Байынқол Қалиұлы

ТЕРМИНЖАСАМ ТУРАЛЫ КЕЙБІР ОЙЛАР 
 
Әдетте терминдер қайдан шығады? Оның екі-ақ көзі бар. Біріншісі – 
ұлттық төл сөздеріміз, екіншісі – кірме сөздер. 
Ұлттық төл сөздеріміздің терминге айналуы - әрі күрделі, әрі ұзақ 
әңгіме. Біз бұл мәселені өз алдына бөлек сөз еткенді жөн деп білеміз. Ал, 
бұл жерде басқа халықтардың сөздерін терминге айналдыруға байланысты 
кейбір ойларымызды ортаға салмақшымыз. 
Бірден айталық: біздің бұған дейінгі орыс тілінен термин алуымыз 
ешбір ақылға сыймайды. Осы күнге дейін терминдер орыс тілінде қалай 
айтылып, қалай жазылса, бізде де олар солай айтылып, солай жазылып 
келеді. Шындығына жүгінсек, мұндай терминдер біздің тіліміздің 
терминдері емес. Олар – мүлде басқа тілдің (орыс тілінің) терминдері. 
Фонетикалық заң сақталса, сол тілдің фонетикалық заңдары сақталады. Тіл 
лексикалық жағынан байыса, сол тілдің лексикалық құрамы байиды. Ал 
қазақ тілі сол баяғы шет қақпай күйінде, жетім бұрышта қалып қояды. 
Бұлай ету – әрине қиянат. Ұлт тіліне қиянат. Қиянат қана емес, ол – 
ұлт тілін бүлдіру. Оның өсуіне, дамуына кедергі жасау. Басқа халықтар 
кімнен болса да қандай бір сөз алмасын, оны өз тілінің дыбыстау 
заңдылығына, 
грамматикалық 
құрылысына 
бағындырып, 
соған 
сәйкестендіріп барып алады. Ал біз ше?! 
Біз болсақ, баяғы өзіміздің мәңгүттігімізге басып жүрміз. «Қазақ тілін 
тоқтатып, орыс тіліне көшіру керек» деп шешкен шовинистік 
«ағаларымыздың» бірі латын, грек сөздерін өздері өзгертіп, өз тілдерінің 
заңдылықтарына сәйкестендіріп алғаннан кейін, енді «бұл сөздерді 
өзгертуге болмайды, оларды сол күйінде алу керек, сол күйінде жазу керек. 
Өйткені олар – халықаралық сөздер. Халықаралық сөздерді аударуға, 
өзгертуге болмайды» деген жымысқы пікірді біздер үшін, біз сияқты 
тәуелді халықтар үшін саналы түрде, арнайы айтқан және жазған болуы 
керек. Біз болсақ, өзімізше ойлаудан, өзімізше толғанудан қалған 
әдетімізге басып, жоғарыдағы жалған пікірді «ләббай, тақсыр» де қағып 
алдық та, одан күні бүгінге дейін арылмай, ылғи қайталаумен келеміз. 
Жасалған термин терминологиялық жүйенің толыққанды мүшесі 
болуы үшін, ол терминнен бірінші кезекте туынды сөздер, түрлі 
74 

тіркестер жасалына алатындай болуы керек. Мысалға, «процент» сөзінің 
қазақшалану тарихына көңіл аударалық. Ол сөзді қазақшалау қажет деп 
табылған кезде біреу оны – 
саншама,
екінші біреу – 
жүздеуік,
үшінші адам 
– 
пайыз
деп аталық деген үш түрлі ұсыныс айтылды. 
Осылардың қайсысы толыққанды термин бола алады? 
Мамандардың көпшілігі «осы сыңарлардың қайсысы «процент» 
сөзінің мағынасын дәл бере алса, оған сол балама бола алады» деген талап 
қойды да, 
саншама
– санды шамалап білдіру, 
жүздеуік
– санды жүз 
санының мөлшерінде есептетіп шығару деген мағына береді. Ал 
пайыз 
сөзіне мұндай мағына жоқ. Сондықтан «процент» сөзіне 
саншама
сөзі мен 
жүздеуік
сөздерінің біреуі балама бола алады» деген қорытынды 
шығарды. 
Саншама, жүздеуік
сөздері өздерінің берер мағынасы жағынан 
«процент» сөзінің мәніне жақын келетіндігі рас. Мұны тіл білімінде уәжді 
(мотивті) сөзжасам деп атайды. Ал 
пайыз
сөзі – уәжсіз (мотивсіз) 
сөзжасам арқылы жасалған. Жаңа сөздердің уәж негізінде жасалуы – 
сөзжасам теориясының бірінші ғана талабы. Оған (сөзжасамға) қойылатын 
тағы бір талап бар. Ол – «жаңа сөз әрі қысқа, әрі нұсқа болсын» деген 
талап. 
«Қысқа» болсын деген талап, әрине, түсінікті. Өмірде үнемділікке, 
ықшамдылыққа, не жетсін. Осы тұрғыдан 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: