложнейших  по  своему  направлению,  содержанию  и    специфике,   

развивающих    и    формирующих    общеобразовательных    дисциплин.  И  в  

этом  плане  прежде  всего  следует  обратить  внимание  на  то,  что  в  основе  

умелой  организации  и  творческом  содержании  урока  музыки,  лежат  

весьма  особые  психолого  –  педагогические  процессы,  именно,  

музыкального  просвещения,  которое  являются  неотъемлемой  частью  

нравственного  и  эстетического  воспитания  учащихся.   

Как  отметили  выше,  весь  психолого  -  педагогический  комплекс 

организации и содержания урока музыки  состоят  из  множества  и  тесно  

взаимосвязанных  образовательных  и  воспитательных  составляющих,  

которые  так  или  иначе  способствуют  всестороннему  и  гармоничному  

формированию 

личности 

школьника. 

Поэтому, 

решающую 

и 

определяющую роль, которые предъявляются к личности учителя  музыки,  

определяют  его  соответствующие  профессиональные  педагогические  

данные.             

Будем  предельно  откровенны  в  том,  что  многие  учителя  музыки  не  

имеют специального педагогического образования. В лучшем случае, они  

владеют  игрой  на  каком  –  либо  музыкальном  инструменте  и  имеют  

соответствующий  школьный  песенный  репертуар.  Да,  не  исключено,  что   

учитель музыки может хорошо и даже виртуозно играть  на  музыкальном  

инструменте, обладать красивым голосом и прекрасно петь. Но это не  дает  

ему  права  и  не  снимает  педагогической  ответственности,  чтобы  не  на  

должном  уровне  проводить  занятия,  либо  превращать  урок  пения  в  

развлекательное  мероприятие.  Дело  в  том,  что  такого  плана  учителя  

музыки  не  знают  и  совершенно  далеки  от  основных  педагогических  

(дидактических)  понятий  и  требований  как  раскрытие  внутренних  

эмоциональных  чувств,  развитие  музыкального  слуха  и  голоса,  

правильная организация урока музыки.                             

В  процессе  умелой  и  творческой  педагогической  организации  и 

преподавания  урока  музыки,  учащиеся  знакомятся,  соприкасаются,  с 

опереживают  и  живут  с  важнейшими  факторами  и  элементами  мира  

красоты  и  гармонии.  Поэтому,  основной  целью  и  задачей  массового  

музыкального  просвещения  и  вместе  с  тем,  всего  целостного  процесса  

воспитания 

в 

условиях 

общеобразовательной 

школы, 

является  

обязательное  музыкальное  просвещение.  При  этом  важно  учесть,  что  

среди  острых  вопросов  и  проблем  сегодняшнего  дня,  которые  связаны  с  

музыкальным  просвещением  и  воспитанием  учащихся  и  молодежи,  

является  проблема  отрицательного  воздействия  на  психику  современной  

тяжелой  и  развлекательной  музыки.                         

Для  полного  представления  и  обоснования  роли  общеобра-

зовательной  школы  во  всестороннем  и  гармоничном    формировании  

личности  школьника,  мы  рассмотрим  и  проанализируем  некоторые  

282 

 

важные  элементы  и  движущие  силы  процесса  творческой  организации  и  

преподавания  урока  музыки.                       

Урок  музыки  в  общеобразовательной  школе  является  одним  из  

особых,  важнейших,  развивающих,  познавательных  и  нравственно  - 

образовательных  дисциплин.  Музыка  позволяет  и  способствует  

своеобразно и тонко воздействовать на психику и тонкий внутренний мир 

воспитуемых,  и  вместе  с  тем  является  неотъемлемой    частью  

всестороннего развития личности учащихся [2, 206-с.].         

Музыкальное  просвещение  и  воспитание  через  волшебный  мир 

музыки,  позволяет  не  только  расширить  общий  кругозор  и  личностную  

культуру, но и является одним из особенных стимулирующих факторов и  

не  видимых  механизмов  приобщения  учащихся  к  многогранному  миру  

искусства.  Познание  тех  или  иных  элементов  искусства,  способствуют  

пробуждению  и  стремлению  у  учащихся  не  объяснимого  желания  в  

познании  тонкого  и    красивого  мироощущения.  Поэтому,  чтобы  познать  

через многообразие видов искусства, с которыми учащиеся  соприкасаются  

через  творческое  содержание  и  организацию  урока  музыки,  должны  

соответствовать самым высоким и реальным требованиям времени.  

Как  подтверждает  педагогическая  практика  и  опыт  учителей,  урок  

музыки не должен рассматриваться  как предмет развлечения учащихся,  а  

наоборот,  как  радостное  и  долгожданное  событие,  в  которой  они  имеют  

возможность  общаться  без  слов  с  миром  волшебных  звуков.  В  этом  

проявляется  реальная  сущность  и  назначение  роли  музыкального  

просвещения  и  вместе  с  тем  музыкального  воспитания  учащихся  

начальных  классов общеобразовательной школы.                          

Активное  участие  учащихся  на  уроке  музыки  является  важнейшим  

педагогическим  фактором  в  приобщении,  раскрытии,  развитии  и  

формировании  их  способностей,  дарований  и  вместе  с  тем  духовно  – 

нравственных  и  эстетических    качеств.  Поэтому  учитель  музыки  должен  

уметь  организовать  и  построить  урок  на  самом  высоком  творческом  

уровне [3, 126 –с.].                             

Музыкальное  просвещение  и  воспитание  учащихся,      непосредст-

венно  через  урок  музыки,  положительно  развивают  и    формируют  не 

только  психологическую,  но  и  философскую  зрелость.  Это  значит,  что  у 

них  будут  постоянно  развиваться  и  закрепляться  как  в  образном  

мышлении, так и в любых видах и формах их деятельности качественное 

расширение общего и научно - познавательного  мировоззрения.                            

И так, рассматривая психолого - педагогические особенности процесса  

творческой 

организации 

урока 

музыки 

в 

начальных 

классах  

общеобразовательной  школы,  мы  должны  отметить,  что  так,  или  иначе  

происходит  тесная  взаимосвязь  с  тончайшими,  уникальными  и  

важнейшими  элементами  музыкального,  нравственного  и  эстетического  

воспитаний.  Поэтому  прежде  чем  приступить  к  изучению  важнейших  

аспектов музыкального просвещения и  воспитания учащихся, в процессе  

целенаправленной  и  творческой  организации    урока  музыки,  мы  должны  

283 

 

сделать  поправку  и  сказать  о  том,  что  многие  почему–то  говорят  и  

заостряют  свое  внимание  на  формулировке  урок  пения,  вместо  урока  

музыки. Скорее всего, это очень узкое понятие и определение, нежели, как  

пение является составной частью в определении, организации,  построении  

и  целостности  содержания  урока  музыки.  Поэтому,  в  дальнейшем  мы  

будем  рассматривать  не  как  урок  пения,  а  как  обязательную   

общеобразовательную дисциплину  урок музыки.                     

 Одним  из  сложных  и  трудных  педагогических  задач  и  требований, 

которые  поставлены  перед  учителем  музыки  является:  правильная  

организация  урока  музыки,  с  учетом  тех  или  иных  психолого  – 

педагогических особенностей  учащихся,  т. д.  Однако,  не  всегда  удается  

выполнить  в  полном  объеме  все  запланированные  учителем  музыки  

педагогических  задачи,  т.    к.,  они  связаны  со  многими  внутренними  и  

внешними  психолого  -  педагогическими  условиями  и  факторам. 

Педагогическая практика подтверждает, что не умелая организация урока  

музыки    происходит  по  той  причине,  что  учитель  музыки  не  всегда  

учитывает свои возможности с  желаниями  учащихся,  или  наоборот.           

Слабая  подготовленность,  не  уважительный  тон  в  обращении  с  

учениками  и  проявление  элементов  грубости,  иногда  приводят  к  срывам  

занятий  и  даже  к  конфликтным  ситуациям.  Это  часто  наблюдается  при  

занятиях  хорового  пения,  когда  учитель  не  владеет  особой  методикой   

хорового искусства и занятие превращается в однообразное, монотонное  и  

скучное разучивание песен, без всякого эмоционального подъема и  задора,  

интереса  и  желания.  Поэтому,  весь  комплекс  музыкальной  занятости  

учащихся  на  уроке  музыки  должен  быть  направленно  на  двухсторонний,   

творческий  энтузиазм  и  эмоциональный  подъем.  Все  эти  психолого  - 

педагогические,  нравственные  и  эстетические  проявления  в  процессе  

творческой  организации  урока  музыки  являются  элементами  достижения  

учителем музыки желаемого [4, 67-с.].                 

Качественная  психолого–педагогическая  организация  и  содержание  

урока  музыки  позволяет  и  способствует  постепенному  развитию  и  

формированию  творческих  исполнительских  возможностей  и    способнос-

тей  учащихся,  не  только  во  время  занятия,  но  и  на  концертных  

выступлениях и.т.д. В таком понимании всех происходящих эстетических  

и  психолого  –  педагогических  процессов,  самое  главное  это  то,  что  

происходят  не  видимые,  но  тонко  ощутимые  и  возвышенные  духовно 

– 

нравственные 

проявления 

чувств 

во 

взаимоотношениях 

и  

взаимопониманиях  творческого  коллектива  учащихся.  Эти  важнейшие  

элементы  педагогического  творчества  коллективной  деятельности  

учащихся,  должны  присутствовать  и  сохраняться  на  протяжении  всего  

урока,  как  в  процессе  разучивания  хоровых  песен,  прослушивания  

музыкальных  произведений,  знакомства  с  жизнью  и  творчеством  

композиторов,  музыкантов - исполнителей  и  т.  д. .              

 В  заключении,  еще  раз  отметим,  что  музыкальное  просвещение  

учащихся  общеобразовательной  школы 

в  процессе 

творческой  

284 

 

организации  и  проведения  урока  музыки,  является  важнейшим  звеном  

и  определяющим  фактором  всестороннего  и  гармоничного  развития  и  

формирования  личности  школьника. И на конец, дадим  должное  уроку  

музыки,  что  нет  другой  дисциплины  в  общеобразовательной  школе,   

которая заботилась бы об одном из самых чудесных богатств человека – о  

его  слухе  и  голосе!.        

           

Түйін 

 

Музыка  сабағын  ұйымдастыру  барысында  кездесетін  мҽселелер  мен  сұрақтарды 

қарстыру  мақсатында  психологиялық  -  педагогикалық  ерекшеліктерге  сүйеніп 

талдаулар мен зерттеулер жүргізу. 

 

                                                         Summary 

 

Psyhological-pedagogical  veaturey  of  organizing  music  lesson  in  an  elemtary  classas  of 

compulsory school. 

Considering the issues and contemporary protems in the organization and contents of the 

music lesson cuhich extends our analizing processes and research, we turn to some important 

psyhological-pedagogical charactestics. 

 

Список  использованной  литературы 

 

1.

 

Ильина.Т. А. Педагогика. М., Просвещение, 1984. 

2.

 

Из истории музыкального воспитания. М., Просвещение. 1990. 

3.

 

Искусство воспитывать. Ю. П. Азаров. Мысль. 1987. 

4.

 

Психология творчества. В. С. Кузин. М., Просвещение. 1984. 

       

 

ӘӚЖ. 371.11 

 

Қазақ халқының сәндік қолданбалы қол ӛнері негізінің ғылыми 

теориясы 

 

Амиргазин Қ.Ж., п.ғ. д., профессор, Петровскийдің ғылым жҽне ҿнер 

академиясының академигі, ФГБОУ ВПО «Высшая школа народных искусств», Омбы 

филиалының директоры 

 

Егеменді  еліміз,  тҽуелсіз  мемлекетіміз  Қазақстан  осы  бүгінігі 

ҿркендеген  заманда  ҿнер-мҽдениетінің  ҿзекті  салалары  мен  тарихи 

дҽстүрлі  негіздерін,  кҿркемдік  эстетикалық  теорияның  заңдылықтарын, 

принциптерін  зерттеп  қалыптасып  дамуына,  теориялық  тҽжірибені 

практикалық  жағдайда  қорытып  іске  асырып  ары  жалғасуына,  оны  ұлт 

игілігіне  пайдалануына  ықпал  жасап,  мүмкіндіктер  туғызып  отыр.  Оның 

айғағы президентіміздің мҽдени мұраны жандандыру қаулысы. 

Атадан  балаға  мирас  болған  мҽдени  мұраны,  ата  мұраны  сақтай 

отырып бейнелеу, кескіндеме, мүсін, дизайн, ҿнерлері арқылы қолданбалы 

қолҿнерін  басқа  жаңа  деңгейде  қайта  жаңғырту,  жаңа  замануй  талабына 

285 

 

сай  жаңарту,  кҿзін  ашу  ҿнер  қайраткерлері  мен  ғалымдардың  атқаратын 

маңызды  міндеті  болып  табылады.  Кҽзіргі  таңда  ұлт  мҽдениетін 

инновациялық  жол  мен  дамыту,  халық  ауыз  ҽдебиетін,  сҿз  ҿнерін,  қол 

ҿнерін,  саз,  ҽуендерінің  үдірістерін  зерттеу  біздің  міндетіміз.  Ата  – 

бабаларымыздың  қолдарымен  жасаған  ҿнер  түрлерін  санамызда  ұстап, 

есімізге  алып  тарихи  бағаларын  беріп,  оқып  дамыту  ҿшпес  соқпақты 

даңғыл  жолға  айналдырып,  болашақ  жас  ұрпаққа  қалдыру  халықтық, 

мемлекеттік іс. 

Заманымыз  бен  уақыт  ағымының  бір  тоғысқа  келіп,  тарихи  ұлттық 

сана мен танымның оянып, мҽдени мұраны халықтық салт-дҽстүрді, қазақ 

сҽндік  қолданбалы  ҿнерінің  тек  үй  тұрмысында  халық  шаруашылығында 

тҽжірибе  жүзіңде  ғана  қолданбай  оның  кҿлемінің  кең  екенінің  негізінің 

теориясын  оқып  зерттейтін  дҽлелдейтін,  уақыты  келді.  Бүгінгі  таңда 

Қазақстанда  ҿнер  ғылымынан  тҽжірибесі  мол,  ҿнердің  теориясының 

негізін  зерттеуші  ғалымдарының  білім,  ғылым  деңгейінің  кемеліне  келіп, 

тыныс  кҿздерінің  молайып  биік  шыңына  шыққан  кезі.  Марғулан  Ҽлікей,  

Байжігітов Болат, Қасиманов, М. Мұканов т.б.  

Сондықтан,  қолданбалы  ҿнерді,  дҽстүрлі  халықтық  ҿнерді, 

профессионалды  сҽндік  қолданбалы  ҿнерді,  бейнелеу  ҿнерін  талдап 

зерттейтін  оны  жас  буынға,  жеткіншектерге  жеткізетін,  оқырманға 

дҽлелдеп  түсіндіретін  біз,  білім  беріп  іске  асырып  ҿнер  мен  білімді 

дамытатын  бала  бақшаның,  бастауыш,  орта  мектептің  арнаулы  оқу 

орндарының үлесінде. 

Мҽдени  мұраны,  сҽндік-кҿркемдік  эстетикалық    танымды  дамыту 

ҿнер-тануды, бағалау - бейнелеу, кескіндеме, сҽндік қолданбалы қол ҿнер 

бағыттарын,  композициялық  құралымын,  шикі  заттарының  түрін,  сҽндік 

ҽсемдігін  барынша айқындап  кҿрсететін, дҽлелдейтін ҿнер туындылары, 

қолдан  жасалған  шығарма  бұйымдары,  заттарының  ҿздері.  Ҿнер 

заттарының  бітім  эстетикалық  сұлулық  ҽсерлері  мен  бірге  -  пішінін,  түр 

сипатын,  композициялық  кҿркемдігін  жҽне  тҽжірибе  іс  жүзінде  тұрмыста 

қолдану  саласының  бір  –  бірімен  ажыраспас  тұтастығын,  ғылыми 

теориялық тұрғыдан зерттеу, қажет.  

Осындай кҿлемді, ауқымды мҽселелердің, ҿнер мұраларының тек қана 

үй  тұрмысына,  шаруашылық  қажетіне,  адамның  тҽжірибелік  пайдасына, 

ғана  керек  деп  қана  қараудың  қате  ұғым,  тарҿрістілік,  шешімін  таппаған 

ой. Оның себебі, қол ҿнер заттарының ҿмірде тұрмыста қолданудан басқа 

да,    эстетикалық  ҽсемдік  сипаты,  кҿркемдік  бейнелері,  туынды 

образдарының  кҿрерменге  тұтынушыға  шынайы  беретін  ҽсері  айғақ.  

Бұның  бҽрін  ғылыми  тұрғыдан  дҽлелдеу,  ажырату  біздің  ғалымдардың, 

ҿнер  теориясының  тарихын  зертеушілерінің,  практикалық  тҽжрибе 

негізінде    суретші-шебер  мамандарының  үлес  еншісінде.  Д.  Арғынбаев, 

Дҽркенбай Шоқпар ұлы т.б. 

Мҽдениет  адамзат  ҿмірінің  тіршілік  болмыс  бейнесінің  рухани 

байлығының ең маңызды бҿлігінің бірі, тірегі, негізі. Бҽріміз бүкіл адамзат 

hауымы  ҿнер  ҽлемінің  мҽдениетінің  тұңғыйық  құшағана  міңгілікке  үнсіз 

286 

 

сүңгіп  сінгенбіз, одан  шығу  мүмкін  емес.  Мҽдениет  мұхитының  толқыны 

ҿнер пен ғылымды адамзат игілігіне алақанға салып игеруіне, електеп ҽкеп 

ішкі  жан  дүниесіне  сіңдіріп,  рухани  байлығын  дамытып  оларды,  болжам, 

ойлау,  ақыл,  білім,  ғылым,  арқылы  деңгейлерінің  ҿсуіне  жол  ашып 

жалғастырып келеді [1].   

Мҽдениетті  игеру  қанша  күрделі  болғаны  менен  адамзат  ҿмір 

тіршілігінен  бҿлінбейтін,  ҿмір  мектебінде  дҽлелденген  рухани  мұра 

азықтар.  Мҽдениеттің  қоғамдағы  ерекше  орын  алатынын  тҽжірибе  жҽне 

ғылыми  түріндегі  тұжырым  мен  кҿрсетуіміз  керек.    Бұл  арада  білім  мен 

ғылыми  кҿзқарастың  қатар  ұштасып,  ҿнердің  сан  салалы,  ҽрқилы  табиғи 

ерекше  кҿрністерінен  күрделі  компоненттерінің  адамзат  мҽдениетіндегі 

алатын  орнынан  бастаймыз.  Рухани  мҽдениетінің  негізгі  компонент 

кҿздері саяси ақыл; мораль, этика; эстетика, философия; дін, ғылым; ҿнер; 

ҽдебиет. Ғылым мен білім мҽдениеттің ҿшпес бастуыш кҿздері жҽне  жеке 

- жеке мҽдениеттің мазмұн мҽндерін, сапа - салаларын ашатын сара даңғыл 

жолының сарапталған соқпақтары, түп тамырлары.  

Ғылым мен білім рухани мҽдениеттің ең басты компонентерінің негізгі 

системаларының фундаментінің негізі десек. Олар гуманитарлы ғылымның 

археология,  этнография,  тарих,  антропология,  ҿнер  тарихы,  филология, 

философия  секілді кҿптеген  бағыт негіздеріне  сүйенеді.  Білім  мен  ғылым 

тарихы  зерттеуші  ҽліппесінің  бастаушысы  ретінде  ізденуші  ғалымға  жол 

ашып  бағыт  береді,  дҽлелденген  ғылыми  істердің  тиянақты  формасы  мен 

формулаларына, концепцияларына бағдарлайды   

Гуманитарлы  ғылым  тарихи  ізденіс  нҽтижесінің  формасы  ретінде 

дҽлелденген деректері арқылы ҽлемдік дүние танымның бір концептуалды  

бҿлігін ғана кҿрсетеді. Олай болса рухани мҽдениет, ҿнер, білім саласында 

гуманитарлы    ғылымның  алатын  орны  ерекше.  Жалпы  ҽлемдік  танымды 

оқып  білмей,  үйреніп  ұқпай  материялдық  пҽнді,  оның  физикалық, 

химиялық, механикалық  кұрылымын жалпы дүниенің ҿзгеру ҽсерін танып 

ұғу  қабылдау  қиын.  Сондықтан  ғылым  адамзат  мҽдениетіне  кҿне 

ғасырлардан  сіңіп  орнын  тапқан  күделі  де  негізгі  адам  білімін 

қалыптастыратын  білім  жүйесінің  биік  сатыдығы  ізденіс  қортынды  кҿзі, 

фундаменті, нақты тиянақты дҽлелденген формасы.  

Ғылым  олар  /фундаментальды/    негізгі  түпкілікті  ғылым  жҽне 

/прикладное/  қолданбалы  ғылым  деп  үлкен  екі  күрделі  топқа  бҿлініп  ары 

қарай  жіктеледі  де  ҽр  ғылымның  сала-  саласы  бойынша  эксперименттен 

ҿтіп зерттеліп дҽлелін тауып тҽжірибе жүзінде іске асады. Біз гуманитарлы 

ғылымның  ҿнер  саласындағы  атқаратын  ролі  мен  ҿнерге  концептульды 

ҿзгеріс беретін  тиянақты  түрлеріне  теория жүзінде  тоқталып нақты  дерек 

дҽлелдер келтірмекпіз. 

Жалпы  бейнелеу,  сҽңдік    қолданбалы  қол  ҿнердің      композициялық 

құрылымы  шығарманың  туындылық  мазмұн  мҽні,  тарихи  болмысы  

эстетикалық  заңдылықтары,  категориялары,  принциптері,  философиялық 

сипаттары  осы  ҿнердің  қайнар,  қолдану  кҿзі    айқындаушысы  екендігі 

ақиқат.  Сондықтан  тас  дҽуірінен  біздің  заманымызға  дейін  жеткен  қазақ  

287 

 

ҿнерінің  қайнар  кҿздерін,  жас  ұрпаққа  кҿркемдік,  ҽсемдік  мҽдени    мұра 

ретінде ұсына  отырып оны  жан-жақты зерттеуіміз керек. Оның  бейнелеу, 

кескіндеме, сҽулет, дизайн ҿнерлері мен заңдылықтарының, бір – бірі мен 

ұқсастықтарын  салыстыра  келе,  қазақ  қол  ҿнерінің  кҿпқырлылығын, 

маңыздылығын мҽнін жҽне адамзат ҿмір тіршілігіндегі алатын орнын ҿнер 

зерттеу ғылымы арқылы кҿрсетіп анықтамақпыз [2].   

