ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ

I Қазақстандық философиялық Конгресс 

290 

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

лиза. Так складывается суждение о художественной концепции. 

Только методология, использующая несколько подходов и, в то 

же  время,  объединенная  единым  историческим  взглядом,  спо-

собна привести к целостному пониманию смысла произведения, 

оценке  художественной  концепции,  выявлению  ее  богатства  и 

оригинальности. 

Целостный критический анализ произведения помогает в кон-

цептуальном  постижении  жизни,  в  генерировании  идей  путем 

их сравнения с обычными для данной эпохи представлениями о 

мире и искусстве. Попутно определяется ценность художествен-

ной концепции самого произведения, ее соответствие конкретно-

историческим и общечеловеческим задачам. 

Убедительным аргументом в пользу многоподходного метода 

служит то, что в истории философии и науки развитие методо-

логии прошло несколько этапов. Так, 1 – древнегреческий этап 

развития методологии связан с целостным рассмотрением мира, 

который давала общая диалектика, игравшая роль установки. 2 

–  средневековая  метафизика  выделяла  отдельные  подходы,  ох-

ватывающие внешние связи явлений. 3 – в эпоху Возрождения 

наука проявила интерес к расчленению явлений, рассмотрению 

элементов структуры мира, взятых вне их взаимодействия. 4 – 

мышление  Нового  времени  рассмотрело  явления  в  движении, 

вникая в механизм их функционирования. 5 – в ХХ в. мышление 

вернулось к целостному взгляду на мир и явления. Такой взгляд 

на вещи был обогащен конкретностью, знанием деталей, учетом 

динамики и развития. Произошла огромная интеграция знаний, 

что сказалось, в частности, в тенденции к объединению некото-

рых наук (астрофизика, биомеханика, и т. д.) 

Таким  образом,  история  эстетики  и  искусства  ХХ  в.  под-

тверждает тезис Гегеля, что искусство получает свое подлинное 

подтверждение  лишь  в  науке.  Действительно,  со  второй  поло-

вины XIX в. искусство усиленно обрабатывается теоретической 

мыслью.  Писатели,  поэты,  художники,  композиторы,  кинема-

тографисты наряду с созданием художественных произведений 

уделяют большое внимание теоретическому осмыслению наибо-

лее важных проблем своего искусства. Постоянно вырабатывает-

ся своеобразная философия искусства, являющаяся генератором 

I Казахстанский философский Конгресс 

291 

ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ

новых фундаментальных идей, выходящих за пределы того или 

иного вида искусства. И создавалась она, в основном, профес-

сиональными  философами:  Кантом,  Гегелем,  Шеллингом,  Шо-

пенгауэром, Ницше, Соловьевым, Бердяевым и другими. Ж.-Ф. 

Лиотар  как-то  писал,  что  ученый  –  это,  прежде  всего,  тот,  кто 

рассказывает истории, но потом должен их проверять. Один из 

выдающихся  философов  XX  столетия,  Хосе  Ортега-и-Гассет  в 

своих  работах  развивал  концепцию  «рациовитализма»,  интер-

претируя это как вслушивание в жизнь с помощью «жизненно-

го разума». Суть его доктрины — не раздельное существование 

философии и жизни, науки и искусства, а их взаимооплодотворе-

ние: человек формируется и существует как «я» и его жизненные 

обстоятельства. 

Для  развития  эстетической  проблематики  одинаково  важно 

теоретическое  осмысление  художественного  и  эстетического 

опыта  как  художниками,  так  и  философами.  Философское  ос-

мысление предполагает онтологический, гносеологический, ак-

сиологический, эстетический, феноменологический, антрополо-

гический и другие аспекты анализа.

Онтологический  парадокс  художественного  содержания  со-

стоит  в  том,  что,  с  одной  стороны,  художественная  символика 

скрывает от нас вещество жизни, ее надо разгадать, десимволи-

зировать, чтобы за тканью художественного смысла разглядеть 

импульсы мироздания. С другой стороны, человеческие смыслы 

бытия,  выражаемые  искусством,  принципиально  нередуцируе-

мы, не могут быть переведены с «зашифрованного» языка искус-

ства на язык житейских понятий. Языком искусства можно выра-

зить то, что порой невозможно выразить словами. С учетом этих 

противоречий строится методология современных исследований 

онтологического смысла художественного текста, позволяющая 

высветить  его  подспудный  смысл-каркас,  задающий  тон  всему 

повествованию.

Гносеология  исходит  из  субъектно-объектных  отношений  и 

связанных с ними категорий, с помощью которых осуществля-

ется процесс познания: сознательное и бессознательное, знание 

и  сознание,  непосредственное  знание  или  интуиция  и  опосре-

дованное  познание,  логическое  и  историческое,  абстрактное  и 

I Қазақстандық философиялық Конгресс 

292 

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

конкретное.  Другой  отличительный  момент  художественного 

познания  –  требование  оригинальности,  присущее  творчеству. 

Оригинальность  художественного  произведения  обусловлена 

фактической уникальностью как его субъекта, так и объекта. В 

этом – корни противоположности художественного метода науч-

ному методу.

Аксиология  концентрирует  внимание  на  ценностях,  на  диа-

лектике добра и зла, выявляет их природу не онтологически – из 

соотношения бытия и небытия, а посредством таких категорий, 

как любовь и ненависть, грех и святость, милосердие, свобода, 

воля и произвол и т. д. Феноменология есть раскрытие форм со-

знания и самосознания, абсолютного субъекта, разума, духа, ре-

лигии.  Антропология  выявляет  сущность  человека  во  всех  его 

проявлениях – теоретическом и практическом, а также раскрыва-

ет содержание человека в формах и категориях культуры: в мифе 

и религии, языке, искусстве, истории, науке.

Эстетика предполагает мифологию, символику, формы и об-

разы, смыслы и значения, созерцания и откровения, возвышен-

ное, трагическое, прекрасное, чувственное. 

Плодотворен путь «художественного исследования», как его 

формулирует А.И. Солженицын: «Вся иррациональность искус-

ства, его ослепительные извивы, непредсказуемые находки, его 

сотрясающее воздействие на людей – слишком волшебны, чтоб 

исчерпать их мировоззрением художника, замыслом его или ра-

ботой его недостойных пальцев...» [ 2, с. 14–15] 

Когда современные апологеты contemporaryart, претендуя на 

оригинальность мысли, оповещают мир о смерти искусства, они 

«забывают» сослаться на Гегеля. Гегель возвестил, с одной сто-

роны, об абсолютной свободе искусства, благодаря которой она 

решает свою высшую задачу, с другой – падении значения ис-

кусства, когда « искусство ни по своей форме, ни по своему со-

держанию не составляет высшего и абсолютного способа осоз-

нания духом своих истинных интересов… Лишь определенный 

круг  и  определенная  ступень  истины  могут  найти  свое  вопло-

щение в форме художественного произведения… Мысль и раз-

мышление обогнали изящные искусства» [ 3, c. 11–12]. Остались 

в прошлом расцвет греческого искусства, золотое время средне-

I Казахстанский философский Конгресс 

293 

ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ

вековья. «Наше время… по своему общему состоянию неблаго-

приятно искусству… искусство со стороны его высших возмож-

ностей есть и остается для нас чем-то отошедшим в прошлое» 

[4, c. 14]. Современное искусство утратило характер подлинной 

истинности, жизненности, оно уже не занимает столь высокого 

положения, как в прошлые эпохи или даже годы (в 60–70 гг. быть 

Художником, Творцом – значило быть властителем дум).

