Мазмұны Кіріспе І тарау. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы. Жер бедері
жүктеу/скачать 271,5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.3. Алакөл ойысының топырағы мен органикалық дүниесі .
| Алакөл ойысының жерасты сулары
Алматы және Шығыс Қазақстан облыстардың аралығында Алакөл ойысында орналасқан. Аумағы 26 мың км²-ден астам. Су тұтқыш қабат төрттік кезеңнің борпылдақ шөгінділерінен құралады. Оның қалыңдығы 3-15 метрден (тау бөктерлерінде) 200-300 метр (ойыстың ортасында) дейін жетеді. Осы шөгінділердің төменгі қабаттарында (100-300 метр тереңдікте) арыны күшті шапшымалы артезиян сулары жиналады. Ұңғымалардан шыққан су жер бетінен 18 метрге дейін көтеріледі, өнімділігі 20-50 м\с., жетеді. Минералдығы 0,4-0,8 г\л., жағалауларындағы орынсыз грунт суының минералдығы 10-30 г\л. Алакөл ойысын бұрғылау кезінде жоғарғы птоцен шөгінділерінің қиыршық және малтатасты сулы қабатынан 639 метр тереңдіктен зор арынды артезиян суы алынған. Оның арынының күші жер бетінен 12,5 метрге дейін шапшиды, минералдылығы 1 г\л-ден аспайды. Алакөл артезиян алабындағы арынды және арынсыз жер асты суларының жалпы табиғи қоры 80 млрд. м³-ден астам, жылдық ресурсы 72 м³\с. Алакөл артезиян алабының елді мекендерді сумен қамтамассыз етуде, егістік пен жайылымдарды суландыруда маңызы зор. 2.3. Алакөл ойысының топырағы мен органикалық дүниесі . Жылу мен ылғалдың таралу ерекшелігіне сай Алакөл ойысында өзіне тән топырақ ,өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі бар.Шөлдердің төменде көрсетілгендей бірнеше түрі бар : -Тентек өзенінің төменгі ағысымен Алакөл жүйесіне жататан көл жағалауларындағы жер асты сулары , жер бетіне жақын жатқан жерлердегі қамыс , құрақ , қоға , су қарақұмығы сияқты ылғал сүйгіш мезофитті өсімджікті сазды шалғындар ; -Алакөл ойысының оңтүстік, оңтүстік-батыс және солтүстік бөлігіндегі сұр , ашық қызғылт қоңыр топырақта өсетін жусан , көкпек , бетеге жарлау тәрізді құрғақшылыққа төзімді ксерофитті және суккулентті өсімдіктер өсетін сазды шөлдер; -Алакөл ойысының солтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Жаманты Шыңдалы өзенднрінің аралығындағы сазды-қиыршықтасты жыныстарда топырақ түзуде ерекше орын алатын тау жыныстарын желімдейтін гипсті қабаты бар жерлерде өсетін Балшықты-көкпекті , тас бұйырғынды гипсофитті өсімдікті тасты шөлдер; -Сарықұм , Қарақұм , Тас Қарақұм , Бүйіқұм сияқты бекіген және жартылай бекіген құмдарда өсуге бейімделген сексеуіл, қылша, жүзгін, құм ұоңырбасы, құм қарағаны тәрізді құмды жерлерге өсуге бейімделген псаммофитті өсімдіктер өсетін құмды шөлдер ; -Сазды құмды шөлдердің аралықтарындағы ойыстьардағы жерасты суы жер бетіне жақын жатқан, еріген минералды тұздарға бай жерлерге өсуге бейімделген бұйырған, сортаң шөл сияқты галафитті өсімдіктер өсетін сортаң шөлдер. Аталған шөлдердің ішінде Алакөл маңындағы Сарықұм , Қарақұм , Тас Қарақұм , Бүйіқұм сяқты құмды шөлдер мен көл маңындағы саздар мен батпақтар өсімдіктермен жануарлар дүриесіне біршама бай . Ылғал жеткіліксіз , жаз ыстық, қыс суық қатаң климат жағдайында өсуге бейімделген Алакөл ойысының құмды, сады, тасты Шөлдеріне тән өсімдіктердің тамыр жүйесі жақсы жетілген , суды тереңнен сорып алып , ылғалды үнемдеп пайдалануға бейімделген . Өсімдіктерінің көбіне ерте көктемдегі ылғал жеткілікті .Сәуір- мамыр айларының аралығындағы 1,5 ай ішінде өсіп жетіліп тіршілігін жоятын сарғалдақ, қығалдақ, жауқазын, бота табан , көкнәр тәрізді эфемерлер мен эфемеройдтар құрайды. Олардың ең ірілеріне көлдің үшінші тобына кристалды жыныстар жер бетіне шығып жатқан жерлердегі гипсті, қиыршық тасты жыныстар да гифсофитті шөлдер тараған. Олар ойыстың оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Барлық тауының етегімен Жамантты, Тоқта өзендерінің аралықтарындағы кең алқапты алып жатыр.Онда негізінен баялышты көкпекті ,жусанды өсімдік бірлестіктері өседі . Алакөл ойысының оңтүстік шығыс бөлігіндегі Арғанаты , Барлық таулары мен Жаманаты Шыңдалы өзендерінің аралығындағы көлбеу жазықтардағы тасты шөлдерде қоңыр сұр топырақ тараған. Мұнда топырақ түзуші аналық жыныс палеоген дәуірінің гипсті қабаты болып табылады. Топырақ түзелетін аналық жыныстың құрамында жиналған гипс қиыршық тасты және сазды жыныстарды бір-бірімен желімдеп өте тығыз қабат түзеді. Атмосфералық жауын-шашынның жетіспеуі мен буланудың қарқынды болуы қоңыр-сұр топырақтың беткі қабатына дейін карбонатты болуына әсер етеді. Топырақ құрамындағы гипс пен құмның, қиыршық тастың бөлшектері көптеген өсімдіктің өсуіне мүмкіндік бермейді. Сондықтан тасты гипсофитті шөлдерде сортаң. Сортаң шөп сияқты жапырағы етженді суккуленттері мен қатар баялыш, қараған, көкпек, жусан сияқты ксерофитті өсімдіктер өседі. Қоңыр сұр топырақ құнарсыз болғандықтан өсімдіктер сирек болуымен ерекшеленеді. Еміл, Шағантоғай, Үржар, Жарбұлақ, Тентек, Шанжылы өзендерінің аңғарындағы көктемде су басатын жайылмаларында құнарлығымен ерекшеленетін алювиальды-шалғынды топырақ тараған. Мұндағы топырақ түзуші аналық жыныстардың қатарын механикалық құрамы әртүрлі ұсақ түйіршікті құмды, сазды және ауыр сазды жыныстар жатады. Алювиальды-шалғынды топырақ көктемгі су тасыған кезде таужыныстарына сіңетін еріген қар жаңбыр суының және жер бетіне жақын жатқан жерасты суының есебінен ылғалданады. Өзен аңғарындағы алювиальды шалғынды топырақта ылғал жеткілікті болғандықтан ылғалсүйгіш жиде, тал-терек, шырғанақ, итмұрын, тобылғы сияқты ағашты бұталы тоғайлар мен қатар ши тәрізді биік астық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдіктер өседі. Алакөлдің оңтүстігі мен оңтүстік шығысында және солтүстік жағалауындағы су басатын ойысты бөлігінде ені біренеше ондаған шақырымға жететін топрақ қабаты жасылданған жағалауларда қамысты-құрақты, қоңырбасты мезофитті шалғындар таралған. Ол жерасты суы жер бетіне өте жақын жатқан тау жыныстары қаныққан жағдайда қалыптасады. Батпақты-шалғынды топырақта ылғал сүйгіш қамыс, қоға, түлкі құйрын, құрақ. Сортаңда жусан, сортаң шөп ,ши өседі. Үржар өзенінің атырауында жер тәрізді қара қамыс өседі. Алакөлдің шығыс бөлігіндегі тау алды тегіс жазықтарда шөлді- далалы белдеу тараған. Ондағы лесс тәрізді сазды жыныстарда карбонаты аз сұр топырақ қалыптасады. Аталған топырақ түрі лесе тәрізді сазда саздақтармен құмды сазды аналық жыныстардың бетіндетүзеледі. Ол жылдың орташа температурасы +450С аспайтын жауын-шашын аз түсетін қыс жағдайында қалыптасады. Көктемде түсетін мол ылғал топырақтың беткі қабатындағы жылдам еритін тұздарды шайып кетеді. Өсімдіктің, өсімдіктері сирек аз болуына байланысты топырақ құрамындағы гумстың мөлшерінде 1,5-2,0% артпайды. Гумстың қабаты өте жұқа болуымен ерекшеленеді. Биологиялық тұрғыдан сәуір мамыр айларымен маусымның бірінші жартысы өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдай туады. Бұл кезеңде өсімдіктер қарқынды дамиды. Маусымның екінші жартысына дейін жауын-шашын өте аз түсетіндіктен топырақтың беткі қабаты құрғап кететіндіктен өсімдіктердің өсіп өнуіне қолайсыз жағдай туады. Жерасты суы жер бетіне жақын жерлерде ши біртіндеп биіктейтін шығыс бөлігінде тау алды құрғақ даласына тән бетеге, боз, шайшөп, тобылғы, қараған сияқты ксерофитті өсімдіктер өседі.|17| Байқұм, Бармақұм, Алакөл маңы, Жалаңаш көл маңы, Қарақұмдарда құмды топырақ қалыптасқан. Онда жоғарыда аталған құм сүйгіш псаммафитті өсімдіктер кең тараған. Алакөл ойысындағы сазды-тасты жусанды, сортаң шөпті жусанды және гифсофитті тасты шөлдерге қарағанда құмды шөлдері өсімдіктер жамылғысына бай болумен ерекшеленеді. Алакөл ойысындағы құмды шөлдерде өсімдіктердің өсіп өнуіне, дамуына сусымалы қозғалғыш субетраты мен құмның сулы- физикалық қасиетіне байланысты ылғалмен жақсы қамтамасыз етеді.Ылғал сиымдылығы жоғары болатындықтан құмның 1- 1,5 метрге дейінгі тереңдіктегі қабаты ылғалды болады. Капилярлық қысымның төмен болуына байланысты құмның бетінен салған баяу буланатындықтан ондағы ылғал толығымен өсімдіктер бойына сіңіріп траниспирациялауға жұмсайды. Тәуліктік температура айырмасы жоғары болатындықтан түнгі кезде ауадағы су буы конденсацияланып құм атмосферадан қосымша ылғал алады. Жоғарыды аталған ерекшеліктеріне сай Алакөл ойысының құнды шөлдерін де 100- 140 см тереңдікте тұрақты ылғалды қабат түзеді. Құмның астыңғы қабаттарының тұрақты түрде ылғалды болуы басқа шөлдерге қарағанда өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне бай болуына жайлы жағдай тудырады. Жоғарыда көрсетілген белгілеріне сай Алакөл ойысындағы құмды алқаптарда, жүзгін, құм қарағаны, сексеуіл, еркекшөп, құм қоңырбасы сияқты өсімдіктер кең таралған. Құмды шөлдер негізінен қысқы жайылм ретінде қолданылады.( В.Чупхит от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.) жүктеу/скачать 271,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|