Қазақ  халқының қол ҿнерінің негізінің теориясын зертеу үшін, оның 

басқа  ҿнер  түрлерінің  арасындағы  алатын  орнын,  теориялық  маңызын 

мҽнін,  мағанасы  мен  мазмұн  түрін,  құрылымын  анықтап  ұғып  

ақиқатығына  кҿз  жеткіп  алғанымыз  жҿн.  Сонымен  қатар  басқа  да  жер 

бетіндегі  халықтардың  да  ҿнер  түрлерінен  айырмашылығы  неде,  қандай 

ұқсастықтары  бар,  болмаса  бір-біріне  тигізетін  ҽсерлері  қандай  деген 

кҿптеген сұрақтар жауабын табуды күтуде.  

Жаңа заманымызға сай тұрақты дҽстүрлі түрде дамып келе жатқан осы 

ерекше  ҿнерді  ары  қарай  қалай  дамытпақпыз?  Ал,  қолданбалы  қол  ҿнері 

дегеніміз не нҽрсе? Дҽстүрлі халықтық қолданбалы қол ҿнері дегеніміз не? 

Сҽндік қолданбалы қол ҿнері, дегеніміз  не? Осы үш ұғымның бір-бірінен 

айырмашылығы барма? Бір - бірінен қалай бҿліп алып түсіндіруге болады? 

Ҽлде  бҽрі  бірақ  ұғым  ба?  Сондықтан  осы  қолданбалы  қол  ҿнердің 

ҿздерінің  айырмашылықтарын  тауып,  ғылыми  тұрғыдан  дҽлелдегеннен 

кейін  ғана  оларды  басқа  бейнелеу,  мүсін,  сҽулет,  дизайн,  графика  ҿнер 

түрлерімен салыстырып композициялық, конструкциялық, концептуалдық 

бағыт мақсаттарын ажыратып ерекшеліктерін дҽлелдемекпіз. Осындай сан 

қырлы  қолданбалы  ҿнердің  маңыз-мҽнін  ұғу  сҿзбен  істің  мҽтін, 

этимологиясын  дұрыс  түсінуімізді  қажет  етеді.  Сонда,  кҿне  заманнан 

қалыптасқан  қолданбалы  қолҿнер  деген  тұжырымы  мен  бейнелеу, 

кескіндеме  ҿнерілерінің  түпкі  түйіннің  ҿнер  шаңырағының  түбірі  мен 

тамырларының кіндігінің бір екенін байқаймыз. Ҿнердің түпкі тамырының 

бірлігінің  негізін  зертей  келе,  оларды  жеке-жеке  талдап,  ҿзара 

ерекшеліктері,  ұқсастықтары  мен  қатар  қайшылықтарын  тауып  кҿрсетіп, 

ажыратып  болашақ  ұрпаққа  жаңа  үдерістерін  жеткізбекпіз.  Міне  бізді 

талай жылдар мазалап, қозғаған осындай кҿптеген ойлар мен сұрақтар осы 

еңбекті ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеп, ақиқатын тауып талдап жас 

ҿспірімдерге,  оқушыларға,  жалпы  ҿнер  тарихын  сүюші  қаумға, 

ұсынуымызды мҽжбүр етті.  

Олай  болса,  осы  еңбекте  ҿнер  түрлерінің  ұқсастықтары  мен 

ерекшеліктерін,  жалпы  методологиялық,  композициялық  айырмашылық-

тарын  айқындап,  теориялық    жҽне  тҽжірибе  тұрғысынан  алатын 

орындарын, іс жүзіңде атқарылған шығарма- туындылар арқылы дҽлелдеп 

кҿрсетіп,  ҿнер  шаңырағының  ҽлліппесінің  негізгі  түп  қазығы  діңгегі  қол 

ҿнерді дҽріптемекпіз. 

Ҿткен  ғасырлардан  үзілмей  бірнеше  эволлюциялық  тарихи 

процесстерді басынан ҿткеріп ҿшпей жалғасып келе жатқан кҿне халықтық 

ҿнер,  шебердің  маңдай  терімен,  шыңдалған  қолының  шеберлігімен 

шыққан  дҽстүрлі  қолданбалы  қол  ҿнер  бүгінгі  таңда  жаңа  заманда  кімге 

288 

 

керек,  неге  қажет,  оны  білудің,  ҽдістерін,  жасау  технологиясын  оқып 

үйренудің  қаншама  қажеттілігі  бар?  Оқып  үйренген  күнде  одан  алатын 

кҿркем-эстетикалық ҽсеріміз бен талғамымыз жҽне, ақыл ой парасатымыз 

қандай дҽрежеде, болмақ ? Осы халықтық ҿнерді танып, білгенде оның жас 

ұрпаққа беретін, тҽрбиелейтін ҿзіндік жолы, сара жолы, сапар жолы қандай 

болмақ?  Сондықтан  осы  ғылыми  теориялық  еңбектің  түбегейлі  мақсаты, 

концептуалды  бағытты  жоғарыдағы  айтылған  ойларымызды  жас  буын 

балаларға,  студенттерге,  оқырмандарға  ғылыми  тұрғыдан  дҽлелденген, 

зертеу  нҽтижесін  түсіндіру,  педагогикалық  білім  жүйесі  арқылы  оқытып 

үйрету.  Ал,  практикалық  еңбектің  қортындысын  туындыларды  кҿрме 

залдарынан,  музейлерден орын  беріп  кҿрерменге кҿрсету,  бағасын  алу  ал 

сұраушы, тұтынушыға шығармашы еңбек - тундыны сатып алуына ұсыну. 

Ҽрине қазақ тіліндегі, ой ұғымындағы, сана-сезіміндегі, ақыл-есіндегі 

қол ҿнері-дегеніміз ол адамның қолының шеберлігін, ісмерлігін, іскерлігін, 

кҿрсету,  шебердің-суретшінің  ой  ҿрісінің  кеңдігін,  ақыл  парасатының, 

алған  білімін  тҽжірибе-  іс  жүзіңде  қолдана  білуін  дҽлелдеу,  дҽріптеу 

қолынан  шыққан  туынды  шығарманың  композициялық  шешімін,  кҿркем-

эстеттикалық  ҽдемілігін,  кҿркемдігін,  конструкциялық  құрылымын, 

технологиялық  ҽдістеме,  техника  жолдарын  туынды-шығармаларда  қас 

шеберлікпен  қолданып  соны  кҿрермен  тұтынушыға  кҿрсетіп    силауы 

айтылған ойымыздың дҽлелі болмақ.  

Шығармашылық  туындыдан  шебердің    философиялық  ойлау,  кҿру, 

есту, болжау, түйсік сзімдерінен туған: - ойдан-ой, сезімнен-сҿз, сҿзден іс, 

кҿруден-  эстетикалық  сұлулық-ҽдемілік,  шынайы  нақты  кҿруді,  түбегейлі 

болжамды  шешімінің  нҽтижесін    кҿреміз.  Ал,  ақыл-ес  пен  ойдың 

тоғысунан оянған психологиялық сезімнің, философиялық ойлау шыңына 

ұштасуынан  ақыл  парасаты,  идеяологиялық  ойдан  жалғасын  тауып, 

материялық  дүние  туынды-шығармаға  айналғанын  байқаймыз.  Туынды-

шығарма,  бұл  таланттыны  толқытып    толғандырған    ақыл  мен  ойдың 

тоғысуның  парасатты  ісі,  материялдық  дүниеге  айналған  идеяның, 

ақылдың  жүйелі  жемісі,  картинадағы,  бейнедегі  кҿркем  ҿнердегі  сюжет, 

образдардың,  конструкциялы  форма  пішіндердің  жанды    тірі  кҿрнісі, 

бейнесі.  Бейнелеу,  қолданбалы  сҽндік  қол  ҿнердегі  сюжет,  образ,  форма, 

пішін,  конструкция,  құрылым  жалпы  композициялық  шығарма-туынды, 

тану-таным  процесстері  арқылы  қабылданады,  оқылады,  жасалады  осы 

заңдылықтарды  суретші  шебер  жетік  жақсы  игергенен  кейін  ғана 

кҿрерменге туынды шығармаларын талдап сынауға ұсынады [3].   

Ежелгі ҿнер тану ол-ойлану, естану, елтану, адам тану, тіл тану, тҽңір 

тану, ғарыш тану, табиғат тану, дүние тану олай болса-ҿнер ғажап ҽлемнің 

мҽдениеттің рухани бесігі, ізденіспен ашылатын қақпасы ғарыштап биікке 

кҿтерілетін шаңырағы, ой мен істің жүзеге  асқан шығармасының жемісі, 

рухани  байлық  пен,  рухани  мҽдениеттің  мҿлдір  кҿздері,  септеуші 

дҽнекерлері.  Осы  категориялардың  бҽрі  адамның  қозғалыс  іс  ҽрекетінің 

кеңістігіндегі  орнымен  анықталып  орындалады.  Олай  болса,  дүние 

танымының  ең  басты  тұлғасы,  кейіпкері,  қайраткері  -  адам,    ҿлшемі  де  - 

289 

 

адам  біз  бен  сіз.  Адам,  физикалық  материялық  жанды,  саналы  дүние 

ретінде табиғиғаттың бір бҿлігін, бірінші ҿлшемді құрайды, рухани байлық 

философиялық  ойлау,  есту,  кҿру,  ес,  ақыл  қасиеттері  мен  идеяологиялық 

екінші ҿлшемді құрайды. Адамның ҿзін табиғаттың саналы жанды мүшесі 

десек,    оның  материялық  дүниедегі  орны  кеңістік,  алды-шығыс,  арты  - 

батыс, оң қолы - оңтүстік, сол қолы - сол түстік, табаны - жер, тҿбесі - кҿк 

ҽлем, аспан ғарыш денесі жерде ойы кҿкте. 

Ҿнердің  тілі  сҿз  де  сҿйлем  де  емес,  ол  кҿзбен  кҿру  арқылы  кҿркем 

бейнені,  образды,  ою-ҿрнекті,  кескінді  кҿз  арқылы  кҿріп  бағалау,  сынау, 

жасау бір десек туындыны паш етіп кҿрерменді ойға қалдырып сҿйлету, ал 

ой арқылы ақылға салғызып білімді қуат етіп, ҿнер заттарына жан бітіріп 

сезім  арқылы  байланыстырып,  адаммен  тілдестіру,  ұғыстыру  оқыту 

жүйесін  жасайды.  Ҿнердің  тілі  тілсіз  тіл,  жан  қобалысын,  жүрек  сезімін 

оятатын  ол  нақты  ҿнердің  ҿзі  жүректің  кҿзі,  рухани  байлықтың  негізі, 

кҿзбен  кҿріп,  ой  мен  толғап,  ақылға  салып  сүйеніп,  сҿз  ҽуені  үні  мен 

құлаққа  қандырып  естіттіп,  шебердің  қолынан  шеберлікпен  орындалып 

шыққан  бұйымдар,  заттар  осы  айтылған  ойларымыздың  жүйелі 

қортындысы болып табылады. 

Рухани  байлықтың  кҽсіби  ҿнердегі  кҿздерінің  негізі  идеядан, 

тақырыптан,  түсініктен,  елестетуден,  болжамдық  ғылыми  теориядан, 

қҿркем  образдан,  кҿркем  шығармашылық  сюжеттен  жҽне    ҽр  түрлі 

композиция  заңылықтар  мен  принциптерінің  үйлесуінен  қалыптасады. 

Осы  рухани  байлықтың  жеміс  кҿздерінің  негіздері  ерекше  бір 

материяалдық дүниеге айналып құнды ҿнер заттарын құрайды. Олай болса 

рухани  байлық,  рухани  мҽдениет  адамның  творчествовалық  іскерлігімен 

ой-  ақыл  парасатының,  ішкі  жан  дүниесінің,  кҿзқарасының,  білімінің, 

шеберлігінің  қортынды  түйіні  жемісі,  нҽтижесі,  олай  болса  шебердің  

туындысы кҿркем шығарма болмақ.  

Ой  мен  сҿз  олардан  –  ес  пен  ақыл  арқылы  жүйеге  асқан  іс,  ҿнердің, 

жасанды  дүниенің  түбірі,  жүйелі  қортындысы,  осының  бҽрін 

философиялық  категориялар  деп  алсақ,  оларды  жүзеге  асырудың  ҿлшемі 

уақыт пен кеңістік, қозғалыс, еңбек. Бұдан туатын ҿзекті ойлар ҿзіңді-ҿзің 

танып білу, олай болса ҿзтаным ҿнері бізді ғылыми теория арқылы ҿзіңді 

білу-ҿнеріңді білу, ҿнеріңді білу рухани азығыңды білу түйсіну, түсіну, ел-

жұртыңды  білу,  ұғыну    туған  халқыңды  білу,  халқыңды  біліп  туған  елің 

мен  жеріңнің  ҿнер  реңктерінің  диапазондарын  ҽлемдік  деңгейге  кҿтеру, 

таныту.  Бар  табиғи  дүние  ҽлемі  /природный  мир/  жер,  аспан,  кҿк  ҽлем, 

мұхит,  ҿзен-су,  кҿл,  тау-тас,  ағаш  пен  орман,  гүл-жапырық,  жан-

жануарлар,  құрт-құмырсқа  жҽне  адамзат  бҽрі  табиғаттың  жаратақан 

бірінші  табиғи  мүшелері.  Осының  бҽрі  бір  жаратушының  күшімен  ең 

бірінші  табиғи  дүние  ҽлемін  құрайды.  Бұдан  шығатын  қортынды 

табиғаттың  ҿзі  суретші  демекші  біздің  бҽрімізді  қоршаған  ортамыз 

табиғат,  сол  ортаның  саналы  еңбекқоры  адам,  арықарай  екінші  ортаны 

жандандырып  тудыратын  да  адам,  жасайтын  да  адам.  Енді  сол  адам 

290 

 

қолымен  жасап  тудырған  еңбегінің,  ақыл  ой  парасатының  жемісін 

дҽлелдеп айтқан ойымызға кҿз жетізбекпіз. 

Жоғарыда айтқандай екіші жасанды дүниені /исскуственный мир/ адам 

ақыл  ойымен  тауып,  ҿз  қолдарымен  сол  затты,  дүниені    жасап  келеді. 

Сондықтан  осы  жасанды,  жасампаз  дүние  адамға  тҽуелді  оны  адам  ҿзі 

зерттеп  игеріп  игілігіне  жұмсап  ҿмір-тұрмыс  қажеттілігіне  пайдаланып 

отыр.  Осы  екінші  жасанды  орта  адамның  ойлау,  ақыл-парасатының, 

іскерлік  еңбегінің,  қозғалысынан  уақыт  ҿлшемі  мен  кеңістік  ҽлеміне 

дүниеге келген жасанды орта, алған білімінің, игерген ғылымының, ҿзінің 

қолы  мен  жасаған  екінші  дүние  ҽлемінің  жүйелі  үдірісінің  материалдық 

жемісі. 

Жасанды  дүние-мүлікке  адам  еңбегінің  жемісіне,  қолымен  жасап 

пайдаланып келе жатқан мыналар жатады: ғимарат сҽулім үйлер, машина, 

самолет, поезд, корабель, үй-жиһаздары, мебельдер, диван-тҿсектер, киім-

кешектер, аяқ киімдер, ыдыс-аяқтар, тұрмыс заттары, зергерлік бұйымдар, 

ат  ҽбзелдері  т.б.  адам  қолымен  жасалған  барлық  дүние  мүліктер  жатады. 

Олардың  бҽрі  табиғи  шикізаттар  мен  қоса  заман  талабына  сай  жасанды 

шикізаттарды    игеріп  пайдаланудан  туады.  Осы  адам  баласы  қолданып 

келе жатқан барлық қолданбалы дүние, заттары қолдану, пайдалану аясына 

сай  ҽртүрлі  шикі  заттардан  таңдалып,  ойланып  жасалған  жобаға  сай 

алынып іске асады. 

Бұдан  туатын  тұжұрым-  қолданбалы  қол  ҿнер,  дҽстүрлі  –  салтты  

қолданбалы қол ҿнер, сҽндік қолданбалы қол ҿнер  деп адамның қолының 

таңбасын, белгісін туынды шығармада кҿрсетілген образдар бейнесін, ою-

ҿрнектерді  бір  материялық  затқа  қондыру,  кҿшіру  болмаса  жеке  туынды 

шығарманы 

ҽр 

түрлі 

нақышты 

формаларда, 

пішіндерде 

/формообразование/  орындауды,    ҽртүрлі  шикізаттардан  кҿркемдеп  ҿңдеп 

композициялық  ойдың  жүйелі  қортындысын  алуды  айтады.  Қолданбалы 

қол ҿнердің ҿзін ірі-ірі үлкен үш топқа бҿлеміз, енді оларды жік  - жіктеп 

жҽне ҽрқайсысының  ҿздеріне  тҽн  ерекшеліктерін  атап  кҿрсетпекпіз.  «Қол 

ҿнер»  -  деген  сҿзі  мен    сҿйлемінің  этимологиялық  ұғым  түбірі,  мҽтін 

мағанасы  бір  болғаны  менен  текстологиялық    ұғымы,  қол  ҿнерді  істе 

қолдану,  тұрмыста    пайдалану  аясы  ҽртүрлі,  ҽдістеме-технологиялық 

дайындау жолдары  бір – бірінен айрықша. Қолданбалы қол ҿнер салалары 

ҽр  түрлі  шикізаттардан  /ағаштан,  темірден,  жезден,  мыстан,  алтын-

күмістен, теріден киізден, тастан, шыныдан, балшықтан, гипстен, жүннен, 

қағаздан  боялып,  киылып,  қашалып  ойылып,  иленіп,  ҿріліп,  құйылып, 

тоқылып, кестеленіп шебер ҿңделіп, кҿркемделіп шикізат формасынан  қол 

ҿнер  туындысына,  творчествовалық  шығармаға  айналады.  Заттардың 

физикалық  қасиеттерінің  ҿзгеру  процесстерінің  заңдылық  жолдары  мен 

айтқанда  табиғи  шикізаттар  бір  заттық  формадан,    екінші  жасанды 

конструкциялық  формаға,  композициялы  эстетикалы  кҿркем-ҽсемді  сҽнді 

бұйымға  ұласады.  Бұл  шикізаттар  ҿңдеу  процесстері  арқылы  осы  қол 

ҿнердің  үш  түріне  де  тҽуелді,  барлық  түрлерінде  бірдей  қолданылады. 

Қарап  отырсақ,  бір  қол  ҿнердің  ҿзін-  де  кҿбіне  қарапайым  адам  байқап 

291 

 

аңғара  бермейтін  қол  ҿнерді  пайдалану  ісінде,  этимологиялық  ұғымда, 

мҽтінде  қолданбалы  қол  ҿнер  деген  сҿзбен  іске  жүгінген  үш  түрлі  айқын 

ҿнер  кҿрнісі  тұр.  Оның  айқыдаушысы-  қолдану,  пайдалану  деген  сҿз 

үғымы, баядаушысы- қол ҿнері осы екі ой тұжырымынан қолданбалы қол 

ҿнердің  текстологиялық  жҽне  этимологиялық  процесстерінің  негізі 

туындайды.  Мұндай  ой  елегінің  талдауынан  ҿткен  ғылыми  тұжұрымды, 

тек  осы  ҿнерді  терең  ұғып  түсінетін,  оны  кҿре  білетін  мамандар  ғана 

аңғарып түйсінуі, түсінуі, кҿруі мүмкін Міне біз сіздерге осы болар болмас 

айырмашылықтарды  айтып    түсіндіруді,  кҿздеріңізге  кҿрсетіп  жеткізуді 

жҿн  деп  білдік.    Бұндай  талдаулар  бұрынғы  ҿнер  зертеушілерінің 

еңбектерінде  айтып  кҿрсетілмеген  талданып  дҽлелденбеген.    Қорыта 

келгенде  қолданбалы  қол  ҿнері  туралы  үш  түрлі  түсінік,  ұғым  этноним 

пайда  болды.  Біріншісі  қарапайым  қол  ҿнер  зат-бұйымдары,  екіншісі 

атадан  балаға  мирас  болған  халықтық  дҽстүрлі  қолданбалы  қол  ҿнер, 

үшіншісі  сҽндік  кҽсіби  дағдыға  айналған  қолданбалы  қол  ҿнер. 

Біріншісінен    ұққанымыз  қарапайым  үй-тұрмысында,  ауыл  шаруашылық 

кҽсібінде жалпы күнделікті ҿмірде пайдаланып тұтынып қолданатын құрал 

жабдықтар  мен  ыдыс-аяқ  секілді  күделікті  тұтынатын  заттар  мен  сҽулет 

ғимараттары техникалық жабдықтар.   

Екіншісі,  ол  халықтың  қолынан  шыққан  кҿне  ғасырлардан  салт-

дҽстүрмізге 

айналған 

ұрпақтан-ұрпаққа 

жалғасып, 

тіліміз 

бен 

мҽдениетімізге,  қанымыз  бен  жанымызға  сіңген  кҿне  дҽстүрлі  ҿнер 

/Традиционное  прикладное  искусство/  заттары  мен  бұйым  жиhаздары,  ал 

үшіншісі 

профессиональдық 

маман 

суретші-шеберлер 

ҿнеркҽсіп 

орындарында,  /коллективті/  ұжымдарда  ҿнер  заттарын  жоспарлы  түрде 

шығаратын  кҽсіптік  деңгейдегі    сҽндік  қолданбалы  қол  ҿнер. 

/Декоративно-прикладное  искусство/  Бұның  негізін    арнаулы  оқу 

орындарында  суретті,  /рисунок/  кескіндемені/  живопись,  жобаны 

/проектирование/ 

сырлы 

бояуды, 

/цветоведение/ 

композицияны, 

/шикізатты/ материаловедение ҿнер туындыларына ҿз орнымен қолдануды 

дұрыс  меңгеріп,  игерген  білімді  шебер  мамандар  жасап  шығарады. 

Біріншісінің  дҽлелі  тас  дҽуірінен  бүгінгі  күнге  дейін  сабақтасып    жеткен 

тас  бетіндегі  таңбалар  петроглифтер,  паеолит,  неолит  заманынан  келе 

жатқан  үңгірлері  мен  жақпартас-құз  қойнаулары  нан  табылған  белгі 

таңбалар  жан-жануарлардың  бейнелері  мен  сюжетті  картиналар,  тас 

обалар,  балаба  мүсіндер,  кҿне  архитектуралы  саз  балшықтан  салынып 

қышпен безендірілген сҽулетті ғимараттарының бҽрі дерлік  Қазақстанның 

сары  далаларында  Алтайдан  Каспиге  дейін,  Каспиден  Оралға-Оралдан 

Ертіске дейінгі алқамды аралықты қамтып жатыр олар Алатау, Тарбағатай, 

Қаратау,  Алтай,  Баянаул,  Кҿкшетау,  Ұлытау,  Қарқаралы,  Ақшатау, 

Маңғыстау  ескерткіштері.  /Шопан-ата,  Бекет-ата,  Масат-ата,  Шақпақ-ата 

секілді жер асты табиғи ғимараттары [4].   

Археологиялық  қазбалардан  табылған  құнды  мҽдени  мұралар  кҿне 

заман  кҿздері  олар  қыш-  құмыралар,  жез-мыс  түймелер,  тиындар,  алтын 

мен күмістен құйылып жасалған зергерлік бұйымдар,қоладан құйылған ат 

292 

 

ҽбзелдері  жҽне  Ыстық  қорғанынан  табылған  Алтын  киімді  жауынгер, 

киізден,  теріден  жасалған  жиһаз  үй  мүліктері  жҽне  т.б.  Ыссық  қорғаны, 

Бесшатыр,  Шілікті,  Бегазы-Дандыбай  мҽдениет  қазбаларынан  табылған 

мҽдени  заттары,      осы  айтылған  ойларымыз  бен  істеріміздің  айғақты  

дҽлелі болады.  

Этнографиялық  мҽдени  мұраға  жататын  кҿптеген  заттарды  ғылыми 

жҽне  \творчествовалық\  шығамашылық  туындыларды  айқындап  дҽлелдеп 

түр-түрі  мен  топтарға  бҿліп,  қолданатын  аясына  байланысты,  жасалған 

шикізаттарына  жҽне  ҿңдеу  тҽсіл,  технологиясын,  кҿркемдеу,  бейнелеу 

образ  композициясын  тарихи,  этнографиялық  еңбектер  арқылы  жазып 

ғылыми-ҽдеби  мұрағылып  елім,  жерім  деп  еңіреген–халқыма  деп  ҿшпес 

мұра қалдырған ата - ағаларымыз бен апаларымыздың ойларын, сҿздерін, 

жасаған  ізгі  істерін,  шығарма  туындыларын  мҽңгі  есте  қалдырып  ары 

қарай  дамытумыз  керек.  Ең  құнды  ғылыми  этнографиялық  тарихи-ҽдеби 

еңбектер  жазған  Ҽлікей  Маргұлан,  Халел  Арғынбаев,  К.Қасиманов,  М. 

Мұқанов,  Тҽжімұратов.ж.б.  айтуы  мызға  болады.    Негізінен    қол-ҿнер, 

этнографиялық  бұйымдарды  заттарды  айтқанда  қазақтың  ордасы  ҿнер 

кҿшінің  басы  Қазақ-үйден  оның  ішіндегі  үй  мүліктері,  ыдыс-аяқ,  жүк-

жиһаздарынан  бастап  киім-кеш  ек,  зергерлік  бұйымдар  ат  ҽбзелдері  аяқ-

киім,  қару-жарақ  жҽне  де  күнделікті  тұрмыста  қолданат  ын  заттарды 

зерттеп,  іздеп  тауып  оларды  танып,  оқып  талқылап  тарата  білуден 

бастағанымыз жҿн. 

Ҿйткені  қазақтың  киіз  үйі  барлық  қол  ҿнердің  негізін  құраушы, 

топтаушы,  бастаушы-ҿнер,  барлық  ҿнердің  түрлерінің  негізін  ҿз  бойына 

жинаған  киелі  ұлы  кҿшпенділердің,  ошақты  ордалы  отауы,  панасы.  Киіз 

үйдің құрылысынан  ағашты ҿңдеп жонуды, июді, бояуды шаңырақ, уық, 

керегеден  кҿрсек,  темірді  ұсталық  дүкендерде  балқытып  соғып  шаңырақ, 

есікке  темірден  топса,  ілгектер  жасағанын  байқасақ,  жүннен,  сырып, 

тоқып,  ойып,  бояп,  жҽне  оюлап  басылған  текемет  сырмақ  бау-

басқұрларды,  туырлық  пен  үзік-түңлікті  кездестіреміз.  Сонда  киіз  үйде 

жүннен-киіз,  арқан,  бау-басқыр,  алаша,  текемет,  сырмақ,  кілем,  түскиіз, 

сүйектен  кебеже,  ағаш-сүйек  тҿсек,  жүк  аяқ,  ҽбдіре-сандық,  теріден 

сүйретпе,  торсық,  кҿнек,  түскілем,  тері  сандық,  қобди  жҽне  аға-  штан 

жоғарыда  айтылған  үйдің  ағаш  сүйектернің  аса  шеберлік  пен  ҿңделіп 

жасалғанын дҽлелде уші ретінде айтып отырмыз. 

Біздің    кҽзіргі  заманымыздағы  бейнелеу,  кескіндеме  ҿнерлерінің 

қарқынды  дамуының  арқасында  суретшілер  мен  халық  шеберлерінің 

құнды  ҿнер-мҽдениет  заттары  да  ҿз  орнындарын  ҽлемдік  ҿнер 

туындыларының  арасынан  таба  біліп  жоғарғы  деңгейге  кҿтерілді.  Атап 

айтқанда  кескін  деме  /живопись/  мүсін  /скульптура/  қолданбалы  ҿнер 

/декоративно-прикладное искусство/  жҽне басқада ҿнер түрлері де кҽсіби 

мамандар мен тұтынушылардан ҿздерінің тиісті жоғарғы бағалар ын алды. 

Қазақстан  жеке  егеменді  ел,  мемлекет  болғаннан  бері  кҿптеген  ҿнер 

түрлері  ата  мұра  халық  дҽстүрін  сақтай  отырып,  жаңа  инновациялық 

стилдегі  кҿркем  туынды  шығармаларды  дүниеге  ҽкелді.  Бүгін  тек 

293 

 

халықтық  салт-дҽстүрге  ғана  байланысты  ҿнер  туындылары  ғана  емес 

сонымен  бірге  жаңа  заманға  сай    кҽсіби/  профессионалды/  ҿнер 

туындылары  пайда  болып,  сауда-саттық  ҿнер  кҿрмелерінен  ҿздерінің 

тұрақты  орындарын  тауып  қазақ  ҿнерінің  мызғымас  берік  орнын, 

фундаментінің негізін қалады. 

Міне,  жоғарыда  айтылған  дҽлелдерден  қазақ  ҿнерінің  аса  жоғары 

эвалюциялық,  тарихи  процес  стердің  елегінен  теориялық  жҽне  іс  жүзінде 

халықтың  практикалық  тҽжірибе  ҿмір  ҿткел  мектебі  нен  сыналып, 

шыңдалып  ҿткенін  кҿре  келіп,  ҿнердің  сарқылмас  кҿзінің,  бұлағының 

қайнар  бас-  тауының  қарқынды  сарқылмас  ағысының  буырқанған 

толқынының  серпілісін байқаймыз.  

Ҿнердің  түрі  қандай  кҿп  болса  қолдану  аясы  мен  пайдалану  мазмұн 

мағанасы  да  ҽр  қилы  сан-саналы  егер,  қазақ  ҿнерінің  ішіңдегі  айтыстың, 

поэзияның құрал күші ой мен тіл-сҿз ҿнері болса ҽуен-саз музыка ҿнерінің 

пірі  ол  домбыра,  қобыз  бен  сыбызғының  сырнайлы  үнді  сазы,  сиқырлы 

бояудың муза-ҽуені, бейнелеу, кескіндеме, қолданбалы қол ҿнерінің құрал 

күші,  ырғақты  ҽуені,  сызды  назы  ол  адамның  қолының  шебелігі  мен 

ісмерлігі.  бойына  біткен  тума  таланты.ҿзіндік  қасиеті.  Ісмерлік  пен 

шеберліктің  бҽрі  адамның  ой-ҿрісінің  ҿнер  саласында  білімінің  толысуы 

мен  қол    шеберлігінің  ҿнердің  ҽр  бағытында  жаттығып  қалыптасуы 

арқылы  туады.  Туынды-шығарма  ның    композицялық  құрылымы  мен 

мазмұнды мҽтін-мағнасын  жоғарғы деңгейде жасау ол-ою-ҿрнектің, кесте 

мен  ҿрімнің  сиқырлы  шырайлы  боядың  сан  қырлы  импровозациялық 

коллорит- тің алмасып бірлесуін қыл қалам мен ине-пышақтың ,балға мен 

шаппа-шоттың,    үндестігін  қалыптасыратын  адам  баласының  болмысына 

туа  біткен  талант  кҿзі,  нұрлы  оты  ол-шеберлікпен  ісмерліктің  ісі.  Осы 

үндестіктің бҽрі қол ҿнерінің құралдары, сиқырлы күші, нақтылы жасанды 

жаратушылары. 

 «Декор»-сҽндік,  ҽшекей,  кҿркемдеу  /латын  тіліңде  /прикладное/-

қолдану,  қолданбалы  /орыс  тілінен/  яғни,  екеуі  қосылып  Декоративно-

прикладное-искусство  деген  ұғымды  білдіреді.  Ол  дегеніміз  адамның 

пайдасына тиімді қолданатын дүниені, затты ҿзінің керегіне ыңғайлы етіп 

жасау  мен  бірге  сол  затты  нҽрлеу,  ҽшекейлеу,  ҿрнектеу  ҽр  түрлі  техника 

мен технологиялық ҽдіс айлалармен ҿңдеп ҿнер заттарын жасауды айтады. 

Былайша  айтқанда  пайда  мен  ҿнерді,  сұлулықты  ҽуенді  бір  ҿзекке 

тоғыстра  біріктіру.  Енді  біз  қазақ  тіліндегі  қолданбалы  қол  ҿнері  деген 

сҿздің текстологиялық мҽтінін ұғып, мҽнін-мағанасын талдау арқылы оның 

этнонимін  ұқтық,  білдік.  Сонда  қолдану,  пайдалану  дегеніміз:  үш 

қағидадан  тұратын  /Пайдалылық  Беріктік,  Мықтылық-Сұлулық/  тың  түп 

тамыры.  Осы  қағидалардан  адам  ҿміріне  тіршілігіне  тұрмысына  қажет 

тілігіне пайдаланатын заттар мен бұйымдарды жасау бір болса, екінші осы 

жасалатын  заттар  ҿте  берік  мықты  болу  керек  ол  ҿмір  заңдылықтары, 

екінші қағида осы заттың бҽрі ҿнер туындылары шығармалары болу үшін 

ҿнер 

заңдылықтарындағы 

кҿркемдік, 

сұлулықтың 

қасиеттерін 

пайдалануымыз  керек.  Олар  ҽдемі  пішін  /форма/  құрылым  /конструкция/ 

294 

 

жҽне декор кҿркем ҽшекей сұлу формалы затты сырлап, оюлап, ҿрнектеп, 

нҽрлеп ҿз қолымыз бен жасап тұтұнушы мен кҿрермен ҿнер сүйер қауымға 

ұсыну, жасап беру.  

Қолданбалы  қол  ҿнер  заттарының  жаратылу  негізі  фундаменті  пайда, 

пайдалану  сол  заттың,  бұйымның  ең  бірінші  адамның  тұрмысына  қажет 

екендігін  кҿрсетіп  ашатын    пайда  деген  ұғым,  сҿз  -  этнонимы  арқылы 

пайдалануды  қолдану  процессінде  бірінші  орынға  қойып  негізгі  айқын- 

даушы ретінде жеке бҿліп танытамыз, пішін мен конструкция жҽне декор- 

сҽндік, ҽсемдік сұлул ық кҿзі ретінде жасалған затты, бұйымды кҿркемдік 

пен  толықтыратын  қолдаушы,  дҽнекер  рет-  інде  мазмұнын  баяндап,  ҿнер 

затарының  композициялық  құрамынан нақты  толық  орндарын  кҿр  сетеді,  

сол ҽдемі кҿркем заттардың сыртқы формаларын, пішіндеріннің негіздерін 

жасайтын    шикізаттардың  физика-химиялық,  техологиялық  қасиеттері 

беріктіктің кепілі болып олардың табиғи бейне кҿрністерін күшейте түсіп 

кҿрерменге ерекше ҽсер ҽпереді. Осы айтылған үш қасиеттерді бір-бірінен 

ажыратып бҿлуге болмайды, бұлар бірін бірі толықтырып бірлік ансаблін 

құрайды.   

Жоғарыда  айтылған  қолданбалы  ҿнердің  ҿзіне  тҽн  ерекшеліктері 

/спецификасы/ эстетикалық кҿркемдік талғамы, ҿңдеу, бейнелеу, мҽнерлеу 

ҽдіс  жолдары    бар  дамыған  дҽстүрге  айналған  ҿнер,  тұрмыс  мҽдениет 

ошағының негізгі тармақ бҿліктерінің ажырамас саласы[4].    

 

            Резюме 

 

В этой статье рассматриваются научные теории основы прикладного искусства 

казахского  народа.  Особенности  прикладного  искусства  это    эстетика,  дизайн, 

выразительность и оно является неотъемлемой частью бытовой культуры.                                                       

                                                         

Summary 

 

          This article is about scientific theory which is the foundation of applied arts of Kazakh 

nation.  Peculiarity  of  applied  arts  is  aesthetics,  design,  expressive  and  it  is  the  main  part  of 

social culture. 

 

Пайдаланылған ҽдебиеттер 

 

1.  Ростовцев  Н.Н.  Методика  преподавания  изобразительного 

искусства в школе.- Москва: Просвешение,1980 ж 

2.      Нурланова  К.  Кочевники.  Эстетика:  Познание  мира  в 

традиционном казахским искусством.-Алматы: Ғылым, -1993 ж 

3. Кузин В.С. Методика препадавания изобразительного искуства в 1-3 

классах.- Москва:Просвещение,1983.-118б  

4. Жҽнібеков Ҿ.  Қазақ қол ҿнерінің  мҽдениеті.-Алматы: Ҿнер,1982.-

120б   

 

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: