Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 3,75 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «-сы» жұрнақты туынды етістіктердің стильдік қызметі
- СӨЗ ТАҢДАУ Өлең және сөз
- -лық, -лылық, -шылық, -мақ
-лық қосымшалы етістік (сан құмарлық ~ шошынарлық ~ сөз шығардық) сияқты үш түрлі сөз табының біркелкі тұлғасын бір шумаққа топтастырған. Сол сияқты «Қыс» өлеңінде -ды жұрнақты сын есімді (ақ сақалды), -ды жалғаулы етістікті
орайда шылау, одағайларды да «іске қосады». Мысалы, «Ішім өлген, сыртым сау» деген өлеңінде сыртым сау ~ деймін- ау ~
одағай болып келген тұлғаларды ұйқастырады. Әрине, Абай олардың үш түрлі тұлға екенін біліп, әдейі іздеп келтіріп тұр- ған жоқ (тіпті Абайдың қазақ морфологиясы, оның сөз тапта- 62 рын, сөз тұлғаларын ажыратуы жөнінде қазіргі оқулықтар- дағыдай таным-білімі де болмағанын ескерелік), өлеңде айтпақ ойы, сөз қиыстырудағы ақындық дарыны осындай моно- ұйқастарға әкеліп тұр. Өлеңнің өн бойына жіберілген моноұйқас немесе бір өлең- нің бірнеше шумағын қамтитын бір ұйқасқа алынған сөздерге көбінесе стильдік қызмет артқан, яғни олар не ой (тақырып) тұтастығын қамтамасыз етеді, не ақын идеясын білдіретін сөздердің эмоциялық-экспрессивтік әсерін күшейтеді. Мы- салы, «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да» деген өлеңінде шартты раймен берілген етістік ұйқастар ғашық жанның қандай шартпен келсе де, орындалмаған арманын білдіреді және ол арман бірнеше шартты бағыныңқы сөйлемдер шоғырланып айтылғанда, тіпті әсерлі шығады. Ақын тапқырлығы да, шеберлігі де, міне, осындай жерде айқын көрінеді. Бірқатар өлеңдерінде ұйқасқа алынатын сөздерді сыртқы тұлғаларымен қатар, ішкі мағынасына, мағыналық реңкіне қарай таңдау да – Абай қаламының көрінеу тұрған бір ерек- шелігі. Еліктеуіш, бейнелеуіш сөздерден жасалған етістіктерді көсемше тұлғасына қойып, ұйқасқа қатыстыру арқылы Абай «Болыс болдым, мінекей» деген өлеңінде болыс, ояз, пысықтардың жағымсыз портретін әсерлі етіп қалай бергенін жоғарыда (-ып жұрнақты көсемшенің стильдік қызметін көрсеткен тұста) кеңінен айттық. Тек бейнелеуіш сөздер емес, семантикасында жағымсыз реңкі бар өзге сөздер де мәлім. Мысалы, ыржақтау, далақтау,
қылықты білдірмейді. Абай «Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап» және «Байлар жүр жиған малын қорғалатып» деп ба- сталатын өлеңдерінде осы сөздерді ұйқасқа алады. Біреуінде «өзі алмайтын, қыранға алдырмайтын» күйкентайын қияға қоса жіберіп жүрген, «басқа сая, жанға олжа» дәнеңесі жоқ замандастарын бейнелесе, екіншісінде «сұм-сұрқия, қу, білгіш атанбаққа Құдай құмар қылып қойған» ауылдастарын суреттейді. Екеуінде де ақын образды дәл, әсерлі етіп беруге ұйқас жасап тұрған сөздерді қатыстырған. 63 Әрине, тек жағымсыз образдарды жасауда ғана емес, өзге көп сәттерде Абайдың ұйқасқа алған сөздері мен өлеңнің (не- месе оның жеке бөліктерінің) мазмұны (идеясы) сай түсіп жа- тады. Мысалы, «единица – жақсысы, ерген елі бейне нөл» де- ген идеяны бір өлеңнің өзегі еткен ақын, алдымен, орыстың осы сөзін (ноль) образ етіп алады да, оған ой екпінін түсіруді көздейді, сондықтан оны да екі рет тармақ соңына шығарып, 36 жолдық тұтас өлеңнің ұйқасын бастан-аяқ осы сөзге құрады. Сөйтіп, нөл сөзі ерекше таныла түседі, өлең идеясын таныта түседі. Сонымен, ұйқасқа шығарылған сөздердің типтері, грам- матикалық тұлғалары, ұйқас жасайтын сөздердің мағыналық реңктері – осылардың баршасы ақынның поэтикалық тіліне тікелей қатысты болады, яғни оларды поэтикалық құралға айналатын сәттері бар элементтер деп түйеміз. Мұны біздің жоғарыдағы талдауларымыз қазақ жазба поэзиясының аса күрделі үлгісі болып табылатын Абай өлеңдерінің тілі
арқылы
әбден дәлелдейді. «-сы» жұрнақты туынды етістіктердің стильдік қызметі Менсінбеуші ем наданды, Ақылсыз деп қор тұтып. Түзетпек едім заманды, Өзімді өзім зор тұтып.
Ақын Абай өз тұсындағы қазақ қауымындағы «сөзуар, біл- гіш, закөншік, көргіштерді», «қу старшын, аш билерді», «мал- дан басқа мұңы жоқтарды», «тобықты молыққан пысықтарды» көріп, солардың бойындағы ең жағымсыз қылықтардың бірі – көлгірсуді, «іші залым, сырты абыздыққа салынуды» сынай- ды. Дәлірек айтсақ, ақын білмесе де, бір нәрсені білгенситін, «мұрнын қисайта тартып» тұрып әсемситін, «елін мығымдап ұстай алмаса да», өтірік қайраттысып, қамқорситындарды «бойы бұлғаң, сөзі жылмаң бола тұрып» бір міні жоқ бенде- ситіндерді әшкерелеп, түзетпек болады. Бұл қылықтарды
64 сөзбен танытуда өң дәл және әсерлі тұлға болып табылатындар -сы жұрнағымен келген етістіктер. Түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде бұл жұрнақ сөйлеуші өзін біреуге не бір нәрсеге балап, ұқсауға тыры- су, бір нәрсені істеген немесе істемеген болып көлгірсу, бір нәрсені қомсыну мағыналарын беретін етістіктер жасайды:
Егер Абай жаңа сөздер жасады ма деген сұрау қоя қалсақ бірден-бір көзге түсетін жаңа тұлғалар – осы -сы жұрнағымен жасалғандарды атар едік. -сы мен -сын жұрнақтары қызметтес болғанмен, контексте олар бір-бірінен өзгешелеу болып келуі мүмкін: -сын жұрнағымен келген тұлғада өзін біреуге ба- лап көлгірсу реңкінен гөрі, өзгелерді әлдебіреуге балау, бір нәрсені қомсыну (баласыну, азсыну, көпсіну) реңкі басымырақ сияқты. Сондықтан Абай бұрынғы қолданыста бар бәлсіну,
«бір нәрсені жай ғана керек ету» мағынасы ғана танылады, ал: «Ел керексіп, сөзге емексіп, Не болады мақтаның» деген- де Абай елді шын мәнінде керек етуді емес, көлгірсіп, керек еткен болғансып мақтан қуғанды айтпақ болған. Демек, елді
контекске қарай экспрессивтік реңк алып, жағымсыз қылықты білдіруімен алдыңғы тіркестен өзгеше түсіп тұр. Әрине, Абай осы мағынада -сын жұрнақты вариантты да еркін жұмсаған. Қас маңғаз малға бөккен кісімсініп, Әсте жоқ кеселді істен биттей қорықпақ. -сы (-сын) жұрнақты етістікті айтпақ ойына сай жандандырғаны соншалық, Абай оны кейбір сөз тіркестеріне де, бұрын бұл жұрнақпен келмейтін сөздер- ге де жалғап қолданады. Қалжыңбассып өткізген қайран дәу- рен, Түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық – дегендегі қал- жыңбассу деген туынды тұлға бұрын қазақ тілінде кемде-кем қолданылатын болса, Абай оны өлең тіліне оңтайлы енгізген: 65 бұл жерде «еһе-еһе-ге елірген бозбалалардың» жай қалжың қуған (қалжыңбастанған) жастар емес, қалжың қуғансып, қалжың қуудан басқа ісі жоқ, көңілі шат болғансып, өмірін босқа өткізген жастар екенін танимыз. Абай өлеңдерінде кездесетін еркесу, серкесу (Еңбегі жоқ еркесіп, Бір шолақпен серкесіп), қайраттысу (Қайраттысып, қамқорсып, Сайманымды бүтіндеп), жер тәңірісу (Жер тәңір- ісіп кермағыз), жарамсақсу, салғыртсу, әсемсу, сәнсу деген тұлғалар негізінен Абай қаламының туындылары. Сөзбен образ жасауда сөздің мағынасы мен стильдік боя- уы ғана емес, грамматикалық тұлғасы да, дыбыстық әуені де, синтаксистік және фразеологиялық мүмкіншіліктері де қыз- мет етеді екен. Демек, Абай сөз өрнегін тоқуда кейбір грам- матикалық элементтерді, яғни жұрнақтарды да пайдаланды дей аламыз. Етістіктің -мақ, сы(н) жұрнақты түрлерін актив қолданып, тіпті олармен жаңа сөздер жасаған болса, тілге жаңа сөз қосу мақсатын көздеп емес, өлеңдегі айтпақ идеясының дәл, әсерлі, өрнекті болып берілуін көздеп пайдаланған, яғни бұл жерде де поэтикалық тілдің басты шарты – мазмұн мен түр (идея мен тіл) үйлесімі орын алған. Көрсетілген жұрнақтармен келген етістіктердің дені Абай өлеңдерінде стильдік мақсатпен келген поэтикалық образ қорын кұрайды.
66 СӨЗ ТАҢДАУ Өлең және сөз Өлең деген әр сөздің ұнасымы, Сөз қосарлық орайлы жарасымы.
Өлең тіліндегі сөздерді грамматикалық категориялар ретін- де зат есім, сын есім, етістік деп жіліктеп талдаудың қажеті жоқ. Поэтикалық текстің лексикасын (сөздік қазынасын) зерт- теу дегеніміз белгілі бір мағыналық, стильдік жүк арқалаған қолданыстарды әңгімелеу болады. Мұнда алдымен ақынның сөз таңдау шеберлігіне назар аударылады. Сөз таңдаудың өзін екі саладан іздеу керек. Бірі – өлең тексінде кездесетін сөздер- дің сол өлеңнің мазмұнына, тақырыбына қатысты алынуы, екіншісі – көркемдік, яғни эстетикалық-стильдік мақсатпен белгілі бір сөздерді таңдап жұмсауы. Ақынның қай-қайсысында да жеке өлең тақырыбына қатысты сөздерді қолдану – заңды құбылыс. Бірақ бүкіл шығар- машылығынан (творчествосынан) алып қарайтын болсақ, Абайдың ақын ретінде айтпақ негізгі идеясына, ойшыл ретін- де толғаған тақырыптарына, жанрлық жаңалықтарына сай бірқатар сөздерді жиі қолданып, актив сөздік қорына айнал- дырғаны көзге түседі, өзгелерден айрықша тұрғанын таныта- ды. Абай – гуманист, ол дүние жүзіндегі ұлы гуманистердің алдыңғы сапында. Гуманизм әділдікті жақтау, адам баласы үшін игі қасиеттерді уағыздау, адамды сыйлап, оған жақсылық тілеу принциптеріне негізделетін болса, Абайдың да жырла- ғаны алдымен имандылық, адамгершілік қасиеттер бол- ды. Сондықтан ол рухани-мәдени дүниеге қатысты дерексіз ұғым атауларын (абстракт сөздерді) өте жиі қолданды. Мыса- лы, адамдық сөзін Абай 15 рет жұмсаса, оның бір вариантты
мағынасындағы сөзді ақын отыздан астам рет келтірген екен. Абайдың ең жиі қолданған сөздерінің бірі – иман, оны ақын өз тіліне 59 рет үйірген. Имандылық – гуманизм шар- 67 ты. Имандылыққа шақыру, оны үгіттеу, оны таныту – гума- нист суреткердің міндеті. Міне, Абай осы үдеден шыққан.
дегенді білдіргенімен, ал діни терминдік мағынасы, Абайдың түсіндіруімен айтсақ, «Алла табарака уа тағаланың... бір- лігіне, барлығына... жіберген жарлығына мойынсұнып, иланбақ» болғанымен, бұл сөз қазақтың халық тілінде жалпы «адамгершілік», «ізгілікке деген сенім» ұғымында жиірек қолданылған. Абайдың өзі: Ескендір патшаға Аристотель ау- зымен: «Ұятың мен арыңды малға сатып, Ұятсызда иман жоқ, түпке жетер» дегізгенінде, иман сөзі таза діни нанымды ғана емес, ар, ұят сияқты адамгершілік қасиетті атап тұр. Бұл сөздер қазақ поэзиясында бұрын да кездескенімен, дәл Абайдағыдай бір ақынның өлеңдері де 30-40 реттен орын алмағандығын білеміз. Сондай-ақ Абай адам қасиеттерін атайтын жақсылық (33 рет), жаманшылық (18), арсыз (18) сияқты сөздерді өлең тілінің актив сөздігіне айналдырған. Ақын жақсы-жаман мінез- қылықтар мен іс-әрекеттерді атайтын сөздерді жиі қолданады. Абайдың адамнан, әсіресе жастардан күтетіні талап болса, ақын осы идеясын білдіруде талап сөзін 45 рет қолданған екен. Ал өз тұсындағы қазақ қоғамы үшін сауаттылыққа, білім-ғылымға ұмтылуды, өнердің түр-түрін игеруді жырлау – Абайдың ең негізгі тақырыбы. Бұл – өз халқының сауаттылық жайын, өнер-білім дәрежесін ойлағанда, Абайдың қабырғасы қайысқан тұсы. Жарлы емеспін, зарлымын, Оны да ойла, толғанып. Жұртым деуге арлымын, Өзге жұрттан ұялып, – деп зарланған, арланған сәттері де осы замани мәселелерге қатысты. Сондықтан оқу, білім, өнер жайын сөз еткен шығар- маларында осы категориялардың өзін жиі атайды: оқу (54 рет),
осыны дәлелдейді. Бұлардың ішінде ғылым сөзінің ең көп кездесетіндігі өте қызық. Оның сыры мынада: Абай бұл сөзді әрдайым осы күнгідей «наука» мағынасында жұмсамаған. 68 Ғылым сөзінің бұл ұғымда келуі Абайда өте сирек. Бұл сөзді ақын көбіне-көп «білім, оқу, сауаттылық» мағынасында жұмсаған. Мысалы, атақты «Ғылым таппай мақтанба» деп басталатын өлеңіндегі ғылым деп тұрғаны – сөздіктерде көр- сетілгендей, «жаратылыстың, қоғамның, ойлаудың даму заңдылығын білу жүйесі және жеке білім тараулары» (Абай тілі сөздігі, 1968, 183-б.) емес, «сауатты болу, білім алу, оқу» деген жалпы мағынада. Мұны ақынның білім-ғылым деп қос сөз түрінде де келтіруі оның жалпы «білім» деген ұғымда жұмсалғанын айқындай түседі. Қазақ халқы үшін ағартушылық идеясын ұсыну – Ыбырай Алтынсарин мен Абайдан жүйелі түрде басталса, кейін оны XX ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтар жалғастырып әкеткені белгілі. Демек, ағарту- шылықты уағыздау – Абайдың да басты мұраты. Білім, ғылым,
тілдің үндесуі болып табылады. Ал мазмұн мен түрдің сәйкес келуі – Абайдың сөз таңдауда ұстаған басты принциптерінің бірі.
Әдетте бұрынғы қазақ өлеңдерінде кездескенімен, жиі кө- рінбейтін қайғы (66 рет), қулық (32), иттік (7), қорлық (19), қызық, (72), мақтан (56) сияқты сөздерді Абай таңдап алып, жиі жұмсағанда, тағы да ақын айтпақ идеясының тілдік көрінісін танытады. Бұл қатардан қайғы мен қызық сөздерінің жиілігі көзге түседі. Әр адамның тіршілігінде жиі кездесетін үлкенді- кішілі уайым-қайғының үстіне, заманын, айналасын ойлаған күйініш сезімі қосылғанын білсек, «бір қайғыны ойласаң, жүз қайғыны қозғайды» деп шынын айтқан Абайдың бір басын- да қайғы-қасіреттің аз болмағанын көреміз. Сондықтан оның тілінде қайғы жеу, қайғы басу сияқты үш-төрт реттен келген тіркестерден өзге, жеке тұрып қолданылған қайғы тұлғасын 60-тан астам рет кездестіреміз. Бұл – ақынның жан даусын тілмен, сөзбен, сөздің активтігімен танытуы. Көп сәтте қайғы сөзіне антоним болып келетін қызық сөзі де Абай қаламына 72 рет іліккен. Ол да заңды. Қайғы сияқты қызық та әр адам өмірінде жиі ұшырасады. Қайғыра білген ақын өмірдің тамашасын, рақатын да сезінген, сезіне 69 тұрып өлең тілінде қызықтың түсін түстеп, атын атап кеткен: «Құдай-ау, қайда сол жылдар, Махаббат, қызық мол жылдар» деп жастық шақтың әдемі кезеңін бір жырласа, құс салып, ит жүгіртуді «ешкімге зияны жоқ өзім көрген бір қызық ісім екен сұм жалған-да» деп тамашалайды. Сірә, қызықтай білген адамға өмірінде қайғыдан қызық көп болмақ. Сондықтан ақын баланың жақсысын да, тіпті қатын-баласы, досын да, татулықты да кемді күндегі қызық дәурен деп таниды: «Қызықтан өзге қалсаң бос, Қатының, балаң, досың бар», – дейді. Тегінде Абай – уайымшыл емес, өмірді сүйген, тамаша- лай білген, әр нәрсеге үмітпен қарап білген суреткер. Мүмкін, сондықтан да Абайда жақсы сөзі 130 рет, жаман сөзі 46 рет,
26 рет аузына үйірілген болар. Әрине, бұл – сырттай қарағанда көзге түсетін сандық өлшем бойынша топшылағанымыз. Сөз қолданыстың өзге де факторларын есепке алсақ, бұл тұжырымымыздың жібі бостау көрінер, дегенмен статистика мәліметінің де (сөз санына қараудың да) маңызы барын ескеру қажет. Статистиканың мәліметі Абай кезеңіндегі қазақ әдеби тілі нормасынан да хабар береді. Мысалы, Абайда әйел сөзі 8 рет, қатын 41 рет, ұрғашы сөзі 4 рет қолданылған екен. Демек, күні кешеге дейін Абай заманында әдеби норма ретінде көрінетін вариант қатын сөзі екен, арабтың әйел сөзі әдеби нормаға енді- енді ене бастағанға ұқсайды. Абай – әлеумет, халық, ұлт мүддесін кеңінен сөз еткен ақын. Оның әлеуметтік тақырыптарға баруы өзіне дейінгі барлық ақындардан асып түседі. Өз заманын, заманындағы қазақ қоғамын, сол қоғамдағы саяси-әкімшілік, заң-сот құрылысын, экономикалық тұрмыс-тіршілігін тарихшыларша баянда- майды, ақын болып суреттейді. Суреттеу арқылы жаманына күйінеді, жақсысына сүйінеді. Сондықтан ақын заманының әлеуметтік картинасын беретін, сол кездегі жалпыхалықтық тілде актив қолданылған сөздер Абай тілінен де кең орын алған. Олар: болыс, болыстық, шаруа, сайлау, сайлану, шар, партия («жік», «топ» мағынасында), ұлық, атшабар, бай, 70 жарлы, жалшы, кедей, жалға жүру, сауда, саудагер, сату, бақал, бақалшік, кәсіп, ұрлық, қу, қулық т.т. Бұлардың ішінде «айлакер» мағынасындағы әлеуметтік топ атауы қу сөзі 37 рет,
тағы бір әлеуметтік топ атауы ретінде XIX ғасырда жанданған тентек сөзі 17 рет, Абай заманында етек алған құбылыс атауы ұрлық сөзі 18 рет бір ақынның тілінде кездесуі оның тілінің за- ман айнасы болғандығын танытады. Бұл сөздердің көбі XIX ғасырдың II жартысындағы Абай- дан өзге суреткерлерде де қолданылған заман неологизмдері (жаңа сөздері). Бұларды Абай тек заман келбетін суреттеу үшін емес, осы құбылыстарды атай отырып, «түзетпек едім заманды, өзімді тым-ақ зор тұтып» деп өзі айтқандай, зама- нын түзету үшін қолданған. Бұл ретте ақын, әсіресе болыс, атшабар, қу, ұры-қарыларға «қырғидай тиеді», олардың ат- тарын атап қоймайды, портреттерін береді, қылықтарын ше- бер тілмен сынайды, олардан қалың жұртты безіндіреді, за- манын сөйтіп түзетпек болады. Ақынның одан басқа шарасы жоқ: қаруы – тілі, соны жұмсайды. Осы себептен ақын тілінде саяси-әлеуметтік, экономикалық салалардың атаулары кеңінен орын алған, олар тек атауыш қызметін емес, суреттеу қызметін атқарып, ақынның сөз қолдану шеберлігін де көрсетеді. Абай тілінің өз заманындағы лексикалық нормадан шыға- тындығын мынадай фактілер дәлелдейді. Бұл күнде әдеби нор- ма болып саналатын немесе жарыспалы тұлғалардың ішінде жиірек қолданылатын сөздер Абайда жоқ болып шығады. Мысалы, қазірде терминдік дәрежеге көтеріліп, активтен- ген адамгершілік сөзі Абайда жоқ, оның орнында адамдық, адамшылық варианттары қолданылған. Сондай-ақ қазіргі әдемілік сөзі жоқ, бұл мағынаны Абай әдемішілік деп береді. Осы қатарға жаманшылық, әурешілік, бұзақышылық сөздерін жатқызуға болады, яғни Абай тілінде жамандық, әурелік,
тілінде көбінесе стильдік мақсатта жұмсалатын зайып, жұбай сөздерін Абай қолданбаған, олардың орнына жар (39 рет) және
71 сөзін Абай бір-ақ рет жұмсаған. Синоним болып келетін қыл- мен ет- деген көмекші етістіктердің алдыңғы варианты жиірек қолданылған: қыл- 409 рет, ет- 123 рет келеді. Бұл – көмекші етістіктердің ет- вариантының жандануы біздің заманымыз- да, 30-жылдардан бермен қарай болғандығын көрсетеді. Қыл- варианты Абайда да, Абайдың тұстастарында да, тіпті олар- дан бергі Ахмет Байтұрсыновтардың тілінде де ет- тұлғасына қарағанда әлдеқайда актив қолданылған. Өте бір қызық факт – «нәрсе» мағынасындағы зат сөзі Абайда жоқ, бұл тұлға тек «шығу тегі, негізі» мағынасында келіп төрт рет қана жұмсалған. Бұл ұғымда Абай нәрсе сөзін 133 рет, нәсте сөзін бір рет қолдану арқылы берген. Сондай- ақ бұл күнде жиі қолданылатын өте деген үстеу Абайда мүлде жоқ, оның орнында бек (17), аса (1), тым (16) дым (8) тұлғалары қолданылған. Бұл да бірқатар сөздердің (әйел, зат, еңбек, өте т.б.) қазақ әдеби тілінде соңғы 50-60 жыл ішін- де жанданып нормаға айналғанын білдіреді. Әрине, бұл сөздер қазақ тілінде Абайға дейін де, оның тұсында да қолданыста болған, бірақ жиі жұмсалатын актив қорға кірмеген. Сөз статистикасының мәліметіне үңілсек, Абай тіліндегі кейбір синонимдік қатарлардың мынадай қолданысын көре- міз: Алла 133, Құдай 160, Тәңірі 43 рет келеді, демек, Абай- да түркінің «өз Құдайы» Тәңірі сөзін ертеден енген парсының Құдайы мен арабтың Алла-сы «жеңіп кеткен», бұл ұғымның халық тіліндегі Жаратушы (7), Жасаған (1) варианттары да көрініс тапқанмен, Алла мен Құдай сөздеріндей актив емес.
таған сөз, оның түркілік (қазақтық) ел (179), жұрт (133) сөз- дері бұрынғыша Абайда да әлі актив. «Жұмыс» мағынасын осы сөзден гөрі (жұмыс 18 рет келген) еңбек (87), қызмет (26) синонимдері жиірек береді. «Еңбек» мағынасын бейнет сөзімен білдіру күні кешеге дейін орын алып келді, Абай- да да сондай, ол бейнет сөзін «еңбек, жұмыс» ұғымында да жұмсаған («Абай тілі сөздігінде» кейбір сөздердің түсінігі дәл және толық емес: осы сөз мұнда «азап, қиыншылық, мехнат» деп қана түсіндірілген). Мысалы, ақын-әке Әбдірахмандай ұлын жоқтағанда: «Көзіңді салдың тұрғыға, бейнетін қиын
72 көрмедің» дегенде, Әбдірахманның қатар-құрбысының оған тарттыратын азабын, қиыншылығын емес, артатын қызметін, жұмысын айтып отыр. Әрине, бейнет сөзінің «азап, мехнат» мағынасы да бар, бұл мағына көбінесе бейнет тарту, бейнет-
«Өлең тіліндегі сөз» тақырыбын қозғағанда, келесі назар аударатын жайт – ақын тіліндегі сирек қолданылатын этно- графизмдер мен бірді-екілі көне сөздер. Бұлардың көркемдік- бейнелеуіш қызметі жайында өз алдына әңгіме болады. Бұл жерде айтпағымыз – Абайдың сөздік қазынасында, сөз таң- дауында кездескен, бұл күнде екінің бірі тап басып мағынасын тани бермейтін этнографиялық атаулар сияқты пассив қордағы сөздер. Абай мағынасына күңгірт сөздерге аса үйір болмаған. Қазірде көп қолданылмайтын этнографизмдердің тобы жүз жылғы өткен ескілік киімі туралы жазылған өлеңінде кезде- седі. Олар: дәндәку («кісенің оқшантаймен қатар тұратын былғары қалтасы», бұл – «Абай тілі сөздігінің» түсіндірмесі, 190-б.), шидем шекпен («қой жабағысын сыртынан шекпен- мен қаптаған күпі» – сонда, 700-б.), жарғақ шалбар («илен- ген, жүні қырылма жұқа теріден тігілген шалбар»), мықшиған
тиек), пыстан, («көпшіктің шетіне қағатын қалпақты шеге», 506-б.). Бұл сөздерді ақын образ үшін емес, өз заманынан көп бұрын өткен кезеңдегі қазақтардың киіну қалпын оқырман- ның көз алдына елестету үшін олардың тура өз мағыналарында жұмсаған. Бұл тұста біз үшін маңызды нәрсе – Абайдың ескі- лік киімдерінің түрлеріне, олардың атауларына назар аударуы. Бұл күнде сирек қолданылатын мұндай көне этнографизм- дердің қатарына көшкен сөздерден Абай тілінде кездесетін- дері деп ақшомшы («түйеге астық артқан керуен»), жыға (бас киім), шонтай (қалта), аламандық (жаугершілік), абыз (Абайдың өз түсіндіруінше, «әуелде шаман дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен», ал жалпы «ақылгөй, көпті көрген, көп білетін адам» деген мағынада қолданылады) сияқты есім сөздер мен алқау («қолдау, жақтау, жарылқау»),
73 қысылу (?)»), қасыну («тиісу») тәрізді етістіктерді көрсетуге болады. Бұлардың бірқатары образ үшін қолданылған. Мы- салы, жыға сөзі «бағы таю» мағынасындағы бастан жыға қисаю тіркесінде ғана келтірілген. Өлеңінде қолданылған абыз сөзі де: сырты абыз бар, желғабыз бар – деген тіркесте келіп, сыртынан қарағанда ақылман, білгіш көрініп, ішкі дүниесіне келгенде желқуық, бос кеуде адам деген образды беріп тұр. Сирек қолданылатын сөздердің тура номинатив мағынасын- да жұмсалғандары да жоқ емес. Өлең тексі тек қана біртұтас образдардан тұрмайтыны белгілі, демек, қажет жерінде сөздер тура мағыналарында жұмсалады. Бұл да суреткер шеберлігінің бір қыры болып табылады. Абай тіліндегі, сырт қарағанда сирек, не көне, не жергілікті сөз болып көрінетін қолданыстардың және бір тобын атауға болады. Олардың бірлі-жарымы – жасанды неологизмдер (арызшы, амалшылық, бәлсу т.б.) енді бірқатары – бадалық, (мақтаныш), бату (өш, қас), қышыну (пәле іздеу), сырдаң (сырғақ) сияқты сөздер. Бұлар, сірә, тілде бар, бірақ орнын та- уып ілуде бір жұмсалар тұлғалар болу керек. Абай – көптеген жаңа тақырыптарға барған немесе тақы- рыпты жаңаша жырлаған ақын. Мысалы, адамның мораль- дық бет-бейнесін сөз етуде, тіпті оның сыртқы портретін беруде жоғары материя – философиялық толғаныстарға барған- да, сондай-ақ табиғатты өлең тілімен суреттегенде, Абай бұрынғы қазақ поэзиясынан өзге үлгіге көшеді: оның ой-тол- ғаулары дидактикалық стильден аулақ. Ол ар-ұждан, мораль жайын өлең тақырыбы етсе, соларға қатысты категориялар жайында ой толғайды, сондықтан Абайға осы категориялар- дың түсін түстеп, атын атау қажет болды. Нәтижесінде көпте- ген абстракт есімдерді термин дәрежесіне көтеріп, қолда- ныстарын жандандырды. Бірінші топта жоғарыда өзге қыры- нан әңгіме болған адамдық, адамшылық, ғылым, ой, оқу, өнер сөздерін көрсетуге болады. Бірқатар абстракт ұғым атауларын өзі жасады. Ақын (жазушы) тіліндегі жаңа қолданыстарды тілдік (лексикалық) және стильдік неологизмдер деп айырып қарау керек. Лексикалық неологизмдер затты, құбылысты, іс-әре- 74 кетті атау қажеттігінен туады. Стильдік неологизмдер ондай қажеттікпен емес, белгілі бір мақсатпен тек сол контексте ғана қолданылады. Абайдың лексикалық неологизмдері деп көбінесе қара сөздерінде кездесетін дерексіз ұғым атаула- рын көрсетуге болады. Олар -лық, -лылық, -шылық, -мақ жұрнақтарымен жасалған тұлғалар: өршілдік, қорғалауықтық,
Абайдың қызба бастық, әсем салдық, күлкі тоқтық, зор болғандық, адам жаулағандық деген сияқты күрделі есімде- рін де осы қатарға жатқызуға болады. Абай текстеріндегі жаңа қолданыстарды үлкен бір тобы етістіктер саласында. Ақан
жүктеу/скачать 3,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|