Сегодня искусство перенесено в область человеческих пред-

ставлений.  Искусство  и  раньше  подвергалось  мыслительному 

рассмотрению, но с целью – познать: что такое искусство. Пере-

несенное в мир представлений, сегодня искусство уже не столько 

доставляет людям удовольствие, сколько вызывает у них сужде-

ния по поводу своего содержания, форм, задач, смыслов. Таким 

образом, искусство мыслится уже не само по себе, а в связи с 

наукой. «Искусство не только не является высшей формой духа, 

а даже, наоборот, получает свое подлинное подтверждение лишь 

в науке» [5, c. 15], которая и дает ему статус искусства. Таким об-

разом, именно Гегель положил начало вторжению науки в сферу 

искусства и культуры.

Постижение  основных  закономерностей  своего  предме-

та есть и конечная цель, и теоретический итог исследований в 

науке.  Этот  итог  составляет  ее  философский  раздел.  Эстетика 

сама  по  себе  –  теоретико-методологическая  дисциплина,  одна 

из философских наук. Однако и в ней есть обобщающий, ито-

говый раздел, рассматривающий общие законы эстетической и 

художественной деятельности, а также характеризующий типо-

логию эстетических категорий. Эти и другие, не перечисленные 

здесь подходы анализа, нацеливают на глубокое, целостное рас-

смотрение  и  понимание  практическо-творческой,  художествен-

ной деятельности, процессов культуры и искусства в целом. При 

правильном следовании методологии «историческое» будет вы-

ражаться  в  «логическом»,  т.  е.  в  соответствующих  логических 

категориях, «эмпирическое» – в «теоретическом».

Многоподходность, способная обеспечить меру в сочетании 

объективного и субъективного в критике, таит в себе и опасность 

– она грозит критике эклектизмом методологии, разорванностью 

критического  сознания,  несопрягаемостью  результатов,  полу-

I Қазақстандық философиялық Конгресс 

294 

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

ченных  от  применения  разных  исследовательских  инструмен-

тов.  Преодолеть  эту  опасность  можно,  лишь  сплавив  воедино 

все рациональное в современном и предшествующем критиче-

ском опыте, соединив все «работающее», все лучшее и здравое 

в традиционной и новой методологии. Необходима единая мето-

дологическая система целостного критического анализа, на мо-

нистической основе принципа историзма вбирающая в себя тра-

диционные и новые, «точные» и гуманитарные, рациональные и 

интуитивные, интерпретационные и оценочные подходы. В осу-

ществлении  этого  сочетания  подходов  и  заключается  гарантия 

нахождения меры в сопряжении объективного и субъективного 

начал критики.

Литература

1 См.: Кандинский В. О духовном в искусстве. – М., 1992.

2 Солженицын А.И. Собрание сочинений. –  В 9-ти томах. – Т. 7. – С. 

14–15.

3 Гегель. Сочинения. Т. ХII. – М., 1938. – С. 11–12. 

4 Там же. – С. 14. 

5 Там же. – С. 15. 

I Казахстанский философский Конгресс 

295 

ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ

ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ТАНЫМНЫҢ 

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Бақытбек СЕЙСЕНОВ

(Қызылорда)

Қазiргi  уақытта  техника  мәдениет  пен  тұрмыстың, 

қоғамдық  өмiрдiң  барлық  саласына  дендеп  енуде.  Техни-

ка  мен  дүниетанымның  бiр-бiрiне  өзара  әсер  етуi,  ғылымның 

тiкелей  өндiргiш  күшке  барынша  айналып  отырған  ғылыми-

техникалық прогресс жағдайында барған сайын күшейе түсуде. 

Бұл  ыңғайда  техникалық  ғылымдардың  рөлi  едәуiр  артып, 

оның  жаратылыстану  және  қоғамдық  ғылымдармен  байланы-

сы  күрделенiп,  мәртебесі  нығая  түсуде.  Нәтижиесінде  соңғы 

жылдары  техникалық  ғылымдардың  құрылымы  мен  мәнi  ту-

ралы  тұтас  түсінiктер  қалыптасып,  зерттеу  жұмыстарында 

алға  жылжушылық  байқалуда.  Дегенмен,  қазір  техникалық 

ғылымдардың  пәнi,  меншiктi  тақырыптамасы  әлi  де  жеткiлiктi 

анық емес, оған себеп – оның қызметi мен құрылымы, сондай-ақ 

концептуальды зерттеу аппараты туралы көзқарастар, тәсiлдер, 

болжамдар  әр  қилы.  Техникалық  ғылымдарды  теорияландыру 

барған  сайын  шапшаң  қарқынмен  дамыса  да,  бұл  ғылымдар, 

тұжырымдап айтқанда, әлi де болса толық теориялық деңгейге 

көтерiле  алған  жоқ.  Мұның  бiр  себебi  олардың  дамуының 

қайнар көзiн ашатын, сара жолдарын мезгейтiн философиялық-

методологиялық  талдаулар  мен  зерттеулердің  әлі  де  жетiспей 

жатқандығында деп бiлген жөн.

Қазіргі 

ғылыми-техникалық 

прогресс 

жағдайында, 

техникалық  ғылымдардың  үдере  дамуы  кезінде,  көптеген 

философиялық тұрғыдан зерттеуді қажет ететін өзекті мәселелер 

туындауда.  Ғылым  мен  техниканың  тұтаса  дамуы,  «ғылыми-

техникалық  таным»  ұғымының  пайда  болуына  негіз  беріп, 

оған  философиялық  талдау  қажеттілігін  тудырды.  Жараты-

лыстану  ғылымдары,  қоғамдық  ғылымдар  және  техникалық 

ғылымдар  деп  үш  топқа  бөлінетін  жалпы  ғылыми  таным, 

енді  мұндай  бөлудің  салыстырмалылығы,  оларды  бір-бірінен 

I Қазақстандық философиялық Конгресс 

296 

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

мүлде  айырып  тастауға  болмайтыны,  олардың  арасында  өзара 

байланыс  барлығы,  бір-бірімен  интеграциялану  және  син-

тезделу  процестері  үздіксіз  жүріп  жатқаны  анықталуда.  Осы 

ғылыми-техникалық  білімнің  танымдық-теориялық  негізінде 

математиканың  аралық,  дәнекерлік  орны  бар,  көптеген  арна-

улы  ғылымдардың  танымдық  әдісін  айқындап  берді.  Тұтас 

алғанда  қазiргi  ғылыми-техникалық  танымның  математикалық 

процесiне  жан-жақты  философиялық-методологиялық  талдау 

жасауда,  яғни  бұл  процестiң  мәнi,  формалары,  себеп-салдары, 

алғышарттары, жалпы даму заңдылықтары және т. б. осы сияқты 

мәселелерді  диалектикалық-логикалық  тұрғыдан  зерттеуде  ал-

дымен оның философиялық-методологиялық негізіне көңіл бөлу 

қажет. Ғылыми-техникалық таным әртүрлi себептердiң әсерiнен 

(өндiргiш күштердiң жалпы қоғамдық практиканың, техника мен 

ғылымның өздерiнiң де мұқтаждарының) ғылым мен техниканың 

өзара  байланысы  тереңдеп,  осы  екi  ағым  бiр  арнаға  құйылып 

ғылыми-техникалық төңкеріске ұласқан кезде, яғни ХХ ғ. орта-

сынан бастап, өз пәнi, зерттеу әдiстерi, даму заңдылықтары бар, 

жалпы  адам  танымының  айрықша  саласы  ретiнде  негізделіп, 

қалыптасуда.  Техникалық  ғылымдардың  пәнi,  жобалау  мен 

конструкциялауды  органикалық  түрде  өзiне  кiрiктiретiн, 

техникалық қондырғыларды жасау мен олардың функцияналды 

заңдылықтарына  негiзделген  адамның  инженерлiк-техникалық 

қызметiнiң  нәтижесiнде  пайда  болатын  техникалық  және 

технологиялық жүйелердiң жиынтығы. 

Бұл  ғылыми-теориялық  жиынтық  әрi  қарай  дамыған  сай-

ын  тұтастық  сипат  алып,  адам  өмiрiнiң  барлық  жақтарын 

түгел  қамтитын  болады,  сондықтан  бұл  ғылыми  танымның 

саласында  қызмет  етушiлердiң  жаңа  техниканы  игеру  мен 

басқару жауапкершiлiгi де барған сайын арта беретіндігі сөзсіз. 

Техникалық  ғылымдардың  өзiндiк  ерекшелiктерiн  анықтауда 

алдымен  жаратылыстану  ғылымдарымен  салыстырыла  оты-

рып  зерттеуді  қажет  етеді.  Екi  жақтың  өзара  байланыстары, 

ұқсастықтары,  бiр-бiрiне  деген  әсерi  мен  ықпалы  мол  екендігі 

ескеріліп, техникалық ғылымның зерттеу пәнi, көздеген мақсаты, 

ашатын заңдылықтары және т. б. жағынан қайталанбас өзiндiк 

сипатқа  ие  болатын,  техникалық  ғылымдар  тобы  дараланып, 

I Казахстанский философский Конгресс 

297 

ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ

техникалық-ғылыми таным түрінде өзiндiк орын алатындығын 

көрсетуге тура келеді.

Техникалық білімдерді шартты түрде екіге бөліп қарастыруға 

болады:  біріншісі  –  дайын  техникалық  қондырғылар  туралы 

объектілік  сипаттағы  техникалық  білімдер,  екіншісі  –  техни-

калық  объектілерді  жасаудың  тәсілдері  мен  олардың  прак-

тикалық  түрде  жүзеге  асырылуы  және  жетілдіріліуі  туралы 

методологиялық  сипаттағы  технологиялық  білімдер.  Бұдан 

ғылыми-техникалық  танымда  таза  объективтік  тұрғысынан 

қарастырудың  жеткіліксіздігі,  инженерлік  өнер  мен  шеберлікті 

қамтитын қызметтілікті қарастырудың қажеттілігі айқындалды. 

Бұл  ғылыми-техникалық  таным  концепциясының  маңызды  бір 

сәтін, өзіне іштей жобалауды, конструкциялауды және жетілдіру-

ді біріктіретін инженерлі-техникалық қызмет ұғымын құрайды.

Ғылыми-техникалық  танымның  зерттеу  объектісі  осы 

қызмет  процесінде  туындайтын  техникалық  қондырғылардың 

қалыптасу, даму және функциялану заңдылықтары болып табы-

лады.  Ғылыми-техникалық  танымның  мәні  пәннің,  объектінің 

сыртқы  қасиеттерін  ашумен  шектеліп  қалмай,  оның  адам 

мұқтаждарына  сай  ішкі  жасампаздық  потенцияларын  ашуға 

деген  ұмтылысымен  анықталады.  Осыдан  келіп  техникалық 

білімдердің  өз  ерекшеліктері  туындайды:  олар  техникалық 

құрал-жабдықтарды  жасау,  түрлендіру,  қолдану  тәсілдері  мен 

даму заңдылықтары туралы білімдер кешенін құрайды.

Ғылыми-техникалық  танымның  өз  статусына  сай 

дәстүрлі  танымдық-теориялық  мәселелермен  бірге,  ондағы 

проблемалардың  қойылу  жағдайлары,  техникалық  тео-

рия,  техникалық  тұтастық  немесе  техникалық  түрлендірудің 

ішкі  шегі  туралы  айрықша  философиялық  мәселелер  де  бар. 

Бұлардың  қатарында  математикаландыру  мәселесі  ерек-

ше  орын  алады,  өйткені  ол  ғылыми-техникалық  танымның 

мәнді  анықтамасын  және  басты  теориялық  даму  заңдылығын 

құрайды.  Математиканың  техникалық  ғылымдарға  терең 

бойлауының  алғышарттарының  бірі  математикалық  әдістердің 

неғұрлым байлығы болса, екіншісі – техникалық ғылымдардың 

да  теориялық  деңгейге  жетуі,  оларды  теорияландырудың 

мұқтаждары болып табылады.

I Қазақстандық философиялық Конгресс 

298 

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

  Ғылыми-техникалық  таным  бір-бірімен  интеграцияланып, 

тұтасып  жатқан  техникалық  білімдер  және  солардың  нәтижесі 

болатын техникалық ғылымдар түрінде іске асады. Оған дейiн 

екi  жақтың  байланысы  экстенсивтi  сипатта  болып,  ХХ  ғ.  бас 

кезiнде  кейбiр  техникалық  ғылымдар  саласы  ғана  қалыптасып 

үлгiргенiмен,  тек  ХХ  ғ.  ортасынан  бастап  техника  мен  ғылым 

бiр-бiрiмен  кiрiгiп,  қазiр  бiртұтас  интенсивтi  даму  үстiндегi 

күрделi  жүйеге  айналып  отыр.  Техникалық  ғылымдарды 

теорияландырудың  тағы  бiр  жолы  ой  экспериментi  және  оның 

дамыған бiр түрi ретiндегi математикалық экспериментті қарас-

тырып,  техниканың  функциялануы  мен  дамуының  заңдылық-

тарын  ашуға  байланысты  олардың  абстракциялау,  жалпылау 

және  идеалдылау  сияқты  логикалық  операцияларға  қатынасын 

негіздеуге, нәтижесінде олардың практикалық жағы әсіресе жаңа 

техникалық  және  технологиялық  жүйелерді  жасаудағы  арзан 

экономикалық тиімділігіне көңіл аудару қажеттілігі тұр. 

Техникалық  ғылымдар  мен  математика  аралығында  пайда 

болған  кибернетикалау,  информатикалау  және  компьютерлеу 

әдiстерiнiң  пайда  болуы,  олардың  техникалық  ғылымдарды 

интеграциялаудағы  рөлiн,  бүкiл  ғылыми  танымның  қоғамдық, 

жаратылыстанулық және техникалық салаларын түгел қамтып, 

олардың өзара синтезделуiне ықпалы күшейiп, қазiргi өркениеттiң 

жағдайында информациялық қоғам дамуының адами-гуманистiк 

бағытын арттыруға үлкен үлес қосатындығына да мән берілуді 

қажет етеді.

Техникалық прогрестiң адамзат тарихында өндiргiш күштер-

дiң  құрамдас  бөлiгi  және  адамдарға  әлеуметтiк-экономикалық, 

мәдени-тұрмыстық  жағдай  туғызушы  күш  ретiнде  атқаратын 

қызметi  өте  зор.  Техникалық  прогресс  материалдық  өндiрiстi, 

сондай-ақ,  ғылыми-техникалық  ойдың  базасында  техниканы 

пайдаланудың әдiстерi мен құралдарын дамытуды да өз мiндетiне 

алады. Ендеше, ғылым мен техниканың мұндай соңғы жетістерін 

пайдаланып,  өндірісті  түбірінен  қайта  құруға  қажетті  күрделі 

техниканың  жасалуы  мен  қолданылуы,  соған  сәйкес  іргелі 

ғылыми  жұмыстардың  орындалуы  информациялы-техникалық 

қоғамдағы халықтың саяси-экономикалық, әлеуметтік жағдайына 

үлкен  әсерін  тигізіп,  адамның  материалдық  қажеттілігін  және 

I Казахстанский философский Конгресс 

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: